Reja: Yerning geografik qobiqi

Mavzu: Biosfera-geografik qobiqning ajralmas.

Reja:

1. Yerning geografik qobiqi.

2. Biosfera to‘g‘risida ma’lumot.
3. Biosfera haqida olimlarning fikrlari.

Jamiyatning tabiatga ta’siri tobora kuchayib borayotgan sharoitlarda uni optimallashtirish va tabatdan foydalanishning insonning o‘zi yashaydigan muhit bilan o‘zaro ta’siri strategiyasini ishlab chiqish asosida tabatdan foydalanish tiziminng muammolari muhim ahamiat kasb etadi. Jamiuat va tabiiy muhitning manfaatlari “to‘qnashadigan” joyni geografik qobiq hosil qiladi.

Geografik qobiq. Geograflar garchi barcha davrlarda Yer yuzasini o‘rganish bilan shug‘ullanishgan bo‘lsalarda, Yerning o‘ziga xos geografik qobiq to‘risidagi tasavvur XX asr-ning boshlarida shakllana boshladi. Tarixiy – ilmiy jihatdan geografik qobiq to‘‘risidagi konsepsiyaning ildizlari XYII asrning boshida U.Hilbert, B.Kekkerman, B. Varenius kabi tabiatshunoslarning g‘oyaladiga borib tutashadi. Shuningdek, geografik qobiq to‘g‘risidagi tushunchaning elementlari A.Humboldtning tabiatning umumiy aloqalar to‘g‘risidagi, K. Ritterning landshaftlar va madaniy sfera to‘g‘risidagi, { F.Rixtgofen, A. Herbertsin,} A.N. Krasnovning geografik komplekslar to‘g‘risidagi, [F. Ratsel,] V.V. Dokuchayevning tabiat zonalari to‘grisidagi, L.I. Mechnikovning geografik va madaniy geografik muhit to‘g‘risidagi, G. Marshning insonning tabiat bilan o‘zaro ta’sir to‘g‘risidagi [D.N. Anuchinning] asarlarida ham mavjud.
Geografik qobiq – tarixan shakllangan, sifat jihatdan o‘ziga xos, uzluksiz rivo­jlanadigan, litosfera, hidrosfera va atmosferaning o‘zaro ta‘siri va bir-biriga kirib turishi natijasida vujudga kelgan hamda Quyosh ener­giyasi va organik olamning ta’siri ostida shakllangan bir butun va nomuvozanatli tabiiy sistemadir.
Geografik qobiq – Yerning eng murakkab moddiy sistemasidir. Uning o‘siga xos xususiyatlari Yer yuzasi sharoitlarida uzoq geologik davrlarda tabiiy jismlarning o‘zaro ta’siri natijasida tarkib topgan.
Geografik qobiq dinamik tizim bo‘lib, unda moddalarning harakati uzluksiz kechadi, energiya y‘nalishining o‘zgarishlari va ritmik garayonlar sodir bo‘ladi. Bu jarayonlar geografik qobiq va tashqi olam orasida va, shuningdek, geografik qobiqni tashkil euvchi kichik sistemalar orasida energiya ba modda aylanishining murakkab sistemasini hosil qiladi. Modda va energiya harakati geografik qobiqning barca qismlarini bog‘lab turadi va uning bir butun bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
Geografik qobiq uchun Yer bag‘irlari va va tashqi geosferalar moddalarining xilma – xilligiga nisbatan bir necha marta ko‘proq bo‘lgan moddalar tarkibibining nihoyat xilma – xilligi xos. Geografik qobiqda har uchala agregat holatda tarqalgan moddalarning fizikaviy tavsiflarining (zichlik, issiqlik o‘tkazuvchanligi, issiqlik sig‘imi, qayishqoqligi va b.) keng diapazoniga ega, moddalarning kimyoviy tarkibi va faolligi juda xilma-xildir. Geografik qobiqda organik, noorganik va bionoorganik moddalar ajratiladi.
Geografik qobiqqa tushadigan energiya turlari va uning o‘zgarishi shakllari juda xilma-xil. Energiyaning xilma-xil o‘zgarishlari orasida uning to‘planish jarayonlari (masalan, organik modda ko‘rinishida) alohida mavqega ega.
Geografik qobiq sayyoramizning erkin energiyaning har xil turlariga boy bo‘lgan eng murakkab qobig‘idir. Bu qobiqda moddalar bir paytda va barqaror holda qattiq, suyuq va gazsimon holatda mavjud va bir-biri bilan o‘zaro ta’sirda bo‘ladi. Unda Quyosh nur energiyasining yutilishi, o‘zgarishi va to‘planishi sodir bo‘ladi; tabiiy jarayonlarning ham Quyosh, ham Yerning ichki energiyasi tufayli mu­rakkab o‘zaro ta’siri kuzatiladi. Aynan geografik qobiqda geologik tarixiy taraqqiyot jarayonida uning o‘zgarishi va murakkablashuvining muhim omiliga aylangan hayot­ning paydo bo‘lishi va rivojlanishi uchun sharoitlar vujudga keladi; organik olamning tadrijiy rivojlanishi geografik qobiq doirasida odamning paydo bo‘lishiga va kishilik jamiyatining shakllanishiga olib keldi. Pirovardida geografik qobiq insonning hayotiy va ishlab chiqarish faoliyatining muhi­tiga aylandi.
