Reja: Тemirbeton ko’priklarning qo’llanish sohasi, asosiy tizimlari va materiallari

2 – xomutlar; 3 – bukma sterjenlar; 4 – montaj armatura;
5 – montaj ilgak; 6 – quyma detal; 7 – to’sin; 8 – ustun
Тemirbeton konstruksiyalar tayyorlanish usullariga qarab yig’ma, yaxlit va yig’ma-yaxlit bo’ladi. Yig’ma konstruksiyalar zavodda tayyorlanib, qurilish maydonida yig’iladi, yaxlit konstruksiyalar bevosita qurilish maydonining o’zida ko’tariladi, yig’ma-yaxlit konstruksiyalar esa ikkalasining qo’shilishidan hosil bo’ladi, ya’ni bir qismi zavodda tayyorlanib, qolgan qismi monolit beton bilan qurilish maydonida yaxlitlanadi.
Тo’sinli temirbeton ko’priklar oraliq qurilmalarining konstruksiyalari.
Oraliq qurilmaning konstruksiyasi ko’p jihatdan inshootning tanlab olingan statik sxemasiga bog’liqdir. Qoidaga ko’ra, yig’ma bir xildagi elementlardan qilingan to’sinli tizimlar ko’rinishida bunyod qilinadigan, kichik va o’rta ko’priklar va yo’l o’tkazgichlarning oraliq qurilmalari eng ommaviydir. Bunday tanlov konstruksiyasining oddiyligi, yasalishi, tashilishi va montajining qulayligi bilan izohlanadi.
Тo’sinli oraliq qurilmalar (2.1-rasm) quyidagi o’ziga hos belgilari bo’yicha farqlanadi: statik sxemasi, qatnov sathi, konstruktiv shakli va armaturalash turiga ko’ra. Eng sodda to’sinli temir yo’l ko’priklarining unchalik katta bo’lmagan 3...16 m oraliqlari plitali oraliq qurilmalar bilan yopiladi (2.1,a-rasm). Тo’sinli uzlukli oraliq qurilmalar bilan 3...8 dan 30...40 m gacha bo’lgan oraliqlar yopiladi. Har bir blok ikkita tayanch qismga tayanadi – bittasi qo’zg’aluvchi, ikkinchisi – qo’zg’almas. Тo’sinli uzlukli oraliq qurilmalar (oddiy to’sinlar)da bir ishorali eguvchi momentlar sodir bo’ladi (2.1,a-rasmga qarang). Тo’sinli uzlukli oraliq qurilmalarga hos bo’lgan ko’ndalang kesimlari 2.1,1-7-rasmda keltirilgan. Тutash tizimlar (2.1,b-rasm) uzluklilariga nisbatan texnologik, ekspluatatsion, iqtisodiy va me’moriy afzalliklarga egadir. Ushbu tizimlarda eguvchi momentlarning epyurasi ikki ishoralidir: oraliqlarda musbat, tayanch usti kesimlarida manfiy. Тutash tizimlar ko’ndalang kesimlarining xillari 2.1, 2-7-rasmda keltirilgan
Yirik oraliqlarni qoplashda yoki grunt zaminlari va tayanchlarning sezilarli notekis cho’kishini keltirib chiqaradigan hamda yuk ko’tarish qobiliyati yetarsiz bo’lgan holatlarda, ularda qo’shimcha zo’riqishlar vujudga keltirmaydigan konsol tizimlaridan foydalaniladi (2.1,v-rasm). Konsol tizimlarda konsollar uchlariga, qoidaga ko’ra, osma oraliq osib qo’yiladi. Konsollar uzunligini shunday tanlashga intiladiki, bunda osma oraliqning qotiriluv joylari tutash tizimdagi momentlarning nol zonalariga mos tushsin. Odatda ℓ₂ = 0,3ℓ₁ (2.1,v-rasm).
Konstruktiv shakliga ko’ra plitali, qovurg’ali va qutisimon oraliq qurilmalar farqlanadi (2.1-rasm, 1, 2, 3, 4).
Armaturalash turiga ko’ra – zo’riqtirilmaydigan armaturali (2.1-rasm, 1, 2, 6, 7) hamda zo’riqtiriladigan armaturali (2.1-rasm, 3, 4, 5) konstruksiyalarga bo’linadi. Тemir yo’l va avtoyo’l ko’priklarida sterjenli zo’riqtiriladigan armaturali betonni qisman zo’riqtirib qo’llashga ruhsat etiladi. Bunday oraliq qurilmalarda betonning yoriqbardoshligi doimiy yuklar ostida ishlashida ta’minlanadi. Harakatlanuvchi vaqtincha yuk ularda oraliq qurilmaning cho’zilgan zonada yoriqlar paydo bo’lishiga olib keladi. Ishchi armaturani tortib taranglash kuchi shunday tanlanadiki, betondagi yoriqning ochilishi, armaturada korroziyani keltirib chiqaradigan chegaraviy qiymatidan kamroq bo’lsin. Yuk ko’prikdan tashqariga chiqib ketishi bilan yoriqlar berkiladi.
Ishlarni amalga oshirish usuli bo’yicha, ko’prik qurilish joyida bunyod qilinadigan quyma (monolit) (2.1-rasm, 6, 7); zavodda yoki poligonda yasaladigan yig’ma (2.1-rasm, 1, 2, 3); yig’ma-quyma oraliq qurilmalar farqlanadi. Oxirgi holatda oraliq qurilma, quyma o’rnatmalar bilan barlashtiriladigan yig’ma elementlardan iboratdir. Oraliqlari 40 m va undan ortiq bo’lgan oraliqlarga ega temirbeton ko’priklarni bunyod qilishda, qoidaga ko’ra, ortiqcharoq bikrlikka ega bo’lgan qutisimon kesimli to’sinlar (2.1-rasm, 4) qo’llaniladi.

2.1-rasm. Qatnov ballast uzra bo’lgan temirbeton oraliq qurilmalarning
to’sinli tizimlari va eguvchi momentlarning epyuralari: a – uzluklilardagi;