Reje: I. Kirisiw. II. Tiykarģi bólim

2.2. Qaraqalpaqstan sovet hákimiyatı dáwirinde.
1930-jılı 20-iyulde Qaraqalpaqstan tikkeley Rossiya Federatsiyasınıń quramına ótti. Bul onıń Avtonomiyalı wálayattan avtonomiyalı respublikaǵa aylanıwın tezletti.
Qaraqalpaqstannıń Rossiya Federatsiyası quramına kirgen dáslepki jılında Qaraqalpaqstan húkimeti tárepinen 1931-jılı 1-avgussta Rossiya Federatsiyası aldında «Oblasttıń xojalıq hám mádeniy qurılısı haqqında» másele qoyıldı. Onıń bayanatı tiykarında Rossiya Federatsiyası 42 bántten ibarat qarar qabıl etti.
Bul qarar Qaraqalpaqstannıń ekonomikasın hám mádeniyatın kóteriw boyınsha birinshi gezektegi máselelerdi óz ishine alıp, Qaraqalpaqstanǵa turmıs talabına qarap, kerekli qánigeliklerdegi xızmetkerlerdi jiberiwdi tapsırdı.
Bulardan basqa da avtonomiyalı wálayattıń byudjetlik huqıqların keńeytiw mseleleri, awıl xojalıq jerlerin tekserip-izertlep shıǵıw, qazılma baylıqların izertlew, Qaraqalpaqstannıń jańa paytaxtın qurıw máseleleri de sheshile basladı.
Bul qarardı orınlaw boyınsha ámeliy isler orınlana basladı. Paxta tazalaw zavodları, jońıshqa tazalaw zavodı qurıldı, al 1934-jılı birinshi joqarı oqıw ornı – pedagogikalıq institut ashıldı. Moynaq rayonında balıq konserva kombinatınıń qurılısı baslandı. Sonday-aq, jergilikli sanaat kárxanaları iske túse basladı.
1932-jılı 20-martta Qaraqalpaqstan avtonomiyalı wálayatı Qaraqalpaqstan Avtonomiyalı Sovet Sotsialistlik Respublikası etip qayta dúzilsin degen qarar qabıl etilip, 1932-jılı 25-mayda Tórtkúl qalasında QQASSR Keńesleriniń I-shólkemlestiriwshi sezdi ashıldı. Sezde Atqarıw komitetiniń birinshi baslıǵı bolıp K.Nurmuxammedov, QQASSR XKK baslıǵı bolıp Qasım Áwezov tayınlandı. 1946-jıldan baslap Xalıq Komissarları Komissariatı-Ministrler Soveti, Komissariatlar-Ministrlikler dep ataldı.
Qaraqalpaqstannıń avtonomiyalı wálayattan avtonomiyalı respublikaǵa ózgertiliwi, respublika hákimiyat uyımlarınıń siyasiy huqıqlarınıń keńeyiwinen, yaǵnıy ol aymaqlıq ústemlik penen sheklengen hákimiyat; endi avtonomiyalı respublikaǵa tán óziniń konstitutsiyasın qabıl etiw, óziniń nızam shıǵarıw, atqarıw uyımlarına hám taǵı basqa huqıqlarǵa iye bolıwınan ibarat boldı.
Milliy mámleketlik shegaralanıwdan soń Qaraqalpaqstanda da bolsheviklik agrar siyasatı nátiyjesinde sawdada, awıl xojalıǵında bazar ekonomikası mexanizmi ádewir úziliske ushırap, dástúrlik jer-suw qatnasları buzıla basladı. Bul óz gezeginde diyqanlar awhalın awırlastırdı. Paxtashılıqtı rawajlandırıw maqsetinde 1924-1925-jılları Qaraqalpaqstanda irrigatsiya tarawların qayta qurıw ushın joybarlaw, baqlaw hám izertlew jumısları baslandı. P.P. İlenko-Petrovskiy hám N.T. Borodinskiy basshılıǵındaǵı Gónedárya baqlaw toparı Shımbay, Xojeli, Qońırat suw okruglerinde jumıs basladı. 1926-jılǵı Gónedárya baqlaw toparı jumısınıń juwmaǵı boyınsha saǵasın Taqıyatastan alatuǵın 21 shaqırımlıq Qızketken kanalınıń qurılısı jobalastırıldı. Solay etip, usı jılı oktyabrde 10 mıńnan aslam diyqanlar Qızketken kanalının kazıwına toplandı. Biraq Qızketken kanalınıń joybarı tolıq pitpewine baylanıslı kanaldı kazıw jumısları 30-jılları da dawam etti.
1926-jıldan baslap Qaraqalpaqstanda jerlerdiń esabın alıw jumısları baslandı. Jerlerdiń esabın alıw hám basqa da jer-suw jumısları 1928-jılǵı Qaraqalpaqstandı rayonlastırıw menen tikkeley baylanıslı alıp barıldı. Rayonlastırıw nátiyjesinde dúzilgen 11 rayonnıń úshewinen basqasınıń barlıǵı derlik paxtashılıq penen shuǵıllanıwǵa beyimlestirdi.
Keńes húkimetiniń jerlerdiń esabın alıw jumısınıń baslı maqseti qurǵın xojalıqlarǵa qarsı qaratılǵan bolıp, tiykarınan jerge jeke menshiklikti joq etiwden ibarat edi.
1920-jıllardıń aqırında bolsheviklerdiń agrar siyasatınıń tolıq mánidegi daǵdarısı kúsheydi. Elde ǵálle jetispedi. Sharwashılıq ónimleri azaydı. Paxtashılıqtı qayta tiklew siyasatı da aytarlıqtay nátiyje bermedi. Elde qımbatshılıq hám asharshılıq dawam etti.
Qaraqalpaqstandaǵı 1928-jılı dúzilgen eń dáslepki úsh kolxoz qurǵın diyqan xojalıqların joq etiw hám diyqanlardı zorlaw jolı menen dúzildi. Usınday zorlaw jolı menen dúzilgen kolxozlar sanı 1929-jılı 33 ke jetti. Jergilikli keńes hákimshiligi diyqanlardıń jeri menen kúsh-kóliklerin kolxozǵa tartıp ala basladı. Diyqanlar bunday siyasatqa hár qıylı túrde qarsılıq kórsetti – awıl xojalıq quralların hám kúsh-kóligin jasırdı, hátte qurallı kóteriliske de bas kóterip shıqtı.
Diyqanlar pútkil awıl menen birge zorlap kolxozǵa kirgizildi. Bul «kolxoz háreketi» dep ataladı, oǵan qarsı bolǵanlar qatań jazalandı, hátte, barlıq puqaralıq huquqınan ayırıldı. Kolxoz háreketi sońǵı jıllarıda dawam etti hám diyqanlardıń dástúriy jer-suw qatnasları birotala buzılıp, endi diyqan «kolxozshı» dep ataldı. Biraq diyqanlardıń kolxoz qurılısınan narazılıǵı dawam ete berdi.
Kolxozlastırıwda keńes húkimetiniń agrar siyasatınıń barlıq sátsizlikleri orın aldı. Diyqanlar kolxozda tiykarınan derlik mut jumısshı kúshi esabında paydalanılatuǵın edi. Olardıń basqa jaqqa ketiwine tıyım salınǵan bolıp, hátteki, pasportıda joq edi. Usıǵan qaramastan hár qıylı unamsız jaǵdaylarǵa baylanıslı kolxozdan qashıp, basqa jaqqa ketiwi jiyi-jiyi ushırasıp turdı. Solay etip, ulıwma alǵanda Qaraqalpaqstan jaǵdyında keńeslik kolxoz dúzimi awıldaǵı keńeslik xojalıq usılınıń sátsizligin kórsetti. Sonlıqtan da kópshilik kolxozlar oǵada kóp qarızdar bolıp qaldı.
1926-jılı baslanǵan Qızketken kanalınıń qurılısı on jılǵa shekem dawam etti. Ol diyqanlardıń pidákerlik miynetiniń nátiyjesinde iske asırıldı. 1929-jılı gúzde Shoraxan kanalı hám onıń jańa saǵasın qurıw boyınsha jumıs baslandı. Usı jıldan baslap Shoraxan kanalı Paxtaarna kanalı dep ataldı.