Geografik qobiqning yaxlitligi va bir butunligi uning komponentlarining mujas­sam o‘zaro bog‘liqligi va ta‘siri hamda doimiy ravishda energiya va modda almashuvi tufaylidir. Ammo geografik qobiq ajralib turadigan, berk tizim emas. U Koinot to­monga ham, Yerning ichki qatlamlari tomoniga ham ochiqdir va ularning turli xil ta‘siri ostidadir. Geografik qobiq komponentlarining o‘zaro aloqalasi, o‘zaro ta’siri va o‘zaro taqozasi negizida ham komponentlar (geosferalar), ham geografik qobiq va Koinot orasidagi modda va energiya almashinuvi turadi. O‘zaro modda va energiya almashinuvi jarayonida bir komponentagi modda va energiyaning bir qismi usluksiz ravishda boshqa kom­ponentlarning tarkibiga o‘tadi, energiya bir turdan boshqa turga o‘zgaradi. Umuman o‘zaro almashuv mujassam bog‘liq bo‘lgan, ammo teskari tomonga yo‘nalgan modda va energiyaning kirimi va sarfi, ularning balansi jarayonlaridan hamda assaimiyatsiya va dissimilyatsiya jarayonlaridan tashkil topgan. Aynan bu holat geografik qobiqning har bir geologik davrdagi dinamikasini ham,uning muayyan vaqt davomida rivojlan­ishi, tabaqalashuvi va murakkablashuvini ham belgilaydi. Modda va energiya balansi geografik qobiq rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchini ifoda etadi va uning aso­siy jarayonlarining – tabaqalashuvning regional, zonal, landshaft, sektorial va boshqa turlarining dinamikasini belgilaydi. Geografik qobiqning tabaqalashuvi, bir tomondan, Yer yuzasi radiatsiya rejimining o‘zgarishi va unga tushadigan issiqlik miqdori bilan, ikkinchi tomondan, geografik qobiqning tuzilishi va dinamikasida suv (issiqlik va nam balansi) va biokomponentlar ishtirokining turlicha darajasi bilan bog‘liq.
Energiya va modda almashinuvi va o‘zgarishining barcha majmuasini geografik qobiq va uni tashkil etuvchi tabiiy - hududiy komplekslarning mavjudligi (faoliyati)ni tashkil etadi.
Geografik qobiq tarkibi va tuzilishining juda murakkabligiga ko‘ra Yerning boshqa qobiqlaridan tubdan farq qiladi hamda o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Geografik qobiqning eng muhim xususiyatlari quyidagilardan iborat:
- geografik qobiq - sayyoraviy miqyosdagi geosistemadir; faqat geografik qobiq doirasida moddalar bir paytda 3 fizikaviy (qattiq, su­yuq va gazsimon) holatda bo‘ladi. Aynan shu tufayli geografik qobiq sifat jihatidan bir-biridan farq qiladigan, bir-biriga kirib turadigan va bir-biri bilan o‘zaro ta’sirda bo‘ladigan 4 ta geosfera - troposfera, hidrosfera, stratisfera va biosferadan tashkil top­gan:
- geografik qobiqning barcha geosferalari va qismlari mujassamlashgan o‘zaro ta‘sirda va o‘zaro bog‘liqlikda bo‘ladi. Bu xususiyatlar geografik qobiqning rivojan­ishini belgilaydi hamda uning bir butun va yaxlit murakkab majmua, tabiiy tizim bo‘lishini ta’minlaydi. Tabiatdan foydalanish jarayonida geografik qobiqning bu xusussiyatlarini albatta e’tiborga olish lozim, xolbuki bu oqilona foydalanish maqsadlarida tabiatni o‘zgartirishda yaxlit tizimning birorta qismining o‘zgarishi uning boshqa qismlarida va butun tizimda o‘zgarishlarga olib keladi. Shu sababli tabiatdan kishilik jamiyati bu tizimning ayrim qismlariga ta‘sir ko‘rsatishda sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan barcha oqibatlarini e‘tiborga olishi lozim va unda nomaqbo‘l o‘zgarishlar sodir bo‘lishiga yo‘l qo‘ymasligi lozim. Geografik qobiqning sferalari va komponentlarining o‘zaro ta‘siri, ularning ziddiyatlari unung uzluksiz rivojlanishining, murakkblashuvining, bir bosqichdan boshqasiga o‘tishining asosiy sababidir.
- geografik qobiq ochiq sistema bo‘lib, u tashqi olamdan ajralib qolgan emas, balki u tashqi olam bilan uzluksiz o‘zaro ta‘sirdadir. Geografik qobiqning tashqi olam bilan o‘zaro ta‘siri uning mavjud bo‘lishi va rivojlanishining eng muhim sharoitidir. Geografik qobiq uchun Koi­not va Yerning ichki sferalari (mantiya va yadro) tashqi olamdir. Koinot bilan o‘zaro ta’sir dastavbal Quyosh energiyasining geografik qobiqqa kelishida va o‘zgarishida hamda geografik qobiq tomonidan issiqlikning tarqalishida namoyon bo‘ladi. O‘z navbatida at­mosferaning yuqori qatlamlariga ko‘tarilib, sayyoralararo fazoga o‘tib ketadigan yengil gazlarni (vodorod, geliy) doimiy ravishda yo‘qotib turadi.
Yer po‘stidan uning ichkarirog‘idagi sferalariga temir, magniy, oltingugurt va boshqa elementlar, ulardan esa kremniy, kalsiy, kaliy, natriy, aluminiy, radioaktiv va boshqa elementlar o‘tadi.
- geografik qobiq bir bosqichdan boshqasiga o‘tadi, uzluksiz rivojlanadi, mu­rakkablashadi. Geografik qobiqda yangi shakllarnng vujudga kelishi ham, murak­kabroq hosilalarning parchalanishi ham sodir bo‘ladi, ya’ni tabiatning asosiy qonun­laridan biri – sintez va parchalanish hamda ularning birligi qonuni amalga oshadi (Go­jyev, 1963).
- geografik qobiqning rivojlanishi ritmlilik va oldinga tomon harakati, ya’ni oddiyroqdan murakkabroqqa o‘tishi, uning zonalligi, landshaft tuzilmasining uzluksiz mu­rakkablashuvi bilan ifodalanadi.
- geografik qobiq va uning qismlarining rivojlanishi “rivojlanishning getero-xronlik qonuni”ga (Kalesnik,1970) bo‘ysunadi. Bu qonun geografik qobiq tabiati rivo­jlanishinig turli joyda ayni bir paytda sodir bo‘lmasligida namoyon bo‘ladi. Masalan, XX asrning 20 – 30 – yillarida shimoliy yarim sharda iqlimning isishi, janubiy yarim sharda esa sovushi kuzatildi.
- geografik qobiqda organik hayotning mavjudligi uning eng muhim xususi­yatlaridan biri hisoblanadi. Organik olamning paydo bo‘lishi bilan atmosfera , gidros­fera va litosferada tub o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, pedosfera vujudga keladi. Geografik qobiq rivojlanishining muayyan bosqichida odam paydo bo‘ldi va tabiat bilan o‘zaro ta‘sirda bo‘la boshladi. Shu sababli geografik qobiq jamiyat hayoti va faoliyatining tabiiy muhitidir.
