Reja: Xalqaro munosabatlar mazmun va mohiyati

Mavzu:Xalqaro munosabatlarda siyosiy kuch va qudrat omilini boshqarish.
Reja:
1.Xalqaro munosabatlar mazmun va mohiyati.
2.Xalqaro munosabatlarda siyosiy kuch tushunchasi.
3.Xalqaro munosabatlarda o`zaro ishonch va hamkorlik.

Kirish
Xalqaro munosabatlar - davlatning va jamiyatdagi boshqa siyosiy institutlarning xalqaro darajada o’zining manfaatlari va ehtiyojlarini hamda o’zaro manfaatlar uyg’unligini amalga oshirish bo’yicha faoliyatidir. U davlatlar bilan diplomatik munosabatlar o’rnatish, xalqaro tashkilotlar qoshida vakolatxonalarini ochish yoki unga a‘zo bo’lish, turli darajalarda o’zaro aloqalar o’rnatish shakllarida amalga oshirib boriladi. Tashqi siyosatning zarurligini har bir davlatning ehtiyojlari taqazo etadi. Ehtiyojlar, avvalo, har bir mamlakatning milliy manfaatlaridan kelib chiqadi. Har bir davlat o’zining tashqi siyosatida boshqa davlatning manfaatlarini ustun qo’ymaydi va bunga intilmaydi. Xalqaro munosabatlar davlatlar va xalqlar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni xalqaro miqyosda jahon maydonida tartibga solib boshqarib turishini anglatadi. Tashqi siyosatning zarurligini har bir davlatning ehtiyojlari taqozo etadi. Ehtiyojlar, avvalo har bir mamlakatning milliy mafkuralaridan kelib chiqadi. Qadimgi quldorlik va feodal davlatlari bag’ridayoq tashqi siyosiy munosabatlar muammolari bilan shug’ullangan mutafakkirlar hamda siyosiy va davlat arboblari ko’p bo’lganlar. Masalan, qadimiy Misr, Vaviloniya, Assiriya, Midiya davlatlarida – kohinlar, Yunonistonda – arxond, demagog, strateg, notiq, faylasuflar, Rumda senatorlar, tribunlar, imperatorlar, O’rta Osiyo hududidagi davlatlarda – vazirlar, muftiylar, munajjimlar kabi amaldorlar, kasb egalari tashqi siyosatning yo’nalishlarini ishlab chiqqanlar hamda amaliy tavsiyalar taklif etganlar.

Qadimgi mutafakkirlar orasida Arastu davlatlararo siyosiy munosabatlar muammolarini chuqur tahlil qilib, davlatning asosiy vazifalaridan biri “qul - xo’jayin” munosabatlarini shakllantirishdan iborat degan xulosaga keladi. Qullar uning fikricha yunonlardan emas, boshqa xalqlardan bo’lishi kerak. Bu bilan Arastu yunonlar davlati boshqa xalqlarni bosib olib o’z mamlakati farovonligini ta‘minlash mumkin ekanligini ta‘minlamoqchi bo’ldi.
Qadimgi Rimda yashagan va hukmronlik qilgan buyuk siyosiy davlat arbobi Yuliy Tsezar Arastu ta‘limotiga amal qilib ish yuritmoqchi bo’ladi. Yuliy Tsezar davlatning tashqi siyosati yangi-yangi yerlarni, xalqlarni bosib olib, Rum jumhuriyatiga bo’ysundirishdan iborat deb bilgan. Bo’ysunmagan xalqlarni qonli, rahm – shafqatsizlarcha olib borgan urushlar natijasida bo’ysundirib, jumhuriyat Senatiga “Veni”, “vidi”, “vikl” (“keldim”, “ko’rdim”, “g’alaba qildim”) mazmunidagi qisqa axborotda o’zi yuritgan bosqinchilik tashqi siyosatini ifodalagan edi.

