Reje: I. Kirisiw II. Tiykar ģı bólim ximiya sanaatınıń róli hám áhmiyeti Ózbekstan Respublikasınıń ximiya sanaatı Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ximiya sanaatı III. Juwmaqlaw h ám usınıslar IV. Paydalanılģan ádebiyatlar hám internet
Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ximiya sanaatı
Download 0.66 Mb. Pdf ko'rish
|
Ximiya sanaatınıń róli hám áhmiyeti SALIYEVA GULSARA
|
2.3 Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ximiya sanaatı
Hár qanday mámlekettiń ekonomikalıq rawajlanıwda sanaat óndirisiniń, sonday-aq ximiya sanaatınıń róli júdá úlken. Ximiya sanaatı zamanagóy sanaattıń "katalizatori" bolıp, hár qanday islep shıǵarıw ximiyalıq processlerge tiykarlanǵan bolıp, olarsız ekonomikanıń jáne de rawajlanıwı bolmaydı. Ózbekstan Respublikası húkimeti tárepinen ximiya sanaatın rawajlandırıw boyınsha respublikada bar bolǵan ximiya islep shıǵarıw kárxanaların modernizaciyalaw, islep shıǵarıw kólemleri hám túrlerin kóbeyttiriw mámlekettiń ximiya sanaatı kárxanalarınıń ustav kapitalındaǵı úlesin kemeytiw, tarawǵa tuwrıdan-tuwrı investitsiyalardı qosıw hám tarawdıń kárxanaları ortasında kooperaciya baylanısların rawajlandırıw arqalı ónimlerdi qayta islewdi tereńlestiriw boyınsha arnawlı bir wazıypalarǵa qaratılǵan basqa ilajlardı názerde tutatuǵın qatar reformalar ótkerilip atır hám isbilermenlik subiektleri tárepinen importtı kemeytiw, shet el mámleketlerge hám basqa mámleketlerge eksport kólemin asırıw. Qaraqalpaqstan Respublikası geografiyalıq jaylasıwı boyınsha geologik kózqarastan respublikanıń eń qolay hám perspektivalı rayonlarınan biri bolıp esaplanadı. D.I.Mendeleevtiń ximiyalıq elementleriniń dáwirli sistemasınıń barlıq elementleri respublikanıń bul aymaǵında bar dep aytsaq qáte aytqan bolmaymız. Qaraqalpaqstan Respublikası aymaǵında bar bolǵan paydalı qazilmalardan gaz, gaz kondensati, shiyshe buyımlar, ıssılıq izolaciyasi materialları, keramika buyımları, gips, hák, keńeytirilgen ılay, cement hám basqalar alınadı. Ǵárezsizlik jıllarında jumısqa túsirilgen "Qońırat soda zavodi" MCHJ hám " Uz-Kor-Gas-Chemical" MCHJ qospa kárxanaları óz ónimlerin shet el mámleketlerge eksport etip, Qaraqalpaqstan ximiya sanaatınıń rawajlanıw dáwirin baslap berdi. Respublikamızda jergilikli shiyki zat resurslarınan nátiyjeli paydalanıw, import almastırıwshı tayın ximiyalıq ónimlerdi qayta islew hám islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw, xalıqtıń kalciyli sodaǵa bolǵan zárúriyatın támiyinlew maqsetinde qurılǵan Qońırat soda zavodı orta Aziyadaǵı eń iri hám birden-bir 17 kalciyli soda zavodı bolıp esaplanadı. Bul zavod joqarı sapalı duz hám hák tastıń úlken rezervleri bar ekenligi sebepli mámleketimiz hám region ekonomikasında zárúrli orın tutatuǵın kárxanalardan biri bolıp tabıladı. Zavod 2006-jıl avgust ayında tolıq paydalanıwǵa tapsırıldı, onıń quwatı jılına 100000 tonnanı quradı. 