- geografik qobiqda hududiy (regional) tabaqalashuv mavjud. Yaxlit geografik qobiq hududiy jihatdan xilma-xil bo‘lib, murakkab tuzilishga ega. Geografik qobiq uchun bir tomondan kontinuallik, ikkinchi tomondan esa diskretlik xos. Diskretlik -geografik qobiq moddalari va ener­giyasi tabaqalashuvi jarayonlarning namoyon bo‘lishidir. Bu jarayonlar yaxlit tarkibda o‘z funksiyasini bajaradigan alohida qismlarning ichki strukturaviyligi tomonidan bel­gilanadi Tabaqalashiuv va integratsiya jarayonlari tabiatda birgalikda va bir paytda amalga oshadi. Shu sababli ularni dialektik birlikda qaramoq lozim.
Geografik qobiqning kontinualligi uning komponentlari va tarkibiy qismlarining modda va energiya oqimi orqali bog‘langanligi sabablidir. Geografik qobiqning diskretligi unda nisbiy yaxlitlikka ega bo‘lgan tabiiy hududiy komplekslarning tarqal­ganligida namoyon bo‘lsa, uning kontinualligi komponen­tlarining bir-biriga kirib turishi, energiya va modda oqimlari, ularning global aylanishi, ya’ni integratsiya jarayonlari bilan bog‘liq.
Geografik qobiqnig kontinualligi va diskretligining dialektik birligi turli xil kattalikdagi tabiiy hududiy komplekslar – landshaftlarni ajratish imkonini beradi. Geografik qobiq murakkab sistemalardan yoki tabiiy hududiy komplekslar (landshaftlar, geosistemalar)dan tashkil topgan. Geografik qobiq hududiy uyushgan sistema sifatida ifodalanadi va bu sistema tabiiy va sotsial-iqtisodiy subsistemalardan iborat. Hududiy jihatdan uyushgan har ikkala subsistema o‘zaro ta’sirdadir.
-geografik qobiqda energiyaning bacha turlari mavjud;
-geografik qobiqda materiya uyushuvining juda ko‘p shakllari – erkin atom­lardan tortib yuqori darajada uyushgan jonli materiagacha mavjud.
Shunday qilib, geografik qobiq – bu litosfera, hidrosfera, atmosfera va biosferaning o‘zaro ta’sirida vujudga kelgan va rivojlanadigan tabiiy hosila, sferik shakldagi yaxlit moddiy – energetik sistemadir.
XIX asrning ikkinchi choragida A.Humboldt fanga “sayyoraning umumjonliligi” va “hayot sferasi (die Lebensspharё)” tushunchalarini kiritdi va hayot sferasini uchala jonsiz sferalar bilan bir qatorda tabiiy geografiyaning predmetiga kiritdi. 1864-yilda J. Marsh tomonidan ham shunga yaqin g‘oya bildirildi. “Biosfera” ( ) termini dastlab XIX asrning boshida fransuz tabiatshunosi J.B. Lamark (1744-1829) tomonidan biologiyaga ilmiy termin sifatida kiritilgan 1875-yilda A.Humboldtning die Lebensspharё terminini Avstiyalik geolog olim E. Zyuss biosfera deb nomladi va bu terminni qayta bor fanga kiritdi. . J.B. Lamark talqinida biosfera – hayot mavjud bo‘lgan va jonli organizmlar Yerdagi jarayonlarga ta’sir ko‘rsatadgan qobiqdir. E. Zyuss esa Yer po‘stining hayot tarqalgan qismini biosfera deb atagan. F. Ratsel asarlarida bu termin (tushuncha) ilmiy barqarorlikka ega bo‘ldi va tan olindi.
Biosfera to‘g‘risidagi ta’limotning vujudga kelishi va rivojlanishi atoqli rus olimi V.I. Vernadskiy (1863-1945) nomi bilan bog‘liq. V.I. Vernadskiy fikricha, biosfera – sifat jihatdan o‘ziga xos qobiq bo‘lib, unga nafaqat jonli organizmlar va ularning faoliyati tufayli o‘zgargan hayot muhiti ham kiradi. Barcha jonli organizmlarning majmuasini V.I. Vernadskiy “jonli modda”, jonli moddaning qatlamini esa “hayot pardasi” deb ataydi va biosferaga hayot pardasini, jonli moddani va biogen cho‘kindi jinslarni o‘z ichiga oladigan “o‘tmish qobiqlari”ni kiritadi. Shunday qilib, biosfera – hayotning yagona bir butunligi mavjud bo‘lgan alohida makon, o‘z – o‘zidan rivojlanadigan eng olkan tabiiy sistema. Biosferaning mavjudligi va bir butunligi uni tashkil etuvchi komponentlar orasidagi modda va energiyaning aylanishi tufayli sodir bo‘ladi.
Barcha organizmlar (shu jumladan inson ham) va ularning hayot muhiti orasidagi dinamik muvozanat mexanizmini aniqlash maqsadida o‘tkaziladigan tadqiqotlar biosferaning umumiy nazariyasini teranroq anglash va rivojlantirish imkoniyatlarini vujudga keltiradi.
Hayot atmosferaning ma’lum qismida, quruqlik yuzasida va suvda mavjud. Hayot tarqalgan qobiqni biosfera deb atash qabo‘l qilingan. Biosfera deb Yer po‘stining hayot bilan band bo‘lgan qismi tushuniladi, zero aynan shu qobiqda hayot to‘plangan – unda barcha organizmlar yashaydi, ko‘payadi. Biosferada bizga ma’lum bo‘lgan barcha organizmlar: viruslar, mikroorganizmlar, o‘simliklar, hayvonlar va inson yashaydi.
Biosfera Yerdagi barcha jonli organizmkar yashaydigan yupqa qatlam hisoblanadi. YNESKO “Inson va Biosfera” bosh konferentsiyasi tomonidan berilgan ta’rifga ko‘ra “Biosfera – bu tuproq, havo va suvning Yer yuzasini qoplagan va barcha jonli mavjudotlar yashaydigan yupqa qatlamidir”. Shunday qilib, biosfera tushunchasi ko‘p komponentlidir, ammo bu tushunchaning han, biosferaning ham chegaralari hozircha aniq belgilanmagan. Ayrim hollarda, biosferaning chegaralari mikroorganizmlar tarqalgan atmosferaning 4-6 km balandliklarigacha va litosferaning 1-2 km chuqurliklarigacha kengayadi (V.I.Vernadskiy). Boshqa hollarda, bu chegara fitogeosfera (Y.M.Lavrenko) yoki biogesfer (N.V. Dilis) sifatida bir necha o‘n kilometr chuqurlikda o‘tkaziladi. Bundan tashqari, biosfera tushunchasi polistrukturali hamdir. Bu tushuncha, hududiy strukturalarning global va zonal miqyoslaridan (geomeridalar, makrotsenoxoralar) individual (biogetsenozlar, partsellaalar) miqyoslargacha bo‘lgan iyerarxiyani o‘z iciga oladi.
Aylanma harakat tizimi shaklidagi moddalar almashuvi xos bo‘lgan bir butun organism to‘g‘risidagi ta’limot biosfera to‘g‘risidagi ta’limotdir. Organizmlar va ularning yashash muhiti orasidagi dinamik muvozanatning mexanizmini ochib beradigan tadqiqotlari biosferaning umumiy nazariyasi va undagi aylanma harakat kontsepsiyalarini rivojlanishiga imkon beradi. Modda va energiyaning aylanma harakatlari biosferaning turli funktsional komponentlari orasidagi almashuv jarayonlar tufaylidir va ayni paytda bu aylanma harakatlar uning mavjudligini va bir butunligini ta”minlaydi.
Har qanday biosistema atrof muhit bilan o‘zaro aloqalari orqal aylanma harakatlar tizimiga kiradi. Va shu tufayli uzluksiz qayta tiklanishini ta’minlaydi. Uning mavjudligini ta’minlash uchun organizmlar bacha kerakli narsalarni atrof muhitdan oladi. Ayni paytda bu narsalar to‘liq atrof muhitga qaytariladi va shu tufayli atrof muhitning parametrlari tiklanadi.
Aylanma harakat tizimi shaklidagi moddalar almashuvi xos bo‘lgan bir butun organism to‘g‘risidagi ta’limot biosfera to‘g‘risidagi ta’limotdir. Organizmlar va ularning yashash muhiti orasidagi dinamik muvozanatning mexanizmini ochib beradigan tadqiqotlari biosferaning umumiy nazariyasi va undagi aylanma harakat kontsepsiyalarini rivojlanishiga imkon beradi. Modda va energiyaning aylanma harakatlari biosferaning turli funktsional komponentlari orasidagi almashuv jarayonlar tufaylidir va ayni paytda bu aylanma harakatlar uning mavjudligini va bir butunligini ta”minlaydi.
Bionika nuqtai nazaridan qaralganda biosfera – o‘z –o‘zini boshqaradigan gomeostatik va o‘z –o‘zini qayta uyushtiradigan sistema bo‘lib, har qanday tashqi va ichki ta’sirga muayyan holda reaksiya ber
adi, bu ta’sirlar tufayli bir barqaror holatdan boshqasiga o‘tadi va shu bois ulkan jonli yuqori darajadagi organiizm (superorganizm) sifatida qolaveradi.
Hozirgi paytda biosfera doirasida hayotning 4 muhiti ajratiladi: 2 ta jonsiz – suv va havo, 1 ta biokos (noorganik) – tuproq va 1 ta jonli – organism. Bu muhitlarda turli monobiontlar (bir muhitda yashovchilar), dibiontlar (ikki muhitda yashovchilar), va polibiontlar (uch yoki to‘rt muhitda yashovchilar) tarqalgan. Bu muhitlardan har biri o‘ziga xos monobiontlarga ega. Dibiontlar va polibiontlar turli muhitlarni murakkab biosferaviy tugunga (klubokka) bog‘lagan. 
Tabiiy muhit va uning jamiyat bilan o‘zaro aloqalari haqidagi ta’limot yaxlit, o‘z-o‘zidan rivojlanadigan, o‘zgaruvchan (dinamik) muvozanatda bo‘lgan tabiiy sistema – Yerning geografik qobig‘i haqidagi konsepsiyaga asoslanadi. Bu konsepsiya tabiatda mavjud bo‘lgan o‘zaro aloqalar, ayrim komponentlarning butun geografik qobiqning rivojlanishidagi va bu komponentlarning jamiyat taraqqiyoti uchun ahamiyati haqida tasavvur beradi. Geografik qobiqning jamiyat o‘zining hayoti va ishlab chiqarish faoliyati bilan mujassam bog‘langan qismi atrof tabiiy muhitni hosil qiladi.
Geografik qobiq insonning faoliyati kechadigan tabiiy muhitni hosil qiladi.Geografik qobiq inson va uning faoliyatini ichki element sifatida oz ichiga oladigan tabiiy – sotsial hosilaga, global “tabiat – jamiyat” supersistemaga aylanmoqda. Hozirgi landshaftlarninf katta qismini esa tabiiy – texnogen sistemalar sifatida qarash lozim. Bu xildagi geosistemalar esa insonning ozi va aholi kiradigan yanada murakkabroq supersistemaning bir qismidir,xolos. Insonning tabiatga ta’siri tabiiy – texnikaviy sistemalarning ajralmas qismi, ularning elementlarining oziga xos shakllaridan biridir. 
Geografik qobiq rivojlanishining asosiy xossalari va xususiyatlarini hamda unda sodir bo‘ladigan jarayonlarning energiya manbalarini bilish tabiiy muhitni muho­faza qilishning ilmiy asosi bo’lib xizmat qiladi.
Tabiiy muhit amalda V.I. Vernadskiy tushunchasidagi butun biosferadir. Ma,lumki, litosfera (Yerning yuqori mantiyasigacha), hidrosfera, atmosfera (ozon qatlamining yuqori chegarasigacha) va jonli organizmlar o‘zaro modda va energiya almashinuvi bilan chambarchas bog‘langan va o‘zgaruvchan muvozanatdagi bir butun moddiy ni hosil qiladi. Bu yarim ochiq sistema bo‘lib, Yerning ichki sferalari va Kosmos bilan cheklangan aloqalarga ega. Ayrim bakteriyalar ozon qatlamidan yuqorida ham topilgan, ammo hozircha quyi litosferada topilganicha yo‘q. Barcha jonli moddaning 95 ) dan ziyodrog‘I Yer yuzasining litosfera, hidrosfera va atmosferaning bevosita tutashgan 100 metrlik qatlamida to‘plangan, energetic omillar esa butun geografik qobiqni ishg’ol etadi.