1.1
Xalqaro munosabatlar sohasi 20-asr boshlarida, asosan, Gʻarbda, xususan, Qoʻshma Shtatlarda bu davlatning kuch-qudrati va taʼsiri kuchayishi natijasida paydo boʻldi. Yangi tashkil etilgan Sovet Ittifoqida va keyinchalik kommunistik Xitoyda xalqaro munosabatlarni o'rganish rasman o'rnatilgan marksistik mafkura bilan to'xtatilgan bo'lsa, G'arbda bu soha bir qator omillar natijasida rivojlandi: kamroq xavfli va ko'proq narsani topishga bo'lgan talab ortib bordi. -xalqlar, jamiyatlar, hukumatlar va iqtisodlar o'rtasidagi munosabatlarning samarali vositalari; muntazam kuzatish va so'rovlar jaholatni yo'q qilishi va insonning farovonligiga xizmat qilishi mumkinligiga ishonishdan ilhomlangan yozuv va tadqiqotlarning ko'payishi; va siyosiy ishlarni, jumladan, tashqi siyosatni ommalashtirish. Xorijiy va harbiy masalalar faqat hukmdorlar va boshqa elitalarning ixtiyorida bo'lib qolishi kerak degan an'anaviy nuqtai nazar, bunday masalalar barcha fuqarolarning muhim tashvishi va mas'uliyati ekanligiga ishonch hosil qildi. Xalqaro munosabatlarning tobora ommalashib borishi umumiy ta'lim tashqi ishlar bo'yicha o'qitishni o'z ichiga olishi va tashqi va harbiy siyosat ustidan jamoatchilik nazorati va nazoratini kuchaytirish uchun bilimlarni oshirish kerak degan g'oyani kuchaytirdi. Xalqaro siyosiy munosabatlarda amal qiladigan tamoyillar dastlab 1915 yilda bo’lib o’tgan Vena Kongressi, keyinchalik esa, 1919 yilda tuzilgan. Millatlar Ittifoqining hujjatlarida umumiy tarzda ifodalab berilgan edi. Bular quyidagilardan iborat: davlatlarning suveren tengligini hurmat qilish, ularning ichki ishlariga aralashmaslik; tinch – totuv yashash siyosatiga og’ishmay amal qilish; xalqaro kelishmovchiliklarni siyosiy yo’l bilan hal etish; davlatlar chegarasining daxlsizligi va hududning bir butunligini tan olish; inson huquqlarini hurmat qilish; millatlar va elatlarning o’z huquqlarini o’zlari belgilash; xalqaro majburiyatlarga vijdonan amal qilish.
Bu tamoyillar ayrim mamlakatlar va xalqaro tashkilotlar tomonidan o’ylab topilgan bo’lmay, uzoq yillar davomida xalqaro munosabatlar sohasida ob‘ektiv ravishda shakllangan. Bularga amal qilmaslik alohida olingan mamlakatlarni xalqaro hamjamiyatdan butunlay ajralib qolishiga olib keladi. Buning to’g’riligini yana bir bor Respublikamiz birinchin Prezidenti I. Karimov o’zining “O’zbekiston siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari” degan ma‘ruzasida “Davlatlararo munosabatlar sohasida yagona g’oyaga amal qilish lozim. Bu g’oyaning ma‘nosi shuki, birgalikda tinch hayot kechirish, hamkorlikka intilish, suveren davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik, turli nuqtai nazar va fikrlarga bardoshli bo’lish tamoyillarini o’zida aks ettirgan qonunlar ustuvorlik kasb etishi darkor”, - deb ta‘kidlaydi (I. Karimov. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-tom. 1996 yil 49 bet).
Davlatlar tomonidan olib boriladigan tashqi siyosatning samarali bo’lishi ko’p jihatdan davlatlarning tashqi siyosati sohasida amal qiladigan tamoyillarda aks etadi. Yuqorida sanab ko’rsatilgan tamoyillardan tashqari davlatlar tashqi siyosatining ishonchli bo’lishida g’oyaviy muxoliflikdan voz kechish tamoyiliga amal qilish ham muhim ahamiyatga egadir. Jahon siyosati va xalqaro munosabatlar masalalariga doir muammolarni hal qilish ishida faollik ko’rsatish tamoyili davlatlar tashqi siyosatida muhim o’rin egallaydi. Sanab ko’rsatilgan tamoyillar har bir mamlakatning manfaatlariga mos kelishi kerak. Tashqi siyosat yuritishning quyidagi turlari mavjud: bosqinchilik, zo’ravonlik siyosati va tinch hamkorlik, yaxshi qo’shnichilik siyosati. Tashqi siyosatga xos bo’lgan umumiy aloqadorlikning mohiyati quyidagilar bilan belgilanadi:
Birinchidan, siyosatning qanday kuchlar tomonidan ishlab chiqilishi barcha davlatlarga xos xususiyatdir.