2008-jıl noyabr ayında Moskvada bolıp ótken xalıq aralıq konferenсiyada Qońırat soda zavodı tárepinen islep shıǵarılǵan kalciyli soda sapası joqarı bahalandı hám "Altın Yaguar" sıylıǵı menen sıylıqlandı. Zavod ónimleriniń tiykarǵı qarıydarları shıyshe, metallurgiya, neftti qayta islew, toqımashılıq hám basqa sanaat tarmaqları kárxanaları esaplanadı. Kárxana ónimleri tek ǵana ishki bazarlardı qanıqtırıp qalmay, al shet el mámleketlerine de eksport etildi. Jıldan jılǵa shet el mámleketlerde hám respublikada kalciyli sodaǵa talap artıp baratırǵanlıǵı sebepli soda islep shıǵarıw quwatların asırıw múmkinshiligi kórip shıǵıldı. 2012-jılda kalciyli soda óndiristiń jıllıq quwatın 100 mıń tonnadan 200 mıń tonnaǵa jetkeriw jobası ámelge asırıldı. Búgingi kúnde bul kórsetkish júdá joqarı dárejede. Zavodtıń xalıq aralıq talaplarǵa tolıq juwap beretuǵın ónimleri ishki bazardan tısqarı Rossiya, Iran, Qazaqstan, Qirgizstan, Turkmenistanǵa eksport etiledi. Ámeldegi islep shıǵarıw quwatların jáne de keńeytiw maqsetinde islep shıǵarıw kólemin jılına 200 mıń tonnadan 450 mıń tonnaǵa shekem asırıw jobası belgilengen. Búgingi kúnde zavod qospa kárxanaǵa aylantırildi. Rejeni ámelge asırıw 2021-2024 jıllarǵa mólsherlengen. Onıń jumısqa túsiriliwi ishki talaptı qandiradi hám eksport potencialın asıradı, jańa jumıs orınların jaratadı, mámleketke soda islep shıǵarıw boyınsha jetekshi bolǵan Rossiya, Turkiya, Qitay hám AQSh sıyaqlı mámleketler menen teń sharayatlarda básekilesiwge múmkinshilik beredi. Sırt ellik investorlar jaqın Shıǵıs hám Arqa Afrika mámleketlerinde bul ónimlerge bolǵan talap dárejesin úyreniw ushın marketing izertlewlerin júrgizedi. Sol múnásebet penen islep shıǵarıw quwatın jılına 1 million tonna soda menen keńeytiw máselesi islep shıǵılıp atır. Kárxananıń islep shıǵarıw quwatların asırıwda shiyki ónim muǵdarı da esapqa alınıwı kerek. Kalciyli soda islep shıǵarıw ushın isletiletuǵın shiyki ónim 18 respublikamız aymaǵında jaylasqan. Olardan duz Barsakelmes hám Karauimbet kánlerinen alınadı, hák tas Jamansay káninen keltiriledi, yaǵnıy kánlerdegi shiyki ónim muǵdarı jeterli. JShJ «Qońırat soda zavodı» Oraylıq Aziyada kalsciyli soda islep shıǵaratuǵın birden-bir kárxana bolıp esaplanadı. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2019-jıl 3-apreldegi "ximiya sanaatın jáne de reformalaw hám investitsiyalıq ózine tartımlılıǵnı asırıw ilajları haqqında"ǵı sheshimine muwapıq MCHJ ustav kapitalınıń 51 procenti shet el investorlarına satılǵan. Nátiyjede islep shıǵarıw kólemi keńeydi, kárxananıń ekonomikalıq jaǵdayı jaqsılandi, bul ónim sapasın jáne de asırıwǵa, jumısshılardı social qorǵawdı kúsheytiwge járdem berdi. Zavoddıń kem ushraytuǵın islep shıǵarıw texnologiyası bir neshe quramalı basqıshlardan ibarat. Tiykarǵı shiyki zat Ústúrt jaylawındaǵı Barsakelmes káninen