Tabiiy muhit va uning inson faoliyati bilan o‘zaro aloqalari to‘g‘risidagita’limot asosida Yerning geografik qobig‘I va biosfera to‘g‘risidagi konsepsiyalar turadi. Bu konsepsiyalar tabiatda mavjud bo‘gan o‘zaro aloqalarni, ayrim komponentlarning bu qobiqlarning rivojlanishi ahamiyatini, resurslik va muhitlik xususiyatlarini ochib beradi. Geografik qobiq insonning faoliyati kechadigan tabiiy muhitni hosil qiladi. Tabiiy muhit va uning jamiyat bilan o‘zaro aloqalari haqidagi ta’limot yaxlit, o‘z-o‘zidan rivojlanadigan, o‘zgaruvchan (dinamik) muvozanatda bo‘lgan tabiiy sistema – Yerning geografik qobig‘i haqidagi kontseptsiyaga asoslanadi. Bu kontseptsiya tabiatda mavjud bo‘lgan o‘zaro aloqalar, ayrim komponentlarning butun geografik qobiqning rivojlanishidagi va bu komponentlarning jamiyat taraqqiyoti uchun ahamiyati haqida tasavvur beradi.
Geografik qobiq rivojlanishining asosiy xossalari va xususiyatlarini hamda unda sodir bo‘ladigan jarayonlarning energiya manbalarini bilish tabiiy muhitni muho­faza qilishning ilmiy asosi bo‘lib xizmat qiladi.
K.K Markov va boshqa bir qator olimlar gografik qobiqni va V.I.Vernadskiy tushunchasidagi biosferani mohiyatiga ko‘ra bir xil tabiiy sistemalar deb hisoblaydilar. Biosfera geografik qobiq sifatida qaralganda uning fizikaviy, birinchi navbatda termodinamik parametrlari jonli modda saqlanib qoladigan va mavjud bo‘ladigan o‘lchamlarda qaraladi.
Geografik qobiq va biosferani o‘xshash tabiiy sistemalar sifatida qarash yashsash muhiti bilan shug‘ullanadigan fanlarning namoyondalarinining kuchlarini birlashtiradi va ular orasida bir – birib yaxshiroq tushunishiga xizmat qiladi.
Jonli modda geografik qobiqning markaziy boshqaruv organini tashkil etadi. Inson faoliyatining o‘sishiga bog‘liq holda geografik qobiqda inson omili yetakchi ahamiyatga ega bo‘ldi. Tabiat qonuniyatlarni e’tiborga olmaydigan hozirgi antropogen faoliyat geografik qobiqning litosfera, hidrosfera va atmosferaning bevosita eng faol tutashuvidagi aylanma harakatda bo‘lgan kimyoviy elementlarning belgilangan o‘lchamlarida barcha cheklovlarni olib tashladi va oqibatda bu tutashuvdagi qonuniyatlar buzildi. Bunday ahvol tarkib topgan (mujassamlashgan) energetika balanslarining o‘zgarishlariga olib keldi va global sistemaning boshqa darajaga o‘tishi uchun imkoniyat yaratmoqda.
Quyosh nurlanish energiyasi Yerda zonal taqsimlanganligi sababli ular zonaldir: havo, suv va tuproq harorati, bug'lanish va bulutlilik, yog'ingarchilik, barik relyef va shamol tizimlari, havo massalarining xususiyatlari, iqlimi, gidrografik tarmoqning tabiati. va gidrologik jarayonlar, geokimyoviy jarayonlarning xususiyatlari, ob-havo va tuproq shakllanishi, o'simlik va hayvonlarning o'simlik turlari va hayot shakllari, relyefning haykaltarosh shakllari, ma'lum darajada cho'kindi jinslarning turlari va nihoyat, geografik landshaftlar, shu munosabat bilan birlashtirilgan. landshaft zonalari tizimi.
Issiqlik sharoitlarini rayonlashtirish qadimgi davrlarning geograflariga allaqachon ma'lum bo'lgan; ularning ba'zilarida Yerning tabiiy zonalari haqidagi g'oyalar elementlari ham mavjud. A.Gumboldt oʻsimliklarning zonalligi va balandlik zonalanishini oʻrnatdi. Ammo geografik rayonlashtirishning haqiqiy ilmiy kashfiyoti sharafi va xizmati V.V. Dokuchaev. Bu geografiyaning mazmuni va uning nazariy asoslarida ulkan siljishlarga olib keldi. V.V. Dokuchaev rayonlashtirishni jahon qonuni deb atadi. Biroq, buni tom ma'noda qabul qilish xato bo'lar edi, chunki olim, albatta, rayonlashtirishning faqat Yer yuzasida namoyon bo'lishining universalligini nazarda tutgan.
Yer yuzasidan uzoqlashganda (yuqoriga yoki pastga) rayonlashtirish asta-sekin pasayadi. Masalan, okeanlarning tubsiz mintaqasida hamma joyda doimiy va juda past harorat (-0,5 dan + 4 ° gacha) hukmronlik qiladi, quyosh nuri bu erga kirmaydi, o'simlik organizmlari yo'q, suv massalari deyarli to'liq dam oladi. , ya'ni okean tubida zonalarning paydo bo'lishi va o'zgarishiga olib keladigan sabablar yo'q. Dengiz cho'kindilarining tarqalishida ba'zi bir rayonlashtirish belgilarini ko'rish mumkin: marjon konlari tropik kengliklarda, diatom oozislari - qutblarda joylashgan. Ammo bu dengiz tubida marjon koloniyalari va diatomlar zonalari haqiqatan ham rayonlashtirish qonunlariga muvofiq joylashgan okean yuzasiga xos bo'lgan zonal jarayonlarning passiv aksidir. Diatom chig'anoqlarining qoldiqlari va marjon tuzilmalarini yo'q qilish mahsulotlari, u erda mavjud bo'lgan sharoitlardan qat'i nazar, oddiygina dengiz tubiga "proyeksiya qilinadi".
