Reja: Tilning funksiyalari. Tilning komunikativ funksiyalari

1-amaliy mashg‘ulot. Tilning funksiyalari. Me’yorlashtirilgan tillar. Adabiy til va shevalar. Til va nutq

Reja:

1.     Tilning funksiyalari. Tilning komunikativ funksiyalari.

2.     Tilning ematsional funksiyalari

3.     Tilning akkumulyativ funksiyalari

4.     Til va jamiyat. Meyorlashtirilgan tillar.

5.     Adabiy til va shevalar

6.     Til haqida tushuncha. Lison tushunchasi. Nutq.

Funksiya (lot. functio — bajarish, amalga oshirish) (tilshunoslikda) — muayyan til, til birligi, lisoniy shaklning u yoki bu vazifani bajarish qobiliyati; tilning kishilik jamiyatidagi roli, vazifasi; til tizimining barcha sathlarida uning birliklari oʻrtasidagi bogʻliqlik yoki munosabatlar. Tilning asosiy F.lari: kommunikativ (muomala, aloqa qilish F.si), bilish, aks ettirish, shakllantirish, aloqa oʻrnatish, nominativ (borlikdagi narsa va hodisalarni nomlash, atash), ekspressiv (ifoda, bayon F.si), apellyativ (murojaat, undash, daʼvat F.si) va boshqa Til F.lari qatorida uning sathiy F.lari — fonologik, morfologik va boshqa F.lari ham koʻrsatiladi. Funksional nuqtai nazardan til tizimi koʻp oʻlchovli tuzilma boʻlib, uning namoyon boʻlish shakllari (ogʻzaki va yozma til), ijtimoiy maqsadvazifasi (adabiy til, ijtimoiy guruxlar tillari, argo va boshqalar), estetik yunalganligi (poetik til) va boshqa jihatlari farklanadi. Til quyidagi funksiyalarni bajaradi

KOMMUNIKATIV funksiya;aloqa ,muomala qilish uchun xizmat qilish tilning eng muhim funksiyasidir. Kishilar til orqali bir –birlarini tushunadilar.bu tilning kommunikativ yani ijtimoiy funksiyasidir.

EKSPRESSIV YANI EMOTSIONAL FUNKSIYA;kishilar bir birlariga til yordamida ta’sir qiladi.His –hayajon ,istak, ruhiy kechinmalarni isxor etish vositasi. modal so’z,ritorik so’roq gap kabi vositala ekspressivlikni kuchaytiradi.

-AKKUMULATIV funksiya tilda to’plangan tajriba va bilimlarini kelajak avlodga yetkazish funksiya.
Til kishilarning eng muhim aloqa vositasi.Til odamlarning bir-birlari bilan muomalada bo’lishi uchun yordam beradigan eng muhim vositadir.Tilsiz jamiyat, jamiyatsiz til bo’lishi mumkin emas, shuning uchun til ijtimoiy hodisa hisoblanadi, ya’ni til yakka odamga emas, balki butun jamiyatga daxldor bo’lib, shu jamiyat a’zolari yordamida shakllantirilib, rivojlanib boradi. Til va jamiyat bir-biriga ta’sir qilib turadigan, birining rivojiga boshqasi hissa qo’shadigan hodisalar bo’lganligi uchun jamiyatda yuz bergan o’zgarishlar tezlik bilan tilda ham aks etishi tabiiydir. Til kishilik jamiyatining asrlar davomidagi butun tarixiy jarayonida ma’lum bir guruh tomonidan emas, balki butun jamiyat va jamiyatning a’zolari tomonidan shakllantirilgan ijtimoiy hodisadir. Shu bilan birga, til biror davrning, biror ijtimoiy-iqtisodiy jamiyatning mahsuli bo’lmay, balki butun jamiyat tarixi jarayonidagi bir qancha davrlarning mahsuli bo’lib, jamiyatdagi turli tabaqa vakillari uchun bab-baravar xizmat qiladi.