Ikkinchidan, davlatlar tomonidan olib boriladigan tashqi siyosat ma‘lum bir maqsadga qaratilgan bo’ladi.
Uchinchidan, tashqi siyosatni ishlab chiqishda umumiy qoidalarga amal qilish kerak. Bular, turli sinflar, guruhlar, millatlarning manfaatlarini hisobga olish, davlatning bir butunligini himoya qilish, osoyishtalik.
Yer yuzida davlatlar sonining ko’payishi va rivojlana borishi ular o’rtasidagi munosabatlarning yanada takomillashib borishiga olib keldi. Mamlakatlar o’rtasida hamkorlikning xilma-xil shakllari tashkil topib bordi va ular xalqaro ahamiyatga ega bo’ldi. Hamkorlikning bunday shakllari orasida siyosiy hamkorlik munosabatlari ham rivojlandi. Xalqaro siyosiy munosabatlarda ro’y bergan o’zgarishlar har bir yangi tarixiy davrda o’z aksini topib keldi. Masalan, XX asrdan XX1 asrga o’tish bosqichida dunyoda ikki qutbli siyosiy munosabatlar davri yo’qolib, ko’p qutbli siyosiy munosabatlar davriga o’tilgan bir paytda yashamoqdamiz. Buning ma‘nosi shundaki, ilgari yer yuzida bir-biriga tubdan qarama – qarshi ikkita katta siyosiy lager-kapitalistik va kommunistik lagerlar mavjud bo’lib, ular jahon miqyosidagi qarama-qarshiliklarning ikki qutbini tashkil etar va yer yuzida butun jahon urushining boshlanib ketishiga zamin bo’lib kelar edi. Bu kuchlarning kommunistik lager yetakchisi SSSRning parchalanishi, jahon kommunistik tuzumining ham parchalanishiga sharoit tug’dirdi. Bunday sharoitda voqelikka umumjahon tsivilizatsiyasi nuqtai-nazaridan sog’lom aql pozitsiyasidan turib qarash davr talabiga aylandi. Xalqaro siyosiy munosabatlarning rivojlanishi bu munosabatlarda kelib chiqadigan turli xildagi ziddiyatlarga va ularni hal qilishga bog’liqdir. Ziddiyatlar jamiyat hayotining barcha sohalarida bo’lgani singari xalqaro siyosiy munosabatlarning ham harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Buning ma‘nosi shundaki, xalqaro siyosiy munosabatlarda bu munosabatlarning rivojlanishiga to’siqlik qiluvchi muammolar paydo bo’lib turadi. Hozirgi davrda xalqaro siyosiy munosabatlarda mavjud bo’lgan ziddiyatlar quyidagilardan iborat.
a) xalqaro siyosiy munosabatlarda mavjud bo’lgan muammolar bilan ularni hal qilish imkoniyatlari o’rtasidagi ziddiyatlar;
b) har bir mamlakatning milliy manfaatlari bilan ularning baynalminal manfaatlari o’rtasidagi ziddiyatlar;
v) xalqaro siyosiy munosabatlarda ishtirok qiluvchi sub‘ektlarning manfaatlari o’rtasidagi ziddiyatlar;
g) xalqaro siyosiy munosabatlarni tartibga solish bilan uning imkoniyatlari o’rtasidagi ziddiyatlar.

2.2
Xalqaro munosabatlardagi kuch ob-havoga o'xshaydi va meteorologlar va fermerlar bo'ron va yomg'irni bashorat qilishga harakat qilganidek, tahlilchilar va rahbarlar ham davlatlar o'rtasida hokimiyat taqsimotidagi asosiy o'zgarishlar dinamikasini tushunishga harakat qilishadi. Quvvat almashinuvi xalqlarning taqdiriga ta'sir qiladi va ko'pincha jahon urushining halokatli bo'ronlari bilan bog'liq.