alınatuǵın duzı. Óndiriste isletiletuǵın hák tas da joqarı sapaǵa iye. Házirgi waqıtta zavod hár jılı 200 mıń tonna soda islep shıǵaradı. Ónimler shıyshe óndiriste, juwıw qurallarında, reńli metallurgiyada, kiyim-kenshek sanaatda, suw tazalaw jumıslarında tiykarǵı ximiyalıq qosımsha retinde isletiledi. Nátiyjede, 2021 jıldıń birinshi yarımında islep shıǵarıw kólemi 34,7 procentke astı. Atap aytqanda, 2021-jıldıń sentyabr-noyabr aylarında modernizaciya jumısları alıp barılǵannan keyin, 33,5 mlrd sumlıq 12516 tonna qosımsha ónim islep shıǵarıldı, úlken muǵdardaǵı shiyki zat hám materiallar tejep qalındı. Jıl juwmaqları boyınsha 488,8 mlrd sumlıq ónim islep shıǵarıldı. 48,5 mlrd sum sap payda alıw kútilip atır, bul 2020 jıl nátiyjelerinen 14,1ke joqarı. Házirgi waqıtta 600 tonna ónim islep shıǵarılıp atır. 2021 jıldıń yanvar-dekabr aylarında sap payda 442 9 mlrd sumdı (ósiw 117,5 procentke), rentabellik 18,7 procentti (12,8 teńdey kóp) quradı. Bul dáwirde kredit shet el valyutada 12,8 mln dollar, milliy valyutada 7,7 mlrd sumda. Azıq-awqat duzı islep shıǵaratuǵın sex úskeneleriniń jaramsız jaǵdayı sebepli onıń iskerligi toqtatıldı. Kárxana administraciyasınıń umtılıw-háreketleri sebepli úskeneler túpten remontlandı, sex taǵı jumısqa túsirildi. Nátiyjede 12 adam jumıs penen támiyinlendi. Házirgi waqıtta hár ayda 850 tonna azıq-awqat duzı 19 islep shiǵarıladı hám qarıydarǵa jetkizip beriledi. Bunnan tısqarı, qánigeler keptiriw úskenelerin ornatadı. Azıq-awqat duzın islep shıǵarıw ushın zárúr bolǵan shiyki onim kárxanadan 20 kilometrden artıq aralıqta jaylasqan duz kánlerinen jetkizip beriledi. Shiyki zattı qayta islew arqalı hár ayda qosımsha túrde 148 mln sumlıq ónim islep shiǵarıladı. 2022 jılda jılına 20 tonna islep shıǵarıw quwatına iye yodlangan duz islep shıǵarıw jolǵa qóyıladı. Joybardıń shamalıq ma`nisi 200 mıń dollardı quraydı. Onıń satılıwı sebepli jılına 8 mlrd sumlıq ónim islep shiǵarıladı, 16 jumıs ornı jaratıldı. Bul kárxananıń finanslıq ósiwine hám xalıqtı sapalı azıq-awqat duzı menen támiyinlewge járdem beredi. Zavod ónimleri turaqlı túrde ―Kvars‖, Nawayı kán-metallurgiya kombinatı, O'zkimyosanoat, Asloyna aksiyanerlik jámiyetleri, CAMPALIAXK MCHJ hám basqa kárxanalarǵa jetkezip beriledi. Zavod tárepinen islep shıǵarılǵan ónimler tek ǵana ishki emes, al sırtqı bazarda da úlken talapǵa iye. Atap aytqanda, Qazaqstan, Qirgizstan, Rassiya, Tadjikistan, Awǵanıstan hám Iran sıyaqlı mámleketlerge ónim eksportı jolǵa qoyıldı. Xızmetkerler ushın zárúr miynet sharayatları jaratılıp atır, olardı social qollap-quwatlawǵa itibar qaratılıp atır. Mıynet haqı sisteması qayta kórip shıǵıldı, bir jıl ishinde jumısshılardıń mıynet haqı 20 procentke astı, barlıq 1800 xızmetkerdi ıssı awqat penen támiyinlew sisteması jolǵa qoyıldı. Jumısshılardı saw turmıs tárizine tartıw, olardıń sawlıgın qayta tiklew maqsetinde kásiplik awqamları rejesine muwapıq hám hár bir bayram munasábeti menen sport jarısları shólkemlestiriledi. 