Sovet húkimetiniń júrgizgen sátsiz agrarlıq siyasatı hám zorlıq-zombılıqları xalıqta úlken narazılıq tuwdırıp, aqırında qurallı kóteriliske alıp keldi. Kóterilis keń kólemde tayarlanılıp, Ámiwdáryanıń shep jaǵalıǵındaǵı Xojeli hám Qońırat okruglerinde háreket etip atırǵan Shaltay batır toparın, oń jaǵalıqtaǵı Qaraózek, Kegeyli, Shımbay, Taxtakópir, Tórtkúl, Shoraxan, Shabbaz rayonlarında háreket etip atırǵan Botabek Bekniyazov, Qılıshbay Jumamuratov, Mátqurban Hákimniyazov, Mádiyar Qurmısh toparların óz ishine alǵan edi. Bul qozǵalıstıń siyasiy basshısı Abdujálil maqsım İsmetullaev, Kárimberdi axun Nurıllaev, Barlıqbay Nurımov bolǵan edi. Kóterilisshiler 1929-jılı iyul-avgust te Shımbay qalasında qupıya keńes ótkerip, ol jerde hárekettiń baǵdarın belgilep aldı. Usı keńeslerdegi sóylesiwlerden keyin Xalıq húkimeti saylanıp, onıń basshısı etip Abdujálil maqsım İsmetullaevtı, qazıy lawazımına Kárimberdi axundı, áskerbası etip Barlıqbay Nurımovtı kóterdi.
Qaraqalpaqstan OGPU baslıǵı Belonogov Shımbaydaǵı «kontrrevolyutsiyalıq shólkemniń» basshıların qamaqqa alıwǵa buyrıq berdi hám 21-sentyabr kúni beligilengen 44 adamnan 35 i qamaqqa alındı. Qamaqqa alınbay, qutılıp ketken Abdujálil maqsım hám Barlıqbay Nurımov 26-sentyabr kúni kóterilisti baslaw ushın Taxtakópirge jaqın Andatkól degen jerge keledi. 2w-sentyabrde saat 12 de Kárimberdi axun baslaǵan topar Taxtakópirge kirip kelgen, olarǵa 150 ge shamalas diyqanlar qosıldı. Kóterilisshiler raykom hám rayispolkomnıń, «Qosshı» awqamınıń, rayonlıq sudyanıń, qarjı bóliminiń jayların qıyratıp, sudtaǵı islerdi, salıq qaǵazların hám taǵı basqa hújjetlerdi órtep jiberedi.
28-sentyabrde Qaraqalpaqstan partiya obkomınıń sekretariyatı Shımbay hám Taxtakópir rayonlarındaǵı waqıyalarǵa baylanıslı Tórtkúl qalasında ayırıqsha jaǵday járiyaladı.
Elde biygúnalardı jazalawlar baslandı. Usıdan keyin OGPU wálayatlıq bóliminiń áskeriy jazalaw háreketleri nátiyjesinde Xojeli rayonında w4, Qońırat rayonında 64, Tórtkúl rayonında w, Taxtakópir rayonında 44 adam kóteriliske qatnasıwshılar dep qamaqqa alındı. Súrginnen óz eline qaytıp kelgen 1919-1920-jıllardaǵı Qaraqalpaqstandaǵı milliy azatlıq háreketiniń basshısı Ubaydulla Báwetdinov ta (Xan Maqsım) qamaqqa alındı.
Bawmaqshaev basshılıgındaǵı Qazaxstan Joqarǵı Sudı 16 adamdı atıw jazasına húkim etti, 25 adamdı hár túrli jıllar múddetine erkinen ayırdı, tórt adamdı aqladı.
Usınday jol menen Qaraqalpaqstandaǵı milliy azatlıq háreketi bastırıldı. 1929-jılǵı kóterilis awıl diyqanlarınıń elimiz xalıqlarınıń oraydıń júrgizip atırǵan «ullı burılıs» siyasatına, totalitarlıq dúzimge qarsı milliy azatlıq gúresleriniń bir kórinisi edi. Totalitar dúzimge qarsı gúres sońǵı dáwirlerde de hár túrli baǵdarda dawam etti.
Paxta tazalaw hám balıq konserva islep shıǵarıw tarawları sanaattıń eń bir kúshli tarawlarınan esaplanadı. Biraq sanaattıń ulıwma ónimi jan basına Qaraqalpaqstanda tek 36 somǵa teń bolsa, burınǵı awqam boyınsha bul kórsetkish 2w3 somǵa, Orta Aziya respublikalarında w1 somǵa teń boldı.
Jergilikli qurallardıń hár tárepleme talap etiwi nátiyjesinde usı jılları avtonomiyalı wálayatımızdıń tábiyǵıy resursların úyreniwge úlken dıqqat bólindi. Úlkemizde izertlew islerin alıp barǵan belgili geolog alımlar A.E.Fersman, A.N.Chistyakov, A.F.Sosedko hám basqalar talktıń, fosforitlerdiń, gipstiń, mramordıń hám taǵı basqa jer astı baylıqlarınıń bay mákanların taptı.
Qaraqalpaqstan SSSRdıń «jasıl altını» bolǵan tuqımlı jońıshqanıń tiykarǵı orayı boldı, jońıshqa tuqımları Orta Aziya respublikalarına, Ukrainaǵa, Zakavkazege jiberilip, dúnya júzilik tuqım bazarınıń barlıq jetkeretuǵın muǵdarınıń 95 protsentin quradı. Olar Germaniyaǵa, AQSh qa, Kanadaǵa satıldı. 1940-jılı elimizdegi tek ǵana bir Nókis jońıshqa tazalaw zavodında 42,14 tsentner jońıshqa tuqımı tayarlanıp, mámleketke 1939-jılǵa qaraǵanda artıq tuqım tapsırıldı, al jobası 163,6 protsentke orınlandı.
1940-jılı oktyabrde balıqtı qayta islew maqsetinde Moynaq balıq gósh konserva kombinatı iske qosıldı, onıń quwatlılıǵı jılına 15 million qutı konserva shıǵarıwdan ibarat edi. Balıq hám nanbayshılıq sanaatı respublikamızdıń azıq-awqat sanaatında belgili orın iyelep, olar kárxanalardıń 96 protsentin quradı.
Urısqa deyingi dáwirde Qaraqalpaqstanda suw transportı menen birge aviatsiya hám avtomobil baylanıslarıda rawajlandı. Tashkent-Charjaw-Úrgenish-Tórtkúl avialiniyası islep turdı, Nókiste aeroport qurılısı baslandı.
Qaraqalpaqstannıń 1920-1940-jıllar aralıǵında siyasiy hám sotsiallıq tariyxında repressiyalardıń bir neshe tolqını bolıp ótti. Bul tolqınlar qaraqalpaq xalqı tariyxında qayǵılı izler qaldırıp, xalıqtıń eń sawatlı, dáwjúrek perzentlerin nabıt qıldı.
Qaraqalpaqstanda repressiyalıq háreket keńes húkimetiniń ornatılıwı menen iske asırıldı. Sebebi keńes húkimetiniń ornawı ǵalaba xalıqtıń talabı boyınsha islenbegen edi. Sonıń ushın da Ámiwdáryanıń tómengi jaǵında 191w-1922-jılları ǵajja-ǵaj kóterilsiler bolıp ótti. Keńes húkimetine qarsı gúresken jergilikli xalıq wákilleri repressiyaǵa ushıradı. Bul Qaraqalpaqstanda júrgizilgen birinshi repressiya edi.
Ekinshi repressiya 1928-1930-jılları boldı. Bul dáwirde, 20-jıllarınıń aqırı 30-jıllardıń baslarında burınǵı SSSR mámleketiniń ekonomikalıq-sotsiallıq turmısında krizis kútá keskinlese basladı. 1928-jılı partiya qatarınan 200 adam, sovet, xojalıq hám koperativlik shólkemlerden 1000 ǵa jaqın, al «qosshı» awqamınan 1w30 dan artıq adamlar shıǵarıldı.
Úshinshi repressiya bul xalqımızdıń ruwxıy baylıgın joq etiwge baǵdarlandı. Sol 1928-1930-jılları elimizde latın álipbesine ótiwge baylanıslı bolshevikler barlıq arab álipbesinde jazılǵan kitap hám qoljazbalardı joq etiw siyasatın júrgizdi. Ulama iyshanlar qamaqqa alındı.
Tórtinshi repressiya 1932-1933-jılları boldı. Bul «Paxta máselesine» yaǵnıy Qaraqalpaqstanda paxta egiwdi en jaydırıwǵa baylanıslı bolıp ótti. Usı jılları diyqanlardı burınǵı dástúriy eginleri biyday, júweri hám basqa da eginlerdi egiwdi toqtatıp, onıń ornına ǵalaba paxta egiwge májbúrledi. Buǵan ásirese respublikamızdıń arqa rayonlarındaǵı diyqanlar qarsılıq kórsetti. Usıǵan baylanıslı paxta egiwge qarsılıq kórsetti dep ayıplanıp Shımbay, Taxtakópir, Qaraózek, Xojeli, Qońırat rayonlarınıń hár qaysısınan 300 den aslam diyqanlar qamaqqa alında. 1933-jıldıń ózinde «Bay, iyshan elementler» dep tabılıp 1246 adam kolxozdan shıǵarıldı.
Besinshi repressiya 1934-1936-jılları ǵalaba kolxozlastırıw siyasatına baylanıslı júrgizildi. Bolsheviklik belsendilerdiń májbúrlep kolxozǵa tartıwı hám diyqanlarǵa jónsiz awıl xojalıq salıqların salıwdıń nátiyjesinde Qaraqalpaqstannan mıńlaǵan xojalıqlar basqa jaqlarǵa kóship ketiwge májbúr boldı.
1934-jılı kolxozlardı jat elementlerden tazalaw kompaniyasınıń júrgiziliwine baylanıslı 2 mıń xojalıq kolxozlardan tiykarsız shıǵarıldı. 1935-jıldıń báhárgi egiske tayarlıq waqtında túrli jazalar menen 50 adam sud juwapkershiligine tartıldı.
Altınshı massalıq repressiya Qaraqalpaqstanda 1938-jılları bolǵanı málim. Bolsheviklik oray jergilikli partiya-Keńes organlarınıń basshıların trotskiyshil-buxarinshil kontrrevolyutsiyashıl milletshiler tańbası menen ayıplaw járiyaladı.
Ayırım maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda biziń respublikamızdan 1934-1939-jıldıń birinshi yarımı aralıǵında 10 mıń adam repressiya etildi.

III.Juwmaq.

Jetinshi repressiya ekinshi dúnya júzilik urıs hám urıstan keyingi jıllarda bolǵanı málim. Xalqımızdıń basına awır kúnler tuwǵanda jazalaw organları «Germaniya-Yaponiya jansızları» degen tańba menen bir neshe júzlegen ulamalar-zıyalılar, kolxozshılardı qamaqqa alıp súrgin etti. Qızıl imperiya ústemlik etken dáwirde biziń watanımızdıń erkinligin, xalqımızdıń ar-namısın hám qádir-qımbatın, milliy dástúrleri menen úrp-ádetlerin qorǵaw ushın gúreste Qaraqalpaq xalqı usınday joǵaltıwlarǵa ushıradı. Prezidentimiz İ.A.Karimovtıń aytqanınday, «qaraqalpaq xalqı ótmishiniń alasapıranlı soqpaqlarınan márdana basıp ótti».
XX ásirdiń birinshi shereginde Amangeldi, Ernazar Alakózdiń obrazları qaraqalpaqlardıń ishinen xalıqtıń ǵamı ushın jan bergen Allayar Dosnazarov, İbraim Bekimbetov, Kóptilew Nurmuxamedov, Qasım Áwezov qusaǵan azamatlardı keltirip shıǵardı. 1924-jılı Allayar Dosnazarovtıń basshılıǵında xalıqtıń qattı talap etiwiniń nátiyjesinde sovet húkimeti qaraqalpaqlardıń mámleketshiligin qayta tiklewge májbúr boldı. Ol Qaraqalpaqstan Avtonomiyalı oblastı sıpatında dúzildi. Qarakalpaq xalqınıń mámleketshiligi qaytadan tiklendi.
Usı jerde aytıp ótiw kerek, tariyxshı X. Naimov 1992-jılı-aq qaraqalpaq mámleketi XVIII-XIX-XX ásirlerde de óziniń basqarıw qurılısına, basshı hámeldarlarına iye boldı dep jazǵan edi. Solay eken qaraqalpaqlardıń 1924-jılǵa shekem óz mámleketi bolmaǵan degen pikir pútkilley nadurıs dep kórsetken edi.
Ózbekstan Respublikasınıń биринши prezidenti İ. A. Karimov 1997-jılı 17-iyulde Nókiste bolıp ótken Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Joqarǵı Keńesiniń XII sessiyasında shıǵıp sóylegen sózinde «ǵárezsizlikke baylanıslı qaraqalpaq xalqı kóplegen ruwxıy baylıqların qayta tiklew múmkinshiligine iye boldı. Ádillik hám teńlik, erkinlik hám ǵárezsizlik ushın gúresken qaraqalpaq xalqınıń márt, jalınlı perzentleri Ernazar Alakóz, Allayar Dosnazarov sıyaqlı xalıq qaharmanlarınıń ármanları hám niyetleri ámelge astı» dep atap kórsetken edi.