Reje: I. Kirisiw. II. Tiykarǵi bólim

2.2. Qubla Aral boyların Arab xalifalıǵı tárepinen baǵındırılıwı.
712-jılı arab áskerbasısı Kuteyba ibn Múslim Xorezmdi jawlap aldı. Xorezm mámleketine arab áskerlerinińbasıp kiriwin mámleket ishindegi qarama-qarsılıqlar, atap aytqanda, Xorezmshahtıń óz inisi Xurzad penen bolǵan óz ara jánjelleri tezletip jibergen. Tabariydiń aytıwı boyınsha, Xorezmshah Shaǵan mámleket ishindegi daw-jánjellerdi óz kúshi menen bastıra almaǵanlıqtan Kuteybadan járdem soraǵan. Beruniydiń aytıwı boyınsha, Kuteyba kóterilisshilerdi jawızlıq penen qatań jazalaǵan. 4 mıń adamdı qırıp jibergen hám Xurrazadtı qıynap óltirgen. Kuteyba Xurzadtı qıyratqannan keyin Xorezmshah Shaǵandı elge hákim etip qaldırǵan. Biraq, Kuteyba ketiwden-aq xorezmliler kóterilis shıǵarǵan hám satqın hákimdi ornınan túsirgen. Bunı yesitip Kuteyba Xorezmge óziniń inisi Abdullaxtı jibergen. Al, ózi Samarqandtı qıyratıp kóp ásker jıynap, Xorezmge jańadan kelgen. Bul saparı eldi oǵada qatań qıyratqan. Xorezmdi arablardıń qoyǵan adamı — hákim basqarǵan. Usı waqıttan baslap Xorezm ekige bólinip, Qıyat qalası burınǵıday xorezm-shahlardıń paytaxtı bolıp qalǵan, al Úrgenish arablardıń hákimi turatuǵın Xorezm mámleketiniń paytaxtı bolǵan. Jazba dereklerge qaraǵanda arablardıń Xorezmdi jawlap alıwı, Orta Aziyanıń basqa wálayatları sıyaqlı jergilikli xalıqlardı oǵada awır azaplarǵa duwshaker etken. Jawlap alınǵan jerlerdegi ózleri qoyǵan hákimleri menen basıp alıwshı arablar kelisim dúzip, eldi basqarǵan. Al, bul kelisimler bolsa xalıqtı awır jaǵdayǵa salǵan. Olar dúzgen kelisimlerdińshártleri boyınsha jergilikli hákimler arablarǵa jıl sayın júz mıńdirham salıq-aqsha, jas, deni saw, kúshli qullar hám basqa da soǵan usaǵan salıqlardı aparıp beriwge minnetli bolǵan.
Kelisim boyınsha, Xorezmshah arablarǵa on mıń adam, som altın (altın quyması) hám gúmis quyması t.b. zatlar berip turıwǵa minnetli bolǵan. Bunnan tısqarı, xorezmliler arablardı ásker menen de támiyinlep turǵan. Mısalı, Kuteybanıń Shash (Tashkent) penen Ferǵanaǵa atlanısı ushın Keshtiń, Naxshebtiń hám Xorezmniń xalıqları 20 mıń ásker bergen. Ayrıqsha musılman yemes xalıqlardan alınatuǵın jiziya hám xiraj dep atalatuǵın alım-salıqlar arablar jawlap alǵan elleriniń qutın ketirip, xalqın diywanashılıq awhalǵa túsirgen.
Arab basıp alıwshıları ózleri iyelegen aymaqlarda siyasiy hákimiyattı bekkemlew hám eldegi siyasiy awhaldıńturaqlılıǵın támiyinlew maqsetinde islam dinin taratıwǵa kiristi. Olar xalıqtıń qaysı sociallıq qatlamındaǵı adamlar yekenin ayırıp otırmastan jergilikli xalıqtıń arasında islam dinin keńirek násiyatlawǵa ayrıqsha áhmiyet berdi. Usı waqıtqa shekem hár qıylı diniy isenimlerge sıyınıp kelgen jergilikli xalıqlar sózsiz boysındırıwǵa islam dini járdem bere alatuǵınlıǵına olar isendi. Óytkeni, bul bir qudayǵa sıyınatuǵın birden bir din edi.
Arablar basıp alǵan wálayatlardıń puqaralarına islam dinin engiziw siyasatın alıp bardı. Nátiyjede, Qubla Aral boyı xalıqları islam dinin qabıl etti. Sonday-aq, diyqanshılıq óniminiń bir bólegin alatuǵın jer salıǵı (xaradj) hám islamdı qabıl etpegen adamlar ushın jan salıǵı (Djiziya) ornatadı. Usınday ústemlikke qarsı 728-jılı Kerder jerinde arablarǵa qarsı kóterilis kelip shıqqan. Kóterilisti túrk qáwimleride quwatlap hám járdem bergen. Keyingi waqıttaǵı tariyxshı ilimpazlardıń izertlewi boyınsha VII-VIII ásirlerge tiyisli Kúyik qaladaǵı órtenip janǵan kúl, temir qaldıqlarına qaraǵanda Kúyik qalada arablardıń jawlap alıwına qarsı kóterilistiń orayı bolǵan bolıwı kerek dep kórsetedi. VIII ásirdiń aqırlarında ǵana Aral boylarında jaǵday biraz jaqsılanıp, jergilikli xalıq islam dinin qabıl etedi.

2.3. Qubla Aral boyları erte orta ásirlerde social-ekonomikalıq hám mádeniy rawajlanıwı.

VI-VIII ásirlerde Qaraqalpaqstannıń házirgi aymaǵınıń bir bólegi jergilikli dinastiya tárepinen dúzilgen hám X ásirge deyin ústemlik súrgen Afrigidler mámleketine qaraslı bolǵan. Bul mámleket óz atamasına tiykar salǵan Afrigtıń atı menen baylanıslı.
Afrigidler mámleketi Orta Aziyada feodallıq qatnasıqlardıń júzege keliw, qúdretli Kushan imperiyasınıń qulaw hám qıyralıw, Eftalitlerdiń, túrklerdiń, eń sońında arablardıń ústemligi birinen soń biri almasıp turǵan qıyan-kesli dáwirde ómir súrdi. Afrigitler mádeniyatı jergilikli xalqqa Xorezm dógereginde kóshpeli qáwimlerdiń aralasıwı nátiyjesinde qáliplesedi. IV-V ásirlerde óz aldına bekinisli qonıslar payda boladı. Bul awıllıq jámáátlerdiń qatlamlanıwınan dárek beredi. Usı dáwirdegi Xorezmniń ózin qorshaǵan qáwimler menen óz-ara qatnasıqların bildiretuǵın tariyxıy esteliklerge Baraq tam (IV-V) qonısı kiredi. Baraq tam qonısı Qaraqalpaqstannıń Taxtakópir rayonında jaylasǵan. Baraq tam hám onıń átirapındaǵı estelikler, Araldıń shıǵıs tárepinde kóshpeli hám yarım kóshpeli qáwimler tárepinen salınǵan. Beruniy qalasınıń qasındaǵı kishi Sim-Ata hám úlken Sim-Ata qorǵanları Afrigidler zamanındaǵı Xorezmniń paytaxtı bolǵan Qıyat qalasınıń átirapındaǵı awıllar bolǵan. Orta ásirde Kat qalasınıń maydanı 500 gektardan kem bolmaǵan, ol úsh bólimnen turıp, házirgi Beruniy qalasınıń qubla batısında, Ámiwdáryaǵa jaqın jaylasqan. Qalada úlken meshit, medrese, minara, kárwan saray, úlken bazar, túrmexana bolǵan. Orta ásirdegi Xorezmniń paytaxtı bolǵan Kat qalasın 994-jılı Ámiwdáryanıń degishi alıp suwǵa ketken. X-ásirdiń aqırında kólemi 45 gektar bolǵan Kat qayta tiklenedi. 995-jılǵa shekem qubla Xorezmnniń orayı boladı. Afrigidler zamanında Xorezmde úlken qalalar kóp bolmaǵan. Kópshilik jaǵdaylarda sol dáwirdegi qorǵanlar qalalarǵa aylanǵan. Qaraqalpaqstan tariyxında Kerder mádeniyatınıń ornı úlken. Biraq Kerderlilerdiń kelip shıǵıwı haqqında jeterli maǵlıwmatlar az. İzertlewlerdiń tiykarında Kerder mádeniyatı eki dáwirge bólinedi. Birinshisine VII-ásirdiń aqırı VIII ásirdiń ortaları jatadı. Bul dáwirdiń esteliklerine Tokqala, Gáwirqala, Kúyikqala, Qırıq jigitqala, Qırantaw, Haywanqala, Qorǵansha, Baǵdadlar kiredi. Al ekinshi dáwirge VIII-ásirdiń aqırı-XI ásidiń birinshi yarımın óz ishine aladı. Bul dáwirdegi esteliklerge Darsan (Tokqala), Kerder (Haywanqala), Mizdakxannıń joqarǵı mádeniy qatlamları, Vardaraǵ (Qırantaw) Darıqala Kókshe qalalar kiredi. Kerderlerdiń birinshi dáwirindegi materiallıq mádeniyatında Sırdárya alabındaǵı, Shash oazisindegi hám Qarataw esteligindegi túrk qáwimleriniń mádeniyatına uqsas bolıp keledi. Al ekinshi dáwirde Xorezmlerdiń mádeniyatınıń tásiri bar. Kerder wálayatı xalıqları shıǵıs İran tillerine derek Xorezm hám túrk tillerinde sóylegen. Kerderliler VIII-ásirlerden baslap oguzlerge, XI-XII-ásirlerde qıpshaqlarǵa aralasadı. Kerderlerdiń xojalıǵınıń baslı tarawında diyqanshılıq, sharwashılıq, balıqshılıq, ónermenshilik hám sawda menen shuǵıllanǵan. Orta ásirlerde Kerder qalaları arqalı ótken sawda jolı qalalardıń ósiwine jaǵday tuwǵızdı. Qala xalqı tek xojalıq buyımların óndirip ǵana qoymastan, átirapındaǵı elatlar hám kóshpeli qáwimler menen ekonomikalıq hám mádeniy baylanısta bolǵan. Xorezmniń Úrgensh hám Qıyat qalalarınan shıqqan gúzar kárwan jolları Mizdaxkan, Darsan, Kerder, Kúyikqala, Qorǵansha arqalı, Araldıń shıǵıs jaǵaları menen Sırdáryanı boylap ótetuǵın «Ullı jipek jolı»na tutasqan. Nátiyjede Kerder wálayatı Fergana, Buxara, Taraz, Otırar menen sawda baylanısında bolǵan. Mizdaxqannan Tan imperiyası dáwrindegi Qıtay teńge pulınıń tabılıwı, sırt ellerden kelgen taw xrustalınan islengen monshaqlardıń ushırasıwı Kerder qalalarınıń xalıq aralıq sawda baylanısta bolǵanın dáliyleydi. VII-VIII ásirlerde jazıw, tariyx, ádebiyat, astranomiya, matematika hám arxitekturalıq qurılıslar rawajlanadı. Xorezm mádeniyatınıń jaqsı óskenin Búrkitqaladan, Tesikqalalardan tabılǵan diyqan-aristakrat mórleri hám Xorezm hákimleriniń teńgeleri tolıqtıradı. Erte orta ásirlerge tiyisli eski Xorezm jazıwları Tókqala, Mizdaxqan, Jekke parsan hám Qumbıztóbe esteliklerinen tabıldı. Qábiristanlıqlardan tabılǵan adam súyegin salıp jerlengen qutıshalarda (assuariyalarda) áyyemgi xorezm tilinde tush penen jazılǵan 100 den aslam, Qumbız tóbeden, Jeke parsannan tabılǵan gúlal ıdıslarınıń sırtına jazılǵan hám afrigid teńgelerindegi jazıwlar bahalı maǵlıwmat beredi. Bul jazıwlar Aral boyı xalıqlarınıń jıl sanawı hám taǵı basqalar haqqında maǵlıwmat beredi. Biraq Arablardıń basqınshılıǵı Orta Aziya xalıqlarınıń ekonomikasına hám mádeniyatına ornı tolmas dárejede zıyan keltiredi. Eski Xorezm jazıwın bilgen sawatlı adamlar, ilimpazlar joq etilip, sabaqlıqlar menen ilimiy kitaplar, ádebiyatlar menen shejireler órtep jiberiledi.
Kerder qala xalqı gúlalshılıqtan basqa temirshilik, zergershilik, toqımashılıq hám shishe islew ónermentshligi menen shuǵıllanǵan.
VI—VII ásirlerde Sırdaryanıńeski arqa-batıs tarmaǵı bolǵan Quwandárya, eski dáryalardıń suwınıń kemeyiwine, ekologiyalıq jaǵdaydıń tómenleydi. Usı aymaqta jasaǵan Jetiasar qáwimlerinińbir toparı Sırdárya delta alabına kóship baradı hám «Batpaqlı qalalar» mádeniyatın payda etedi. Olar Sırdárya delta alabında Altınasar, Jankent hám Keskenkúyik qalaların (Sırdáryanıńarqa tómengi quyar jerinde jaylasqan) saladı. Ekinshi bir bólegi Ámiwdárya deltasınıń oń tárepine kelip jergilikli qáwimler menen hám ásirese, xorezmliler menen aralasıp Kerder mádeniyatın payda yetedi. Sonlıqtan da, Sırdárayanıń tómengi boyında jasawshı Jetasar xalıqlarınıń mádeniyatına, Kerder mádeniyatı júdá uqsaydı.