2021 jılda 1517 dana xızmetker qatnastı, olardan 503 danası áyeller bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, hár bir cexta salamatlandırıw gimnastikası shınıǵıwları ótkeriledi, olarǵa zavoddıń 1176 jumısshısı turaqlı keledi. Sonıń menen birge, múqaddes jaylarǵa zıyarat qılıw, 500 den aslam jumısshılar ushın qala boylap sayaxatlar islengen. Zavoddıń 640 dana jumısshısı jaslardı wákilleri. Kárxana administraciyası olardı oqıtıw hám qayta tayarlawǵa bólek itibar beredi. 2021-jılda 24 dana qız hám ul balalar ushın oqıw shártnamasınıń tolıq muǵdarı biypul tólendi. 20 2021-2024 jıllarda soda kuli islep shıǵarıwdı 250 mıń tonnaǵa shekem (200 mıń tonnadan 450 mıń tonnaǵa shekem) keńeytiw boyınsha joybardı ámelge asırıw joybarlastırılǵan. Joybardıń texnikalıq-ekonomikalıq tiykarları kárxana qánigeleri tárepinen islep shıǵılǵan hám 2021-jıl may ayında "O'zkimyosanoat" AJ ilimiy- texnikalıq keńesi tárepinen tastıyıqlanǵan. Joybardı basqıshpa-basqısh ámelge asırıw boyınsha "jol kartası" islep shıǵıldı, " EPC+F" kontrakt shártleri tiykarında kesip alıp islew shólkemin anıqlaw boyınsha xalıq aralıq tender sawdaları daǵaza etildi. Házirgi waqıtta tender sawdaları juwmaqlandi, zavod qurılısın ámelge asırıwshı kesip alıp islew shólkemi anıqlandi, shártnama hújjetleri rásmiylestirildi. Elabadtaǵı qánigelerdi turaq-jay menen támiyinlew ushın 20 orınlı mıymanxana hám konteynerlerden 12 zamanagóy úy qurıldı. 2022-jılda qalashada abadanlastırıw jumısları joybarlastırılǵan, jumısshılar ushın jataqxanalar hám ishki jollar kapital remontlanadı. Zavod xızmetkerleri ushın 18 shańaraqlı úyler qurılıp atır. Ulıwma alǵanda, ―Qońırat soda zavodi" qospa kárxanasında islep shıǵarıw quwatların keńeytiw, ónim sapasın jaqsılaw, zárúr miynet sharayatların jaratıw boyınsha jumıslar dawam etpekte. "Uz-KOR-GAS CHEMICAL" MChJ qospa kárxanası Ózbekstan Respublikası Ústúrt regionindaǵı tábiyiy gazdı tereń qayta islew texnologiyaları tiykarında orta Aziyadaǵı eń iri, jetekshi polimer ónimleri óndiriwshilerinen biri bolıp esaplanadı. Kompleks Germaniya, Fransiya, Yaponiya, AQSh, Shvetsiya, Niderlandiya, Qubla Kareya kompaniyalarınıń texnologiyalıq liniyalari hám úskeneleri menen tolıq úskenelestirilgen. 2012-jılda qurılısı baslanǵan Ústúrt gaz- ximiya kompleksi bes zavoddan ibarat : gazdı ajıratıw, etilen, polietilen, polipropilen islep shıǵarıw, energiya támiynatı kárxanaları, sonıń menen birge zamanagóy infrastruktura obiektleri. Kompaniya jılına 4,5 mlrd kub metr tábiyiy gazdı qayta isleydi, 4 mlrd kub metr tovar gazın islep shıǵarıw, 387 mıń tonna joqarı tıǵızlıqtaǵı polietilen (polietilen markaları FL7000, M8000, MF5000, BL5200, BL6200, J2200, J2210 ), 83 mıń tonna polipropilen (polipropilen markaları J-150, J-160, J-170 