Reja: Til leksikasining o‘zgaruvchaligi. Leksika xalq tarixi ko‘zgusi

II. Ergashtiruvchi bog‘lovchilar ergashgan qo‘shma gaplar tarkibidagi sodda gaplarni bog‘lavdi, tobelik munosabatini ifodalashga xizmat qiladi. Ergashtiruvchi bbog‘lovchilar quyidagicha:

1. Aniqlov bog‘ lovchilari: ya ’ni,-ki, -kim;

2. Sabab bbog‘lovchilari: cunki, sunifj iicun, negaki, zeraki, nainki;

3. Shart bbog‘lovchilari: agar, agarda, basarti, agarci (garci), garcand, madamiki;

4. Chogishtiruv bbog‘lovchilari: goya, goyaki.

Yuklama. Ayrim so‘z yoki gapga qo‘shimcha ma’no yuklash uchun qo‘llanadigan yordamchi so‘z yuklamadir: cu, oq, ok, kina, gina, kiya, ma. Yuklama tuzilishi jihatidan ikki xil: a) affiks holidagi yuklamalar: - mi,-ci,-a (-ya),-da,-u (-yu),-oq (-yoq)-gina (-kina,-qina) ; b) so‘z holidagi yuklamalar: axir, faqat, xuddi, nahatki, hatta, hattaki.

Affiks holidagi yuklamalar chiziqcha bilan yoziladi, faqat -mi,-oq (yoq),-gina,-av, -yav yuklamalari so‘zga qo‘shib yoziladi: o 'zb. borasanmi?

Barcha turkiy tillarda yuklamalar alohida yordamchi so‘z turkumi sifatida ajratiladi. Yuklamalar leksik ma’no ifodalamaydi, gapda biror sintaktik vazifani bajarmaydi. Shunga ko‘ra yordamchi so‘zlarning bir turi sifatida qaraladi. Yuklamalar yordamchi so‘zlardan ham o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Masalan, yuklamalar bbog‘lovchi va ko‘makchilar kabi so‘zlar o‘rtasidagi munosabatni, sintaktik aloqani yuzaga keltirmaydi.

Yuklamalami alohida so‘z turkumi sifatida ajratish borasida bir qator olimlar o‘z munosabatlarini bildirishgan. Jumladan, Y. Abdurasulov qo‘shimcha yuklamalami so‘z turkumi sifatida ajratishni ma’qul topmaydi: “Yuklamani turkumga ajratishning yana bir mushkul tomoni bor. Chunki yuklamalarning asosiy qismini turli modal ma’nolami anglatadigan affiks-yuklamalar tashkil etadi. Shubhasiz, affikslar qanday ma’no ifodalashidan qat’iy nazar so‘z emas. Shuning uchun ularga so‘z turkumi deb qarash ham u qadar to‘g‘ri emas, balki ularni affikslaming o‘ziga xos guruhi deb qarash maqsadgamuvofiqdir. Buni qanday hal qilish ham. butun turkiyshunoslik oldidagi asosiy muammolardan biridir”.

Grammatik munosabat ifodalamaydigan qo‘shimchalar lug‘aviy shakl hosil qiluvchilarga kiradi. Yuklamalarga shunchaki lug‘aviy shakl hosil qiluvchi sifatida qarash to‘g‘ri emas. Yuklamalar gapga so‘roq, ayiruv-chegaralov, gumon mazmunini beradi. Shu bo‘ls, yuklamalarning alohida turkum sifatida ajratilishi maqsadga muvofiq. Shuningdek, lug‘aviy shakl hosil qiluvchi qo‘shimchalar muayyan turkuin doirasiga xoslangan bo‘ladi. Yuklamalar, deyarli, barcha turkum so‘zlariga qo‘shiladi. So‘zga ham, gapga ham qcf shimcha ma’no beradi.

Turkiy tillarda yuklamalar quyidagi turlarga ajratiladi: