Reje: I. Kirisiw II. Tiykar ģı bólim ximiya sanaatınıń róli hám áhmiyeti Ózbekstan Respublikasınıń ximiya sanaatı Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ximiya sanaatı III. Juwmaqlaw h ám usınıslar IV. Paydalanılģan ádebiyatlar hám internet

 Sanaatdaǵı neft ximiyası
Neft ximiyası sanaattıń eń jas tarmaqlarınan biri bolıp tabıladı. Biraq, jasına 
qaramay, ol insaniyattı kóplegen kerekli materiallar menen támiyinleydi. Bul 
sanaat óz atınıń tiykarǵı shiyki ónimi - neftten aladı. Onıń islep shıǵarıw kólemi 
islep shıǵarıw kólemine tikkeley tásir etedi. 
Neft-ximiyanıń eń zárúrli ónimi janar may (benzin, kerosin, dizel janar 
maysı ) esaplanadı. Bul biziń tsivilizatsiyamiz-transporttıń qan aylanıw 
sistemasınıń islewin támiyinleydi. 
Neft-ximiya sanaatı da islep shıǵaradı : 

polimerlar (polietilen, poliester hám basqa plastmassalar); 

elastomerlar (kauchuk, poliuretan); 

spirtli ishimlikler; 

efirlar; 

uglerod qara. 

---

9 
2.2 Ózbekstan Respublikasınıń ximiya sanaatı 
 
Ózbekstan Respublıkasınıń ximiya sanaatınıń tarıyxı 
Ximiya sanaatı Ózbekstan ekonomikasınıń bazalıq tarmaqlar kategoriyasına 
kiredi hám awıl xojalıq islep shıǵarıwdı jedellestiriw mútajliklerinen kelip shıǵıp 
mineral tóginler shıǵarıwshı kárxanalardı qurıw arqalı shólkemlesken. 
Respublikanıń zamanagóy ximiya sanaatı tariyxı Shorsuv altın shırpı káni 
1932-jılda iske túsiriliwi menen baslanadı. 
1940-jılda ximiya sanaatınıń eń iri kárxanası — Chirchiq elektrximiya 
kombinatı (búgingi kúnde «Maksam-Chirchiq» AJ) ónim bere basladı. 
1962-jılda Ferǵana azotlı tóginler zavodı (búgingi kúnde «Ferǵanaazot» AJ) 
jumısqa túsirildi. 
1964-jılda Nawayı ximiya kombinatı (búgingi kúnde «Nawayıazot» AJ) 
ónim bere basladı. 
1969-jılda Almalıq ximiya zavodı (búgingi kúnde «Ammofos» AJ) jumısqa 
túsirildi. 
Házirgi waqıtta «Maksam-Chirchiq», «Nawayıazot» hám «Ferǵanaazot» 
akciyanerlik jámiyetler azotli tóginler — ammiakli selitra, karbamid, ammoniy 
sulfati islep shıǵaradı. «Ammofos», «Samarqandximiya» hám «Qo'qon superfosfat 
zavodi» ashıq akciyanerlik jámiyetler fosforli tóginler — ammofos, suprefos, 
ápiwayı ammoniyli superfosfat, ammoniysulfofosfat hám nitrokaltsiyfosfat — 
islep shıǵaradı. Olardı shiyki ónim menen Qızılqum fosforit kombinatı 
támiyinleydi. «Elektroximzavod» QK-AJ ósimliklerdi qorǵaw ximiya quralların 
islep shıǵaradı. 
Kompaniya kárxanaların islep shıǵaratuǵın ónimler túrlerinen kelip shıǵıp 
tómendegi islep shıǵarıw komplekslerge bolıw múmkin: 
• 
mineral tóginler, organikalıq bolmaǵan elementler hám energetika, 
altınkán hám ximiya sanaatları ushın ximiya reagentler islep shıǵarıw kompleksi; 