T, L-270 A, Y-120, Y-130, FO-130 A, FC-550, FR- 21 160, FR-170 H, J-550 S, J-560 S, J-570 S, B-310, B-320, J-320, J-330, J-350, J- 360, J-370, JM-370, JM-375, JM-380). Respublika aymaǵında 12 túrdegi qurılıs materialların islep shıǵarıw ushın paydalanılatuǵın 142 mineral shiyki zat kánleri bar. Olardan 33 gerbish ushın, 9 gips ushın hám 13 cement ushın tabılǵan. Cement-hár bir obiektti qurıwda qatnasatuǵın material. Búgingi kúnde Portlend cementin óndiristiń ush tiykarǵı usılı bar - ızǵar, qurǵaqlay hám kombinatsiyalanǵan. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń cementke bolǵan mútajligi jılına 3 mln tonnanı quraydı. Ishki bazardı respublikanıń Qoraózek rayonında sapalı cement ónimleri menen támiyinlew maqsetinde 2017-jılda jergilikli shiyki zattan cement óndiriske qánigelesken "Qaraqalpaq cement" kárxanası óz iskerligin basladı. Cement islep shıǵarıw ushın shiyki zat bolıp tiykarlanıp respublikamızda jaylasqan kánlerden jetkezip beriledi. Házirgi waqıtta zavod pc400 d20 markalı qurılıs cementin islep shıǵaradı, ol respublikanıń cementke bolǵan mútajliklerin qandıradı hám Qıtay, Iran, Awǵanıstan, Qırǵızstan sıyaqlı mámleketlerge eksport qılıw nátiyjesinde respublika ekonomikasın jaqsılawǵa úles qosadı. 2017-jılda Qaraόzek rayonında cement islep shıǵarıw boyınsha jáne bir Ózbek-Qıtay qospa kárxanası - "Titansement" juwapkerligi sheklengen jámiyeti qurib pitkerildi hám paydalanıwǵa tapsır. Bul kárxananıń jıllıq quwatı 200 mıń tonnanı quraydı, tiykarlanıp respublika aymaǵında jaylasqan kánlerden alıp kelingen sheki onimlerden paydalanıladı. Zavodda" ızǵar usılda " aylanatuǵın pech járdeminde pc400 d20 markalı qurılıs cementi islep shiǵarıladı, bul respublikanıń cementke bolǵan mútajliklerin qandırıwǵa járdem beredi. Házirgi waqıtta zavoddıń islep shıǵarıw quwatların asırıw boyınsha keń kólemli jumıslar alıp barılmaqta. Shıyshe óziniń kem ushraytuǵın pazıyletleri sebepli kúndelik turmısda, qurılısda, transportda eń kóp isletiletuǵın material bolıp tabıladı: ashıqlıq, qattılıq, aktiv ximiyalıq reagentlarga ximiyalıq qarsılıq, óndiristiń salıstırǵanda arzanlıǵı. " Turtkul isik evreyleri" MCHJ respublikamizning shıyshe ónimlerine bolǵan talaptı qandırıw ushın qurılǵan. Jámiyet tiykarlanıp jergilikli sheki onim-Kvarts qumı, hák 22 tas hám Qońırat soda zavodınıń sodali suvidan paydalanǵan halda jılına 22000 tonna shıyshe ónim islep shıǵaradı, respublikanıń ekonomikada isletiletuǵın shıyshe ónimlerge bolǵan zárúriyatın qandiradi hám óz ónimlerin shet el mámleketlerge kirip etedi. Nátiyjede 2021-jılda Ózbekstan Respublikası sawda - sanaat palatası tárepinen " Turtkul isik evreyleri" MCHJ " jıldıń eń jaqsı kiripchisi" sıylıqı menen táǵdirlandi. Házirgi waqıtta zavod joqarı nátiyjeli Evropa úskeneleri menen úskenelestirilgen hám keń infratuzilmaga iye zamanagóy kárxana esaplanadı. Zavoddıń