Atmosferaning yuqori qatlamlarida rayonlashtirish ham xiralashgan. Atmosferaning quyi qatlamlarining energiya manbai Quyosh tomonidan yoritilgan yer yuzasidir. Binobarin, bu erda quyosh radiatsiyasi bilvosita rol o'ynaydi va atmosferaning quyi qatlamlaridagi jarayonlar yer yuzasidan issiqlik ta'minoti bilan tartibga solinadi. Yuqori atmosferaga kelsak, u uchun eng muhim hodisalar Quyoshning bevosita ta'sirining natijasidir. Troposferadagi balandlik bilan haroratning pasayishi (kilometrga o'rtacha 6 °) sababi troposfera (Yer) uchun asosiy energiya manbasidan masofadir. Yuqori qatlamlarning harorati er yuzasiga bog'liq emas va havo zarralarining nurlanish energiyasining muvozanati bilan belgilanadi. Ko'rinishidan, ta'sir chegarasi taxminan 20 km balandlikda joylashgan, chunki yuqorida (90-100 km gacha) troposferadan mustaqil dinamik tizim ishlaydi.
Er qobig'idagi zonal farqlar tezda yo'qoladi. Haroratning mavsumiy va kunlik tebranishlari qalinligi 15-30 m dan oshmaydigan jinslar qatlamini qoplaydi; bu chuqurlikda butun yil davomida bir xil va hududning o'rtacha yillik havo haroratiga teng bo'lgan doimiy harorat o'rnatiladi. Doimiy qatlam ostida harorat chuqurlik bilan ortadi. Va uning vertikal va gorizontal yo'nalishlarda tarqalishi, keyinchalik quyosh radiatsiyasi bilan emas, balki erning ichki qismidagi energiya manbalari bilan bog'liq bo'lib, siz bilganingizdek, azonal jarayonlarni qo'llab-quvvatlaydi.
Barcha holatlarda, landshaft konvertining chegaralariga yaqinlashganda rayonlashtirish yo'qoladi va bu chegaralarni aniqlash uchun yordamchi diagnostika ko'rsatkichi bo'lib xizmat qilishi mumkin.
Yerning Quyosh sistemasidagi holati va qisman Yerning kattaligi rayonlashtirish hodisalarida katta ahamiyatga ega. Quyosh tizimining eng tashqi a'zosi bo'lgan Pluton Quyoshdan Yerga qaraganda 1600 marta kamroq issiqlik oladi, zonalar yo'q: uning yuzasi doimiy muzli cho'ldir. Oy o'zining kichik o'lchamlari tufayli atrofdagi atmosferani ushlab turolmadi. Shuning uchun ham bizning sun'iy yo'ldoshimizda suv yoki organizmlar yo'q va rayonlashtirishning ko'rinadigan izlari yo'q. Marsda oddiy ko'rinadigan rayonlashtirish mavjud: ikkita qutb qopqog'i va ular orasidagi bo'shliq. Bu erda zonalarning embrion tabiatining sababi nafaqat Quyoshdan masofa (u Yernikidan bir yarim baravar katta), balki sayyoraning kichik massasi (0,11 Yer), buning natijasida. tortishish kuchi kamroq (0,38 Yer) va atmosfera juda kam uchraydi: 0 ° va 1 kg / sm 2 bosimda u atigi 7 m qalinlikdagi qatlamga "siqiladi" va har qanday tomning tomi. bizning shahar uylarimiz bu sharoitda Marsning havo qobig'idan tashqarida bo'lar edi.
Hududlarga ajratish qonuni ba'zi mualliflarning e'tirozlariga duch keldi va hali ham mavjud. 1930-yillarda baʼzi sovet geograflari, asosan, tuproqshunoslar Dokuchaevning rayonlashtirish qonunini “qayta koʻrib chiqish”ga kirishdilar va iqlim zonalari haqidagi taʼlimot hatto sxolastik deb eʼlon qilindi. Zonalarning haqiqiy mavjudligi shunday mulohaza bilan inkor etildi: yer yuzasi oʻzining tashqi koʻrinishi va tuzilishida shu qadar murakkab va mozaikdirki, undagi zonal belgilarni faqat katta umumlashtirish orqali farqlash mumkin. Boshqacha qilib aytganda, tabiatda o'ziga xos zonalar mavjud emas, ular mavhum mantiqiy qurilishning mevasidir. Bunday dalilning nochorligi hayratlanarli, chunki: 1) har qanday umumiy qonun (tabiat, jamiyat, tafakkur) umumlashtirish, xususiylardan abstraktsiyalash usuli bilan o'rnatiladi va fan hodisani bilishdan mavhumlik yordamida o'tadi. uning mohiyatini bilish; 2) hech qanday umumlashma aslida mavjud bo'lmagan narsani ochib bera olmaydi.
Biroq, zonaviy kontseptsiyaga qarshi "kampaniya" ham ijobiy natijalar berdi: u V.V.ga qaraganda batafsilroq ma'lumot uchun jiddiy turtki bo'ldi. Dokuchaev, tabiiy zonalarning ichki heterojenligi muammosini ishlab chiqish, ularning viloyatlari (fatsiyalari) kontseptsiyasini shakllantirish. Tez orada rayonlashtirishning ko'plab muxoliflari uning tarafdorlari lageriga qaytishganini ta'kidlab o'tamiz.
Boshqa olimlar, umuman rayonlashtirishni inkor etmasdan, faqat landshaft zonalarining mavjudligini inkor etadilar, rayonlashtirish faqat bioiqlim hodisasi deb hisoblaydilar, chunki u azonal kuchlar tomonidan yaratilgan landshaftning litogen asosiga ta'sir qilmaydi.
Fikrlashning noto'g'riligi landshaftning litogen asosini noto'g'ri tushunishdan kelib chiqadi. Agar biz uni landshaft asosidagi butun geologik tuzilma sifatida bir butun sifatida nazarda tutadigan bo'lsak, unda, albatta, ularning tarkibiy qismlari jamida olingan landshaftlarning zonaliligi yo'q va butun landshaftni o'zgartirish uchun millionlab yillar kerak bo'ladi. Ammo shuni yodda tutish kerakki, quruqlik landshaftlari litosfera va atmosfera, gidrosfera va biosfera o'rtasidagi aloqa zonalarida paydo bo'ladi. Shuning uchun litosfera landshaft tarkibiga uning ekzogen omillar bilan o'zaro ta'sirigacha bo'lgan chuqurlikgacha kiritilishi kerak. Bunday litogen asos chambarchas bog'liq bo'lib, landshaftning barcha boshqa komponentlari bilan birgalikda o'zgaradi. Uni bioklimatik atamalardan ajratib bo'lmaydi, shuning uchun u ham xuddi shular kabi zonal bo'lib qoladi. Aytgancha, bioiqlim kompleksiga kiritilgan tirik materiya azonal xususiyatga ega. Muayyan muhit sharoitlariga moslashish jarayonida zonal xususiyatlarga ega bo'ldi.
