Reje: I. Kirisiw II. Tiykar ģı bólim ximiya sanaatınıń róli hám áhmiyeti Ózbekstan Respublikasınıń ximiya sanaatı Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ximiya sanaatı III. Juwmaqlaw h ám usınıslar IV. Paydalanılģan ádebiyatlar hám internet

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

4 
2.1 Ximiya sanaatınıń róli hám áhmiyeti 
 
Ximiya sanaatı - tiykarǵı sanaattıń jetekshi tarmaqlarınan biri bolǵan-xalıq 
xojalıǵın ximiyalastırıwdıń ilimiy, texnikalıq hám materiallıq bazası bolıp, islep 
shıǵarıw kúshlerin rawajlandırıwda, mámlekettiń qorǵaw qábiletin bekkemlewde 
hám jámiyettiń turmıslıq mútájliklerin támiyinlewde júdá zárúrli ról oynaydı. Ol 
materiallıq miynet ob'ektlerin (shiyki ónim, materiallar ) qayta islewdiń ximiyalıq 
usılları ústin bolǵan islep shıǵarıw tarmaqlarınıń pútkil kompleksin birlestiredi. 
Ximiya sanaatında islep shıǵarıw processiniń tiregi kóbinese elementtıń 
molekulyar dúzilisin ózgertiw bolıp tabıladı. 
Ximiya sanaatı tez pát penen, jedel rawajlanıp atırǵan sanaat bolıp tabıladı. 
Bul jáhán ekonomikasınıń rawajlanıwında úlken ról oynaydı, bul islep shıǵarıw 
hám qurılıstıń shiyki ónim bazasın keńeytiwge múmkinshilik beredi, olardı 
aldınnan belgilengen ayrıqshalıqlarǵa iye materiallar menen támiyinleydi hám 
usınıń menen dástúriy shiyki ónim túrlerin (metallar, aǵash hám basqalar ) tejeydi. 
Átirap-ortalıqtı pataslantıratuǵın elementlerden biri bolǵan ximiya sanaatı bir 
waqttiń 
ózinde 
islep 
shıǵarıw 
shıǵındılarınan 
paydalanıw 
yamasa 
zıyansizlantırıwǵa ılayıq texnologiyalardı jaratadı. 
Barlıq sanaatı rawajlanǵan mámleketlerde ximiya sanaatı tiykarǵı, tiykarǵı 
tarmaqlar 
qatarına 
kiredi 
hám 
sanaattıń 
social 
óndiristegi 
rólin 
xarakteristikalaytuǵın tiykarǵı kórsetkishler boyınsha onıń ekonomikasınıń 
rawajlanıwına tásirin kórsetetugin áhmiyetke iye. 
Ekonomikanıń barlıq tarmaqlarınıń rawajlanıwı kóp tárepten ximiyanıń 
rawajlanıwına baylanıslı, ximiya sanaat hám qurılıstı jańa nátiyjeli materiallar 
menen támiyinleydi, awıl xojalıǵın mineral tóginler hám ósimliklerdi qorǵaw 
quralları menen támiyinleydi jáne de onıń kúsheytiwine járdem beredi. Ximiya 
sanaatı ishki bazardı social jóneltirilgen ónimler (sintetik juwıw quralları, qurılıs 
materialları, laklar hám emallar, plastmassa buyımlari, úy ximiyalıq elementlerı, 
shinalar, kiyimler, ayaq kiyim, dári ónimleri hám basqalar ) menen támiyinlewde 

---

5 
qatnasadı, islep shıǵarıw hám tutınıwdıń progressiv dúzilisin qáliplestiriwge, jańa 
sanaat hám tarawlardı rawajlandırıwǵa járdem beredi, turmıstı saqlap qalıw hám 
saqlawdı támiyinleydi, resurslar, tiyisli tarawlarda miynet ónimliligin asırıwda 
qatnasadı. 
Ximiya sanaatı jańa joqarı sapalı basqıshqa kóterildi hám járdemshi ónimler 
islep shıǵaratuǵın tarawdan miynet hám tutınıw qurallarınıń materiallıq tiykarın 
quraytuǵın zárúrli ónimlerdi islep shıǵarıw deregine aylandı. 
Túrli tarawlarda suyıq hám gazli ortalıqtı tazalaw hám zıyansizlantırıwda, 
shıǵındılardı qayta islew hám joq etiwde ximiyalıq texnologiyalar hám usıllardan 
paydalanıw barǵan sayın úlken áhmiyetke iye bolmaqta. 
Ximiya sanaatı on mińlaǵan túrdegi ónimlerdi islep shıǵaratuǵın kóplegen 
tarawlardı óz ishine aladı. Olardıń rawajlanıw dárejesi júdá parıq etedi. 
Zamanagóy jáhán ximiya sanaatı 70 000 dan aslam ónim islep shıǵaradı jáne 
de bul muǵdar turaqlı túrde asıp barıp atır. Islep shıǵarılǵan ónimlerdiń tórtten 
birinen kóplegeni ximiya sanaatınıń ózi tárepinen túrli processlerde aralıq hám 
shiyki ónim retinde tutınıladi. Qalǵan bólegi farmacevtika, azıq-awqat hám 
kosmetika sanaatı, metallurgiya sıyaqlı tiyisli tarawlar ushın shiyki ónim bolip 
esaplanadı yamasa álle qashan juwmaqlawshı ónim retinde isletiledi. 
Juwmaqlawshı paydalanıwǵa mısal retinde avtomobil janar mayı, awıl 
xojalıǵındaǵı tóginler hám pestitsidlar, polimerler, xojalıq ximiyalıq elementler 
kiredi. 
Ximiyalıq ónimler katalogı ximiya sanaatı kárxanaları tárepinen islep 
shiǵarılatuǵın elementler, reagentler hám basqa ximiyalıq elementler 
nomenklaturası boyınsha málimlemelerdi usınıs etedi.
Ximiyalastırıw sanaattıń shiyki ónim bazasın keńeytiwdi, tábiyiy resursların 
tejewdi, materiallar hám ónimlerdiń sapası hám assortimentin jaqsılawdı, olardı 
islep shıǵarıw qárejetlerin kemeytiwdi hám nátiyjeli islep shıǵarıw usılların 
qollawdı támiyinleydi. Sonday etip, mısalı, keleshekte kómirdi qayta islewdiń túrli 
usılların keń engiziw, metanol hám uglerod sıyaqlı ónimlerdi motor janar mayi 
retinde qollaw hám basqalar arqalı janar may-energetika bazasın keńeytiwde 

---

6 
ximiyalastırıwdıń roli asadı. Metallurgiya sanaatında ximiyalıq texnologiya usılları 
qollanıladı (kislorod, metallardı bayıtıw hám basqalar ). Mashinasazliqta plastik 
massalar konstruktiv, izolyacion, dekorativ hám basqa materiallar hám basqalar 
retinde keń qollanıladı. qurılısta plastmassa, sintetik hám basqalardan jasalǵan 
konstruksiyalar keń qollanıladı. 
Aldınnan belgilengen ayrıqshalıqlarǵa iye elementlerdı jaratılıwına 
múmkinshilik beretuǵın ximiyalıq texnologiyanı jetilistiriw zamanagóy konstruktiv 
plastik massalar hám basqa polimer materiallardı islep shıǵarıwdı jedel 
rawajlanıwına alıp keledi.