Me’yorlashtirilgan tillar adabiy til me’yoriga ega bo’lgan tillardir. Bunday tillarga adabiy shakliga ega bo’lgan barcha tillar kiradi. Adabiy til tarixiy taraqqiyot jarayonida takomillashib, o’zgarib boradi. Adabiy til – muayyan umumxalq tilining qayta ishlangan va me’yorlash-tirilgan, mazkur tilda so‘zlashuvchi xalqning madaniy ehtiyojlariga xizmat qiluvchi shakli. .Adabiy til ning ikki – og‘zaki ham yozma ko‘rinishi mavjud. Har qanday Adabiy til xalq og‘zaki nutqi asosida shakllanib, shu xalq tiliga xos shevalarni umumlashti-radi va barcha sheva vakillari uchun tushu-narli shakl oladi. Rivojlangan Adabiy til siz boy madaniyatga ega xalq bo‘lishi mumkin emas. Shu ma’noda Adabiy til jamiyatning dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Adabiy til deganda ba’zan uni turli ko‘rinishlari bilan qorishtirib yuboradilar. Xususan, yozma Adabiy til va og‘zaki Adabiy til hamda badiiy adabiyot tili bilan Adabiy til ni ayni bir deb bo‘lmaydi.  Sheva (fors. — harakat tarzi, tarz, usul) — tilning fonetik, grammatik va lugʻaviy jihatdan oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan eng kichik hududiy koʻrinishi — sezilarli lisoniy tafovutlari boʻlmagan bir yoki bir necha aholi maskani (odatda, qishloq)da yashovchilarning soʻzlashuv vositasi sifatida qoʻllanadi. Rasmiy hujjatlar, badiiy va ilmiy adabiyot, vaqtli matbuot adabiy tilda yaratiladi, ommaviy axborot vositalari adabiy tilda ish ko‘radi. Adabiy tilning og‘zaki va yozma shakllari mavjud. Sheva bir millatga mansub bo‘lib, lekin turli hududlarda yashaydigan odamlar tomonidan ishlatiladigan milliy til ko‘rinishidir. Sheva adabiy tildan fonetik (ya’ni tovush), leksik (ya’ni so‘z) va grammatik (ya’ni qo‘shimchalar va gap qurilishi) jihatdan farq qiladi. Xalq shevalarining faqat og‘zaki shakli mavjud. Shevalarning bir-biriga yaqin bo‘lgan guruhlari lahja deb ataladi (dialekt so‘zi sheva va lahja tushunchalarini birgalikda ifodalaydi). Hozirgi o‘zbek adabiy tili uchun qarluq lahjasiga kiradigan Farg‘ona-Toshkent shevalari asos qilib olingan. Olimlarning fikricha, Toshkent shevasi fonetik jihatdan, Farg‘ona shevasi morfologik jihatdan adabiy tilga asos bo‘lgan. Umuman olganda, adabiy til barcha shevalarga tayanadi. Shevalarning o‘ziga xos xususiyatlari adabiy tilning ta’siri bilan asta-sekin zaiflashadi va yo‘qola boradi.Hozirgi o‘zbek adabiy tili uchun qarluq lahjasiga kiradigan Farg‘ona-Toshkent shevalari asos qilib olingan. Olimlarning fikricha, Toshkent shevasi fonetik jihatdan, Farg‘ona shevasi morfologik jihatdan adabiy tilga asos bo‘lgan. Umuman olganda, adabiy til barcha shevalarga tayanadi. Shevalarning o‘ziga xos xususiyatlari adabiy tilning ta’siri bilan asta-sekin zaiflashadi va yo‘qola boradi.Hozirgi o‘zbek adabiy tili uchun qarluq lahjasiga kiradigan Farg‘ona-Toshkent shevalari asos qilib olingan. Olimlarning fikricha, Toshkent shevasi fonetik jihatdan, Farg‘ona shevasi morfologik jihatdan adabiy tilga asos bo‘lgan. Umuman olganda, adabiy til barcha shevalarga tayanadi. Shevalarning o‘ziga xos xususiyatlari adabiy tilning ta’siri bilan asta-sekin zaiflashadi va yo‘qola boradi. Til kishilarning eng muhim aloqa vositasiTil odamlarning bir-birlari bilan muomalada bo’lishi uchun yordam beradigan eng muhim vositadir.Odamlar til vositasida o’z fikrlarini his-tuyg’ularini ifodalaydilar.Insoniyat jamiyatning shakllanishida tilning roli beqiyosdi TIL — 1) kishilar oʻrtasida, jamiyatda aloqa va oʻzaro fikr almashishning muhim vositasi; tilshunoslikning asosiy oʻrganish obyekti; borlikdagi narsa, hodisalarga va ularni ongda aks ettirishga xizmat qiladigan, nutq aʼzolari tomonidan aslidagiday tiklanadigan va muayyan jamiyat doirasida hammaga maʼlum va maqbul boʻlgan tovush belgilari majmui, shuningdek, ushbu belgilarning fikr ifodalash jarayonida birga qoʻshilishi, birikishi haqidagi qoidalar toʻplami.