Kuchni o'lchash yoki aniqlashdan ko'ra his qilish osonroq kuch-bu o'z maqsadlariga yoki maqsadlariga erishish uchun narsalarni qilish va boshqalarni nazorat qilish qobiliyati kabi manolarni anglatadi. Biroq, olimlar buni boshqalarni ular qilmagan narsalarni qilishga majburlash qobiliyati deb ta'riflaydi.
Xalqaro munosabatlarda kuch tushunchasi turli ma’nolarni o`zichiga oladi. Bular siyosiy va iqtisodiy kuch, fuqarolik yoki harbiy kuch, mafkuraviy va diniy kuch, me'yoriy qonunlardir. Boshqalarni nazorat qilish qobiliyati ko'pincha ma'lum resurslarga ega bo'lish bilan bog'liq bo'lganligi sababli, siyosiy rahbarlar odatda hokimiyatni ma'lum bir muhim resurslarga egalik qilish deb ta'riflaydilar. Bu resurslarga harbiy kuchlar, siyosiy barqarorlik, iqtisodiy kattalik, aholi, tabiiy resurslar va boshqalar kiradi. Ushbu ta'rifning fazilati shundaki, u kuchni haqiqatdan ham aniqroq, o'lchanadigan va oldindan aytib bo'ladigan qilib ko'rsatadi. Bu ma'noda kuch xalqaro poker o'yinida eng yuqori kartalarni ushlab turishni anglatadi. Shunday qilib, Pokerning asosiy qoidasi: "Agar sizning raqibingiz siz ushlab turgan hamma narsani mag'lub eta oladigan kartalarni ko'rsata boshlasa, qo'lingizni buklang". Bu xalqaro munosabatlarda, agar siz urushda mag'lub bo'lishingizni bilsangiz, uni boshlamang degan ma'noni anglatadi. Biroq, tarix bizga ba'zi urushlarni oxir-oqibat mag'lub bo'lganlar tomonidan boshlaganini aytadi, bu esa siyosiy rahbarlar ba'zan tavakkal qilish yoki xato qilishini ko'rsatadi. Bluff va aldash kabi ko'nikmalar katta farq qilishi mumkin bo'lgan Poker o'yiniga o'xshaydi.
Ba'zi kuzatuvchilar va tahlilchilarning ta'kidlashicha, kuch manbalari, umuman olganda, oldingi davrlarda qayd etilgan harbiy kuchlarga urg'u berishdan uzoqlashmoqda. Xalqaro munosabatlarda ta'lim, texnologiya va iqtisodiy o'sish kabi omillar muhim o'rin tutmoqda, xomashyo, mamlakat geografiyasi va aholisi kabi omillar esa vaqt o'tishi bilan o'z ahamiyatini yo'qotmoqda.

Iqtisodiy kuch mamlakatning dunyodagi kuch maqomini baholashda tobora muhim omilga aylanib bormoqda. Biroq, mamlakatning aniq iqtisodiy ahvolini yalpi ichki mahsulot (YaIM) kabi iqtisodiy ko'rsatkichlar bilan baholab bo'lmaydi yoki uni mamlakat ega bo'lgan moddiy resurslar nuqtai nazaridan o'lchab bo'lmaydi. Nomoddiy jihatlarga ham katta rol berilishi kerak. Natijalar odatda savdolashishga bog'liq bo'lib, savdolashish esa, o'z navbatida, muayyan vaziyatlarda nisbiy xarajatlarga bog'liq. Nisbiy xarajatlar mamlakatga ega bo'lgan bir qator o'lchanadigan iqtisodiy resurslar, shuningdek, munosabatlardagi o'zaro bog'liqlik darajasi bilan belgilanadi. Agar, masalan, Hindiston va Amerika Qo'shma Shtatlari savdoda har biriga bog'liq bo'lsa-da, lekin biri boshqasiga qaraganda kamroq bog'liq bo'lsa, bu assimetriya kuch manbai hisoblanadi. Agar munosabatlar buzilib qolsa, Hindiston Qo'shma Shtatlardan ko'ra zaifroq bo'lishi mumkin va u bu tahdiddan kuch manbai sifatida foydalanishi mumkin. Shunday qilib, Hindiston va Amerika kuchini baholashda nafaqat ularning resurslar ulushi, balki ikkala mamlakatning nisbatan zaif tomonlari ham ko'rib chiqilishi kerak. Xalqaro munosabatlarda kuch markaziy tushunchadir, lekin uning ma’nosi uzoq vaqt davomida ko‘plab olimlar tomonidan kelishmovchilik va munozaralar mavzusi bo‘lib kelgan. Bu, asosan, atamaning ta'riflari ko'pincha hokimiyatning bir nechta ma'noga ega ekanligini aniq tan olmasligi bilan bog'liq. U ko'pincha realizmning asosiy sohasi sifatida ko'rib chiqiladi va asosan resurslar yoki natijalar ustidan nazorat sifatida tushuniladi (odatda harbiy, iqtisodiy yoki texnologik imkoniyatlar nuqtai nazaridan aniqlanadi).