Yerning Quyosh tomonidan qizdirilishida ikkita asosiy mexanizm mavjud: 1) quyosh energiyasi dunyo fazosi orqali nurlanish energiyasi shaklida uzatiladi; 2) Yer tomonidan yutilgan nurlanish energiyasi issiqlikka aylanadi.
Yer tomonidan qabul qilingan quyosh radiatsiyasining miqdori quyidagilarga bog'liq:
Yer va Quyosh orasidagi masofadan. Yer Quyoshga eng yaqin yanvar oyining boshida, eng uzoqroqda iyul oyining boshlarida; bu ikki masofa o'rtasidagi farq 5 million km ni tashkil qiladi, buning natijasida birinchi holatda Yer Yerdan Quyoshgacha bo'lgan o'rtacha masofaga qaraganda 3,4% ko'proq, ikkinchidan esa 3,5% kamroq radiatsiya oladi ( aprel oyining boshida va oktyabr oyining boshida);
quyosh nurlarining er yuzasiga tushish burchagidan, bu esa oʻz navbatida geografik kenglikka, Quyoshning ufqdan balandligiga (kun davomida va fasllarga qarab oʻzgarib turishi), relyefi tabiatiga bogʻliq. yer yuzasi;
atmosferada nurlanish energiyasining o'zgarishidan (tarqalishi, so'rilishi, dunyo fazosiga qaytarilishi) va Yer yuzasida. Yerning o'rtacha albedosi 43% ni tashkil qiladi.
Kenglik zonalari bo'yicha yillik issiqlik balansining rasmi (daqiqada kvadrat santimetr uchun kaloriyalarda) II-jadvalda keltirilgan.
Yutilgan nurlanish qutblarga qarab kamayadi, uzoq to'lqinli nurlanish esa amalda o'zgarmaydi. Past va yuqori kengliklar o'rtasida paydo bo'ladigan harorat kontrastlari dengiz orqali issiqlik o'tkazish va asosan pastdan yuqori kengliklarga havo oqimlari orqali yumshatiladi; uzatiladigan issiqlik miqdori jadvalning oxirgi ustunida ko'rsatilgan.
Umumiy geografik xulosalar uchun fasllarning o'zgarishi natijasida radiatsiyaning ritmik tebranishlari ham muhimdir, chunki ma'lum bir hududdagi issiqlik rejimining ritmi ham bunga bog'liq.
Turli kengliklarda Yerning nurlanishining o'ziga xos xususiyatlariga ko'ra, termal zonalarning "qo'pol" konturlarini ham ajratib ko'rsatish mumkin.
Tropiklar orasida joylashgan kamarda, peshin vaqtida quyosh nurlari doimo katta burchak ostida tushadi. Quyosh yiliga ikki marta zenitda bo'ladi, kun va tun uzunligidagi farq kichik, bir yilda issiqlik oqimi katta va nisbatan bir xil. Bu issiq kamar.
Qutblar va qutb doiralari o'rtasida kecha va kunduz alohida-alohida bir kundan ortiq davom etishi mumkin. Uzoq tunlarda (qishda) kuchli sovutish bo'ladi, chunki issiqlik umuman kirmaydi, lekin uzoq kunlarda (yozda) quyoshning ufqdan past turishi, radiatsiyaning qorda aks etishi tufayli issiqlik ahamiyatsiz bo'ladi. muz va qor va muz erishida issiqlik chiqindilari. Bu sovuq kamar.
Mo''tadil zonalar tropiklar va qutb doiralari o'rtasida joylashgan. Quyosh yozda baland va qishda past bo'lganligi sababli, yil davomida harorat o'zgarishi juda katta.
Biroq, issiqlikning Yerda taqsimlanishiga geografik kenglikdan (shuning uchun quyosh nurlanishidan) tashqari, quruqlik va dengizning tarqalish tabiati, relef, relefning dengiz sathidan balandligi, dengiz va havo oqimlari ham ta'sir qiladi. Agar biz ushbu omillarni hisobga olsak, u holda termal zonalarning chegaralarini parallellar bilan moslash mumkin emas. Shuning uchun ham izotermlar chegara sifatida olinadi: yillik izotermlar havo haroratining yillik amplitudalari kichik bo'lgan kamarni ajratib ko'rsatish uchun va eng issiq oyning izotermlari yil davomida harorat o'zgarishi keskinroq bo'lgan kamarlarni ajratib ko'rsatish uchun. Ushbu printsipga ko'ra, Yerda bunday issiqlik zonalari ajralib turadi:
1) issiq yoki issiq, har bir yarim sharda yillik izoterm + 20 ° bilan cheklangan, 30 shimoliy va 30 janubiy parallellar yaqinida o'tadi;
2-3) ikkita mo''tadil zona, har bir yarim sharda yillik izoterma + 20 ° va eng issiq oyning + 10 ° izotermasi (mos ravishda iyul yoki yanvar) o'rtasida joylashgan; O'lim vodiysida (Kaliforniya), dunyodagi eng yuqori iyul harorati + 56,7 °;
4-5) ikkita sovuq zona bu yarim sharda eng issiq oyning o'rtacha harorati + 10 ° dan kam bo'lgan; ba'zida abadiy sovuqning ikkita maydoni sovuq zonalardan eng issiq oyning o'rtacha harorati 0 ° dan past bo'lgan holda ajralib turadi. Shimoliy yarim sharda bu Grenlandiyaning ichki qismi va, ehtimol, qutb atrofidagi maydon; janubiy yarimsharda - 60-paralleldan janubda joylashgan hamma narsa. Antarktida ayniqsa sovuq; Bu erda 1960 yil avgust oyida Vostok stantsiyasida Yerdagi eng past havo harorati -88,3 ° ni tashkil etdi.