---

10 
• 
organikalıq ximiya, jasalma jip hám polimer materiallar islep shıǵarıw 
kompleksi; 
• 
ósimliklerdi qorǵaw ximiya quralları islep shıǵarıw kompleksi; 
• 
kaltsiylastırılg`an soda islep shıǵarıw kompleksi. 
«O'zkimiyosanoat» AJ kárxanalarında 170-den aslam ximiya ónimler túrleri 
islep shiǵarıladı. 
Prezidenttiń 
"Ximiya 
hám 
gaz-ximiya 
sanaatın 
strategiyalıq 
rawajlandırıwdıń maqsetli programmasın tastıyıqlaw haqqında"ģı 2022-jıl 10-
oktyabrdag`ı PQ-388-sanlı qararı qabıllandı. 
Ximiya hám gaz-ximiya sanaatın rawajlandırıwǵa qaratılǵan ximiyalıq-
texnologiyalıq klasterlerdi rawajlandırıw programması tastıyıqlandi. Programmaǵa 
muwapıq : 
"Nawayı ximiya texnoparki", "Ferǵana ximiya texnoparki" hám 
"Qaraqalpaqstan ximiya texnoparki" texnologiyalıq klasterleri; 
"Ózximiyasanaat" Ajti JSHJ formasında shólkemlestiriwde hár bir 
texnologiyalıq klasterdi basqarıw direksiyasi; 
"Ózximiyasanaat" 
AJ 
quramındaǵı 
ximiyalıq 
hám 
gaz-ximiya 
texnologiyalıq klasterleri iskerligin muwapıqlastırıw boyinsha joybar ofisi. 
Arnawlı ekonomikalıq zonalar hám olardıń direksiyalari qatnasıwshıları 
ushın nızam hújjetlerinde názerde tutılǵan salıq hám bajıxana tólemleri boyinsha 
jeńillikler texnologiyalıq klasterler qatnasıwshıları hám direksiyalarına da 
qollanıladı. 
Awıl xojalıg`ına mólsherlengen jer uchastkaları jer fondı qatlamın 
ózgerttiriw menen baylanıslı awıl xojalig`ı hám tog`ay xojalıg`ı óndirisiniń 
zálellerin oraw boyinsha kompensaciya tólewleri esaptan tısqarı jol menen de 
óndiriledi. 
2023-jıl 1-aprelge shekem xalıq aralıq finans korporaciyasi menen 
birgelikte "Nawayıazot" AJda texnikalıq kompleks úyreniw jumısları alıp barıladı. 

---

11 
2023-jıl 1-sentyabrge shekem bul kárxananı rawajlandırıw strategiyası islep 
shıǵıladı. 
Qoraqalpog 'iston Respublikası ministrler keńesi hám Nawayı wálayatı 
hákimligi tárepinen 2023-jıl 30-iyunǵa shekem bo' lgan múddette suwg`arılatug`ın 
jer uchastkaları maydanına teń bolg`an, qatlamı ózgertiliwi kerek bolg`an jańa 
jerlerdiń ózlestiriliwi támiyinlenedi. 
Hújjet penen tómendegiler tastıyıqlanǵan : 
• 
Texnologiyalıq klasterlerdi quraytuǵın aymaqlardıń shegaraları. 
• 
Nawayı ximiya texnoparki texnologiyalıq klasterin keńeytiw ushın 
awıl xojalıg`ı jerleri qatlamınan sanaat jerleri qatlamına ótkeriletug`ın jer 
uchastkaları dizimi. 
• 
Texnologiyalıq klasterlerdi shólkemlestiriw hám rawajlandırıw, 
ximiya sanaatında transformaciya processlerin dawam ettiriw boyınsha "jol 
kartası". 
• 
Innovciyalıq ximiya-texnologiya klasterlerinde ámelge asırılıp atırǵan 
investiciya joybarları dizimi. 
2016-2022 jıllar dawamında Ózbekstannıń ximiya sanaatı jáhán bazarlarınıń 
bir tempte emesligine hám básekiles importtıń ósiwine qaramay, unamlı 
rawajlanıw nátiyjelerine eristi. Sanaattıń ulıwma islep shıǵarıw kólemi 11,7 
procentke (salıstırmalı bahalarda ), sonday-aq ximiyalıq ónimler islep shıǵarıw 
sıyaqlı tiykarǵı komponentler boyınsha 4,9 procentke, rezina hám plastmassa 
ónimleri islep shıǵarıw boyınsha 47,9 procentke astı. 
Tarmaq quramında eń úlken úles mineral tóginlerge tuwrı keldi, olardıń 
islep shıǵarılıwı tolıq esapta 20,7% ke, sonday-aq azot - 18,7%ke, fosfor - 11,9% 
ke, kaliy - 43,4% ke astı. 
Azotli tóginler segmentinde karbamid islep shıǵarıw sezilerli dárejede astı - 
50%, ammiakli selitra-10%. Bul túrdegi ónimlerdiń eń iri óndiriwshileri 
"Nawayıazot" AJ hám " Ferǵanaazot" AJ bolıp, olar karbamid óndiristiń 80 payızın 
hám ammiakli selitranıń 72,2 payızın quraydı. 

---

12 
"Dıyxanobod kaliy zavodi" tárepinen kaliyli tóginler óndiristiń pútkil 
kólemi yamasa 199,5 mıń tonna támiyinlendi. 
Kalciyli soda óndiriste ósiwdiń turaqlı dinamikası jazıp qoyıldı, onıń kólemi 
kórip shıǵılıp atırǵan dáwirde 1,6 tke asdı. Ishki talaptıń ósiwi xojalıq ximiya 
sektorınıń sezilerli rawajlanıwına járdem berdi, atap aytqanda, akril, vinil hám 
sintetik polimerler tiykarında boyawlar hám laklar islep shıǵarıw kólemi 135,6% 
ke asdı. 
Ekonomikadaǵı texnologiyalıq ózgerislerdiń faktorlarınan biri polietilen 
óndiristiń 29,4 procentke hám polipropilen óndiristiń 23,8 procentke ósiwi boldı. 
"SHURTANSKIY GazXimiyaliqKompleks JSHJ" hám " Ústúrt GXK JSHJ qospa 
kárxanası" gaz-ximiya ónimlerin óndiristegi jetekshi poziciyasin bekkemledi. 
Analiz qılınıp atırǵan dáwirde ximiyalıq ónimler eksportı kólemi 1,5 eseden 
kóprek asdı. Biraq, ishki bazardıń import kólemi hár jılı ortasha 16,6% ke asdı, bul 
ximiyalıq óndiriste bar bolg`an quwatlardan paydalanıw dárejesiniń jeterli 
emesligin kórsetedi. 
Ximiyalıq ónimlerge talap artıp barıwın esapqa alıp, óz óndirisin keńeytiw 
arqalı ishki bazar mútajliklerin qandırıw boyınsha bir qatar ilajlardı ámelge asırıw 
názerde tutılǵan. Onıń ushın ximiyalıq hám texnologiyalıq klasterler jaratıladı. Bul 
shet el investorların tartıw, ilim hám óndiristiń óz-ara tásirin kúsheytiw, sonıń 
menen birge, eń jańa texnologiyalardı engiziw tiykarında jańa innovciyalıq 
ónimlerdi shıǵarıwǵa jańa túrtki beredi. 
Prezident Shavkat Mirziyoyev basshılıg`ında 10-yanvar kúni sanaattı 
rawajlandırıw hám qosımsha rezervlerdi anıqlaw máseleleri boyınsha videoselektor 
jıynalısı bolıp ótti. 
Ekonomika hám xalıq bántlihinde sanaat júdá zárúrli ról oynaydı. Aqirg`i 
jıllarda tarmaqlar ushın zárúr shárt-shárayatlar jaratıw maqsetinde 19 erkin 
ekonomikalıq zona hám 400 dan aslam kishi sanaat zonası dúzildi, olardıń 
infrastrukturasına 10 trillion sum ajıratıldı. Toqımashılıq, ximiya, qurılıs 
materialları, sherim, farmacevtika, elektrotexnika sıyaqlı tarawlardı "drayverler"ge 
aylandırıw ushın 3 milliard dollar finanslıq resurslar ajıratıldı. Sanaattı shiyki zat 

---

13 
penen támiyinlew ushın geologiya-qıdırıw jumısları úshke kóbeyttirildi, 600 dan 
aslam jańa kánler ashıldı. 
Nátiyjede, aqirg`ı bes jıl ishinde sanaat kárxanaları sanı eki ese kóbeyip, 
100 mıńǵa jetti hám islep shıǵarıw kólemi 1,4 ke asdı. 
Bul regionlardıń rawajlanıwına unamlı tásir kórsetedi. Atap aytqanda, 
Jizzaqta qurılıs materialları, avtomobilsazlıq, azıq-awqat sanaatı sıyaqlı jańa 
tarmaqlar payda boldı. 220 dana qurılıs materialları joybarı jumısqa túsirildi, bul 
tarawdıń regiondaǵı úlesi 20 procentten asdı. 
Samarqand, Sirdarya, Namangan hám basqa wálayatlarda metallǵa qayta 
islew boyınsha 19 iri joybar ámelge asırıldı. Namangan qalasında islengen 54 jańa 
kishi sanaat zonası 2022-jılda 3 trillion sumlıq ónim islep shıǵarǵan. 
Sońǵı úsh jıl ishinde ximiya sanaatında islep shıǵarıw kólemi 1,5ke, eksport 
kólemi bolsa 2 ge asdı. 
Biraq, geypara aymaqlarda nátiyjeler múmkinshiliklerge uyqas kelmeydi. 
Atap aytqanda, 2022-jılda Nawayı, Buxara hám Tashkent wálayatlarında sanaat 
ósiwi kútilgeninen tómen boldı. Qaraqalpaqstan Respublikası, Jizzaq, 
Qashqadárya, Surxandarya, Ferǵana hám Xarezm wálayatlarında jiplerdi qaytadan 
islew dárejesi tómenligishe qalıp atır. Namangan, Samarqand hám Nawayı 
qalalarında azıq-awqat, ayaq-kiyim ónimleri hám mebel islep shıǵarıw potencialı 
jetkilikli dárejede paydalanılıp atırg`anı joq. 
Mámleketimiz basshısı sanaatqa jańa múmkinshilikler hám qosımsha 
finanslıq resurslar usınıs etiliwin aytıp ótti. 
Birinshiden, bank normativlikleri qayta kórip shıǵıladı hám kommerciya 
banklerine kárxanalardı kreditlew ushın 55 trillion sum muǵdarında qosımsha 
resurslar ajratıladı. Bul hár bir rayon ushın ortasha 20 million dollarlıq qosımsha 
investitsiya deregin ańlatadı. 
Ekinshi múmkinshilik – 2023-jılda sanaat zonaları infrastrukturası hám iri 
investiciya joybarlarına 1,7 trillion sum jóneltiriledi. Sonıń menen birge, 
"G'ijduvan" hám " Qo'qan" erkin ekonomikalıq zonaları aymaǵı keńeytiriledi. 

---

14 
Qaraqalpaqstan hám Qashqadáryada " Urgut" erkin ekonomikalıq zonasınıń 
filialları shólkemlestiriledi. 
Úshinshiden, 2023-jıldan baslap ekonomikalıq rawajlanıwı artta qalǵan 
tórtinshi hám besinshi taypadaǵı 60 rayonǵa 27 túrdegi salıq jeńillikleri, 
subsidiyalar hám jeńillikler beriledi. 
Tórtinshisi – gilem toqımashılıq, úy toqımashılıq, teri hám zergerlik 
buyımları óndiriwshilerge jeńillikler. Sonday etip, 2023-jılda toqımashılıq 
joybarları ushın qosımsha 300 million dollar ajratıladı. Teri-ayaq kiyim sanaatı 
ushın import shiyki zatınıń 200 den aslam túrleri boyınsha bajıxana jeńillikleri úsh 
jılǵa uzaytırıladı. Zergerler shiyki onimdi shegirme menen, sonıń menen birge 
salıq, bajıxana hám bank jeńilliklerin satıp alıw múmkinshiligine iye boladı. 
Prezidentimiz xalıq hám isbilermenlerdi bul múmkinshilikler haqqinda keń 
xabarlı qılıw hám orınlarda joybarlar sanın kóbeytiw zárúr ekenligin aytıp ótdi. 
Sanaat zonalarında 1 264 joybar jumısqa túsiriliwi jazıp qoyıldı. Nawayı 
wálayatındaǵı 6 gidrometallurgiya zavodı hám Almaliqtag`ı 3-mıs-bayıtıw 
fabrikası, Andijan wálayatındaǵı zamanagóy quyılıw sexi hám Chirchiqtag`ı awıl 
xojalıǵı texnikası klasteri jumısqa túsiriliwin támiyinlew zárúrli wazıypa retinde 
belgilendi. 
Juwapker shaxslarǵa islep shıǵarıw kooperatsiyasın keńeytiw, 6 milliard 
dollarlıq jergiliklilestiriw joybarların ámelge asırıw, regionlıq investiciya 
programmalarına kiritilgen 3 mıńǵa jaqın joybarlardı waqıtında jumısqa túsiriw 
boyınsha wazıypalar qoyıldı. 
Ulıwma alǵanda, bıyılǵı jılda barlıq rezervlerden paydalanǵan jag`dayda 
sanaat óndirisin 14 procentke asırıw múmkinligi aytıp ótildi. 
2022-jıldıń 23-sentyabr kúni "Uzbekistan GTL" zavodı " Ózbekneftgaz" AJ 
"Uzbekistan GTL" zavodı "S&P Global" (AQSh) "Platts Global Energy Awards" 

---

15 
sıylıǵı komissiyası tárepinen "Uglevodorodlardı qayta islew hám ximiya sanaatı 
salasındaǵı úlken jetiskenlikleri ushın" nominaciyasında dúnyanıń jetekshi 
kompaniyaları arasında kandidat retinde tańlandı, jáhán energetika sanaatınıń 
«Oskar»i dep tán alındı. 
"Uzbekistan GTL" zavodınan tısqarı, bul nominaciyada jeńimpaz bolıw 
ushın "China Gas Holdings" (Qitay ), "Clariter" (Lyuksemburg), "Hindustan 
Petroleum Corporation" (Hindistan), "Indian Oil Corporation" (Hindistan), 
"Kiewit" (AQSh) sıyaqlı jetekshi jáhán kompaniyaları talabanlar bolǵan, «United 
Energy Trading» (AQSh) hám «Valero Energy Corporation» (AQSh). Sonı atap 
ótiw kerek, bul kompaniyalardıń barlıǵı bir neshe milliard dollarlıq aylanbaǵa iye 
bolıp, dúnyadaǵı jetekshi fond birjasınıń aǵzaları bolip esaplanadı. 
2022-jıldıń 8-dekabr kúni AQShtıń Nyu-York qalasında "S&P Global" 
agentligi tárepinen sıylıqlaw dástúri bolıp ótti. 
Ózbekstan Respublikası neft-gaz ximiyası tariyxında birinshi ret 
"Uzbekistan GTL" zavodı "Uzbekistan GTL" zavodında sapalı hám ekologiyalıq 
taza janar may ónimlerin islep shıǵarıw sıyaqlı ólshemlerden kelip shıǵıp, xalıq 
aralıq standartlarǵa tolıq juwap beretuǵın "Uglevodorodlardı qayta islew hám 
ximiya sanaatı salasındaǵı úlken jetiskenlikleri ushın" nominaciyasında 2022-jıl 
ushın bul abıraylı jáhán sıylıǵı laureati dep járiyalandı. GTL ónimlerinen 
paydalanǵanda atmosferaǵa uwlı zatlı shıǵındı gazler payda bolmawı ushın hám 
emissiyasi, islep shıǵarıw processinde innovciyalıq texnologiyalardan paydalanıw, 
aldıńǵı transformaciya processlerin qollaw, sonıń menen birge, energetikada tınısh 
emes hám bir temple emes dáwirlerde islep shıǵarıw processlerin basqarıwdıń 
operativligi hám maslasıwshılıǵı. 
Maǵlıwmat ushın :"S&P Global Platts " 1909-jılda islengen dúnyadaǵı eń iri 
hám abıraylı informaciya agentligi bolıp, dúnyada satılatuǵın neft, neft ónimleri, 
gaz, neft — ximiya ónimleri hám sanaat metallari bahaları hám kotirovkaların 
járiyalaydı. 2021-jılda túrli nominaciyalarda «Masdar», «IBM», «Samsung 
Engineering», «Bloom Energy», «Cenovus Energy», «Valero Energy Corporation» 
hám basqa jetekshi jáhán kompaniyaları sıylıqlandi. 

---

16