Xalqaro munosabatlardagi kuchni nafaqat hukmronlik, majburlash, zulm, ekspluatatsiya, harbiy qudrat va zo'ravonlik bilan bog'liq bo'lgan jihatlardan foydalangan holda, balki odamlarning kuchlarni birlashtirish qobiliyatiga bog'liq bo'lgan tomonlari bo'yicha ham tasniflash mumkin.
Matnda talqin qilinishi mumkin bo'lgan uchta to'g'ridan-to'g'ri kuch shakllari: Dominant kuch, Murosa qiluvchi kuch va Birlashgan kuch. Hukmron kuch va Murosa kuchi birinchi navbatda resurslarga bog'liq bo'lsa, Birlashgan kuch jamoaviy harakatlar va yordamga bog'liq. Matnda keltirilgan kuch turlarining tasnifi kuch va zo'ravonlik o'rtasidagi munosabatni ko'rsatadi. Bu erda ta'riflangan farqlar "ideal" turlardir va turlarni bir-biriga aralashgan holda tasavvur qilish to'g'riroqdir, chunki ular odatda real dunyoda bir-biridan unchalik aniq ajratilmaydi va ko'pincha yonma-yon sodir bo'ladi. Agar biz ushbu ideal turlar orasidagi davomiylikni ranglarga o'xshash deb hisoblasak va hukmron kuchni tasavvur qilsak, masalan, yashil, murosasiz kuchni ko'k va birlashgan kuchni sariq deb tasavvur qilsak, siyosiy hayotning aksariyati turli xil soyalarda sodir bo'ladi. aniq qayerda chiziq chizish kerakligini bilish qiyin. Shubhasiz, bu uchta ideal tur o'rtasida hokimiyatning qo'shimcha shakllarini aniqlash mumkin bo'ladi. Masalan, manipulyatsiya, ehtimol, hukmronlik va murosali kuch o'rtasida, ishontirish esa, murosasiz kuch va birlashgan kuch o'rtasida joylashgan bo'lishi mumkin.
Kuch - bu inson tabiatida chuqur ildiz otgan istak. Aktyorlar o'z hamkasblari ustidan hukmronlik qilishga va ularni boshqarishga intilishadi. Aktyorlar bir tomonlama nazoratga intiladilar va ular o'zlari xohlagan narsaga erishish uchun o'z ixtiyoridagi resurslardan foydalanishga tayyor. Hech bo'lmaganda bitta aktyor boshqasining natijasini yoki xatti-harakatlarini nazorat qilish maqsadini ushlab tursa, murosaga kelish va savdolashish haqiqatan ham variant sifatida ko'rilmaydi Agar ishtirokchilar kuch jihatidan bir-biriga o'xshash bo'lsa yoki bir-biriga bog'liq bo'lsa, natijalar ustidan bir tomonlama nazorat qilish imkonsiz bo'lsa va hech bir tomon o'z xohish-irodasini yon bermasdan majburlay olmasa, ular o'z strategiyasini bir tomonlama nazoratdan eng katta natijaga erishishga urinishga o'tkazish orqali savdolashish doirasini ochishlari mumkin , bu esa murosaga keladigan kuch sifatida tanilgan.