Erdagi harorat taqsimoti va kiruvchi quyosh radiatsiyasining tarqalishi o'rtasidagi bog'liqlik juda aniq. Biroq, kiruvchi nurlanishning o'rtacha qiymatlarining pasayishi va kenglik ortishi bilan haroratning pasayishi o'rtasidagi to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlik faqat qishda mavjud. Yozda, Shimoliy qutb mintaqasida bir necha oy davomida, bu erda kunning davomiyligi uzoqroq bo'lganligi sababli, radiatsiya miqdori ekvatorga qaraganda sezilarli darajada yuqori bo'ladi (2-rasm). Agar yozda harorat taqsimoti radiatsiya tarqalishiga to'g'ri kelsa, Arktikadagi yozgi havo harorati tropiklarga yaqin bo'lar edi. Bu faqat qutb mintaqalarida muz qoplamining mavjudligi sababli emas (yuqori kengliklarda qorning albedosi 70-90% ga etadi va qor va muzning erishiga ko'p issiqlik sarflanadi). Agar u Markaziy Arktikada bo'lmasa, yozgi harorat 10-20 °, qishda 5-10 °, ya'ni. Agar ko'p kunlik va hatto ko'p oylik qutbli tunlar (fotosintezning mumkin emasligi) tomonidan oldini olinmaganida, Arktika orollari va qirg'oqlari boy o'simliklar bilan qoplangan bo'lishi mumkin bo'lgan butunlay boshqacha iqlim shakllangan bo'lar edi. Antarktidada ham xuddi shunday bo'lar edi, faqat "kontinentallik" soyalari bilan: yoz Arktikaga qaraganda issiqroq bo'ladi (tropik sharoitlarga yaqinroq), qish - sovuqroq. Shuning uchun Arktika va Antarktidaning muz qoplami yuqori kengliklarda past haroratning oqibati emas, balki ko'proq sababdir.
Ushbu ma'lumotlar va mulohazalar Yerda issiqlikning zonal taqsimlanishining amaldagi kuzatilgan qonuniyatlarini buzmasdan, yangi va biroz kutilmagan bo'limda issiqlik kamarlarining genezisi muammosini keltirib chiqaradi. Ma'lum bo'lishicha, masalan, muzlik va iqlim oqibat va sabab emas, balki bitta umumiy sababning ikki xil oqibati: tabiiy sharoitlarning ba'zi o'zgarishi muzlashni keltirib chiqaradi va ikkinchisining ta'siri ostida allaqachon hal qiluvchi iqlim o'zgarishlari sodir bo'ladi. Va shunga qaramay, iqlimning hech bo'lmaganda mahalliy o'zgarishi muzlashdan oldin bo'lishi kerak, chunki muzning mavjudligi harorat va namlikning aniq shartlarini talab qiladi. Muzning mahalliy massasi mahalliy iqlimga ta'sir qilishi mumkin, uning o'sishiga imkon beradi, keyin esa kengroq hududning iqlimini o'zgartiradi, yanada o'sish uchun rag'batga ega bo'ladi va hokazo. Qachonki, bunday keng tarqalgan "lishaynik muz" (Gernet atamasi) ulkan hududni qamrab olgan bo'lsa, bu hududda iqlimning tubdan o'zgarishiga olib keladi.

Xulosa.
Atmosferaning haqiqiy aylanishi yuqoridagi iqlimiy sxemada aks ettirilganidan ancha murakkab. Aylanmaning zonal turi (parallellar bo'ylab havo transporti) bilan bir qatorda meridional turi ham mavjud - havo massalarining yuqori kengliklardan past kengliklarga va aksincha. Er sharining bir qator hududlarida quruqlik va dengiz, shimoliy va janubiy yarimsharlar o'rtasidagi harorat kontrastlari ta'sirida mussonlar paydo bo'ladi - mavsumiy xarakterdagi barqaror havo oqimlari, qishdan yozgacha yo'nalishini teskari yoki yaqin tomonga o'zgartiradi. qarama-qarshi. Jabhalar deb ataladigan joylarda (turli havo massalari orasidagi o'tish zonalari) siklonlar va antisiklonlar hosil bo'ladi va harakatlanadi. Ikkala yarim sharning o'rta kengliklarida siklonlar asosan 40 va 60-parallellar oralig'idagi zonadan kelib chiqadi va sharqqa shoshiladi. Tropik siklonlar mintaqasi okeanlarning eng issiq qismlaridan 10 dan 20 ° gacha shimoliy va janubiy kengliklarda joylashgan; bu siklonlar g'arbga qarab harakatlanadi. Tsiklonlarni kuzatib boradigan antisiklonlar subtropik yuqori bosim zonasining ko'proq yoki kamroq statsionar antisiklonlariga yoki qit'alar ustidagi qishki barik balandliklarga qaraganda ko'proq harakatlanadi.
Yuqori troposfera, tropopauza va stratosferadagi havo aylanishi quyi troposferadan farq qiladi. U erda reaktiv oqimlar muhim rol o'ynaydi - qalinligi 2-4 km va uzunligi bo'lgan kuchli shamollarning tor zonalari (reaktiv o'qda 35-40, ba'zan 60-80 va hatto 200 m / s gacha). - o'n minglab kilometrlar (ba'zan ular butun dunyoni o'rab oladi), odatda g'arbdan sharqqa 9-12 km balandlikda (stratosferada - 20-25 km) boradi. O'rta kengliklarning ma'lum reaktiv oqimlari, subtropik (12-12,5 km balandlikda 25 dan 30 ° N gacha), Arktika doirasidagi g'arbiy stratosfera (faqat qishda), sharqiy stratosfera o'rtacha 20 ° N bo'ylab. NS. (faqat yozda). Zamonaviy aviatsiya samolyot tezligini sezilarli darajada sekinlashtiradigan (yana kelayotgan) yoki uni oshiradigan (o'tish) reaktiv oqimlar bilan hisoblashishga majbur.

Adabiyotlar ro'yxati

1. 
   Melchakov L.F., Skatnik M.N., Tabiatshunoslik: darslik. 3, 5 kl uchun. chorshanba shk. - 8 -nashr. - M.: Ta'lim, 1992.- 240 b.: Kasal.
   
2. 
   Pakulova V.M., Ivanova N.V. Tabiat: jonsiz va tirik 5. - M.: Bustard.
   
3. 
   Eskov K.Yu. va boshqalar / tahr. Vaxrusheva A.A. Tabiatshunoslik 5. - M.: Balas.
   

1. 
   Referat.znate.ru ().
   
2. 
   Miteigi-nemoto.livejournal.com ().
   
3. 
   Dinos.ru ().