tiykarǵı baǵdarı quramalı konfiguratsiya hám dizayndagi joqarı sapalı reńli shıyshe ıdıslardı islep shıǵarıw bolıp tabıladı. Kárxana bir neshe túrdegi ónimler, tiykarlanıp shıyshe butilkalar islep shıǵaradı. Jámiyet óz aldına islep shıǵarıw quwatların asırıw hám kirip kólemin asırıw sıyaqlı wazıypalardı qóyadı. Natriy sulfat mútajlik turaqlı túrde ósip baratuǵın ximiyalıq ónimlerdi ańlatadı. Natriy sulfatning tiykarǵı qarıydarları ximiya, toqımashılıq, sherim, sellyuloza-qaǵaz hám shıyshe sanaatı. Sonıń menen birge, ol natriy sulfid, natriy silikat, sintetik juwıw quralları, reńli hám qara metallurgiyada keń qollanıladı. Juwıw quralları, shıyshe buyımlar, toqımashılıq materialları islep shıǵarıw respublika kárxanalarınıń mútajliklerin qandırıw ushın Qońırat rayonında " USTUIRT SODIUM SULFATE" juwapkerligi sheklengen jámiyeti iskerlik kórsetip atır. Bul jámiyet jergilikli shiyki zat bazasına iye bolǵan mirabilit mineralın qayta islew arqalı respublika kárxanalarına natriy sulfat ónimlerin jetkezip beredi. Jıllıq quwatı 200 mıń tonnanı quraydı. Bul jámiyet óz ónimlerin bir qatar shet el mámleketlerge kirip etedi. 2018 jılda Tebinbuloq k áni negizinde titanomagnetit kónini kompleks ózlestiriw boyınsha kán-metallurgiya kompleksi qurılısı baslandı. JORC kodeksi boyınsha bahalanǵan konning shiyki zat rezervi shama menen 1 milliard tonnanı quraydı. Dáslepki esap -kitaplarǵa kóre, konda jılına 27 million tonna ruda qazib alıw hám odan 1,0 million tonna polat prokat hám vanadiy shlakini alıw joybarlastırılǵan. Kán-metallurgiya kompleksi jıllıq islep shıǵarıw quwatı 800 mıń 23 tonna armatura, 100 mıń tonna sım, 100 mıń tonna múyesh, kanal hám basqa materiallarǵa iye boladı. Joybardı ámelge asırıw importtıń úlken kólemin almastırıwǵa hám sanaattıń turaqlı rawajlanıwına járdem beredi. Ónimlerdiń 35 payızın kirip qılıw joybarlastırılǵan. Sonday etip, sońǵı payıtlarda respublikada ximiya sanaatı ónimleri islep shıǵarıw sezilerli dárejede o'sdi. Biraq, bir qatar máseleler, atap aytqanda, kiripti diversifikatsiya qılıw hám ámeldegi úskenelerdi modernizaciyalaw ele da hal etilmegen. Sol munasábet menen ximiya ónimleri islep shıǵarıw hám kiripiniń ósiwi Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2021-jıl 13-fevral daǵı "ximiya sanaatı kárxanaların jáne de reformalaw hám finanslıq salamatlandırıw, joqarı qosılǵan bahalı ximiya ónimleri islep shıǵarıwdı rawajlandırıw ilajları tuwrısında" gi PQ- 4992-san sheshimi orınlanıwına baylanıslı boladı. Sońǵı jıllarda tarawda jaratılǵan tiykar kelesi jıllarda ximiya sanaatı potencialınıń turaqlı ósiw dinamikasın támiyinlewge ılayıq. Usınıń menen birge, ximiya sanaatınıń barlıq tarawların uzaq múddetli izbe-iz rawajlandırıwdıń bekkem bazasın jaratıw eń aldıńǵı shet el tájiriybeni esapqa alǵan halda sanaattı ózgertiw processlerin tezlestiriw zárúr ekenligin belgileydi. |