Birlashgan kuch - bu "birgalikda harakat qiladigan" odamlar o'rtasida gorizontal ravishda hosil bo'ladigan kuch shaklidir. Birlashgan kuch umumiy qadriyatlarni mustahkamlash yoki umumiy maqsadlarga erishish uchun guruhning birgalikda harakat qilish qobiliyatini anglatadi. Birlashgan kuchni yaratish majburiyat va minimal ishonchni talab qiladi. Qayerda hukmronlik va murosaga keluvchi kuch kuch, resurslar va vositalarga bog'liq bo'lsa, birlashgan kuch son va ishonchga bog'liq. Yuqorida aytib o'tilgan hokimiyat turlari to'g'ridan-to'g'ri yoki faol hokimiyat turlaridir va shuning uchun ularga topshirilmagan yoki institutsionalizatsiya qilinmaydi.

Hukmron kuch - bu "kuchli"tomonning o'z irodasini "zaif" tomonga yuklash kuchi. Hukmron kuch kuch sifatida kuchni va resurslar va natijalar ustidan nazoratni o'z ichiga oladi va bu birinchi navbatda kuchsizlarning qarshiligiga qarshi qo'llaniladigan darajada. Bu kuchli tomonning kuchi, o'z irodasini bir tomonlama va hatto zaif tomonga qarshilik ko'rsatishga qarshi, boshqa yo'l bilan qilolmaydigan narsani qilishga majburlash, evaziga biror narsa taklif qilmasdan o'zlari xohlagan natijalarga erishish. Kuchli tomonning qarshiligi aniq yoki ochiq bo'lishi shart emas. Agar kuchli tomon o'z irodasini zaif tomonning manfaatlarini hisobga olmasdan zaif tomonga yuklasa, biz uni hukmron kuch deb ataymiz, hatto zaif tomon qarshilik ko'rsatishga hech qanday urinish qilmagan bo'lsa ham.

Hukmron kuch, kuch va zo'ravonlik bilan chambarchas bog'liq. Ushbu kontekstda kuch to'g'ridan-to'g'ri jismoniy kuch bo'lishi mumkin yoki u harbiy kuch yoki iqtisodiy kuch kabi asboblar va resurslarga asoslangan bo'lishi mumkin. Ushbu matnda kuchli tomon va zaif tomon o'rtasidagi munosabatlar raqobatbardosh va instrumentaldir Hukmron kuchning asosiy tushunchasi, bu asosan ma'lum darajada zo'ravonlik, zo'ravonlik, majburlash va zo'ravonlik bo'lishi kerakligini anglatadi. Murosa qiluvchi kuch - bu muayyan vaziyatdagi ishtirokchilar yoki tomonlarning bir-biriga nisbatan ta'sir ko'rsatish qobiliyati. Agar munozarada har ikki tomon teng asosda bo'lsa, ular mukammal raqobatbardosh iqtisodiy bozorda bo'lgani kabi teng murosa kuchiga ega bo'ladilar, lekin agar ishtirokchilar teng asosda bo'lmasa, ular teng bo'lmagan murosaga ega bo'ladilar.
Birlashgan kuch - bu umumiy maqsadlarga erishish yoki "ishni bajarish" qobiliyati sifatida emas, balki birgalikda harakat qilish qobiliyatidir, chunki agar birlashgan kuch hukmronlik yoki zo'ravonlik ko'rinishidagi qarshilikka duch kelsa, g'alaba qozonishiga kafolat yo'q. . Misol uchun, agar Gandining zo'ravonliksiz qarshilik ko'rsatish bo'yicha g'oyat kuchli va muvaffaqiyatli strategiyasi Angliya o'rniga boshqa dushman - rossiyalik Iosif Stalin yoki germaniyalik Adolf Gitler bilan to'qnash kelgan bo'lsa, natija dekolonizatsiya emas, balki qirg'in va bo'ysunish bo'lar edi. Davlatlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlardagi Birlashgan kuchning dastlabki namunasi Evropa davlatlarining birlashishi edi. Bu cheklangan vaqt davomida minimal tinchlikni saqlash uchun etarli darajada birlashgan kuch ishlab chiqardi, ammo bu, shubhasiz, davlatlar birlashishi va ular o'rtasida yanada barqaror o'zaro munosabatlar uchun asos yaratish mumkinligini ko'rsatdi.


3.3