Til konkret nutq hodisalari (ayrim gaplar, hikoyalar, bir necha kishining suhbati va shu kabi), jumladan, ogʻzaki yoki mexanik usudda takrorlanadigan va yozuv orqali qayd etiladigan nutq hodisalarida mavjud boʻladi. Koʻplab nutq hodisalarining struktur xususiyatlarini taxlil qilish, qiyoslash va umumlashtirish muayyan tilda mavjud boʻlgan elementlar va ular oʻrtasidagi munosabatlar majmuini yaxlit murakkab belgi tizimi sifatida anglash va tavsiflash imkonini beradi. Hoz. davrda turli millat, elat va qabilalarga tegishli 2500 dan 5000 tagacha (baʼzi manbalarda 3000—7000 oraligʻida) jonli til borligi maʼlum (q. Jahon tillari). Ularning har birida barcha tillar uchun umumiy boʻlgan baʼzi universal struktur xususiyatlar koʻzga tashlanadi. Lison  –  tilning  kishi  miyasidagi  til  xotirasi  markazida  mavjud  birliklardan  va 

ulardan  foydalanish  qoidalaridan  iborat  boylik.    Nutq  esa  ana  shu  boylikdan 
foydalanish jarayoni va shunday jarayonning hosilasi. Lison kishi miyasida mavjud 
mavhum  hodisa  bo‘lib,  uni  aql  bilan  idrok  qilamiz;  nutq  esa  ana  shu  mavhum 
hodisadan  foydalanish  jarayonida  yuzaga  keladigan  moddiy  hodisa  bo‘lib,  uni 
talaffuz  birliklari  sifatida  eshitamiz.  Lisonga  mansub,  ya`ni  til  xotirasida  mavjud 
hodisalarga lisoniy birliklar deyiladi; lisoniy birlikning nutqda moddiy shakl olgan 
holatiga  nutqiy  birlik  deyiladi.  Demak,  har  bir  kishining  miyasida  lisoniy 
birliklarning ramzlaridan va ulardan foydalanish qoidalaridan iborat boylik bor, har 
bir  kishi  ehtiyojiga  qarab  bu  boylikdan  foydalanib  nutq  hosil  qiladi.  Inson  tili 
asosini tovush tashkil qiladi: tilda bor hodisalar tovushlarda reallashadi. Tovush til 
birligi  sifatida  boshqa  til  birliklari  uchun  qurilish  birligi  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Nutq deganda so’zlash jarayoni va uning natijasi tushuniladi. Aslida - chi, nutq – bu insonnning eng oliy, murakkab, ruhiy vazifalardan biri bo’lib hisoblanadi. Odamning ijtimoiy mehnat jarayonida kishilar o’rtasida o’zaro fikr almashinuv vositasi sifatida vujudga kelgan spetsifik funksiyasi. Nutq organlari, odam organizmining nutq tovushlari hosil bo’lishida qatnashadigan turli qismlari. Aktiv nutq organlariga til, lab, yumshoq tanglay, passiv nutq organlariga esa tishlar, qattiq tanglay, burun bo’shlig’i kiradi. Nutqning tashqi va ichki, og’zaki va yozma turlari bor. Tashqi nutq asosan aloqa bog’lash maqsadlariga xizmat qiladi, shuning uchun u tinglovchilarga tushunarli qilib tuziladi. So’zlanmaydigan va yozmaydigan ichki nutq, ya’ni o’zi uchun bo’lgan nutq ong? O’zini bilish, tafakkur jarayonlarida g’oyat muhim ro’l o’ynaydi. Yozma nutq (xat yozish va o’qish) funksional jihatdan ichki nutq (yozilajak narsani ichida inchirlash, tovush chiqarmasdan o`qish) bilan chambarchas bog`liqdir.