Reje: I. Kirisiw. II. Tiykarǵi bólim

II.Tiykarǵi bólim
2.1. Qubla Aral boyları eftalitler hám Túrk qaǵanlıǵı dáwirinde.
IV-VIII ásirlerde Qaraqalpaqstannıń házirgi aymaǵınıń bir bólegi jergilikli dinastiya tárepinen dúzilgen hám X ásirge deyin ústemlik súrgen afrigidler mámleketine qaraslı bolǵan. Beruniydiń atap kórsetiwine qaraǵanda 304-305 jıllar Xorezmde hákimiyat basına Afrig shıǵıp, ol óz atı menen ataǵan jańa dinastiyaǵa tiykar saladı. Bul haqqında Beruniy óziniń «Áyyemgi áwladlardan qalǵan estelikler» degen shıǵarmasında eske túsirip ótedi.
Afrigidler mámleketi Orta Aziyada feodallıq qatnasıqlardıń júzege keliw, qudiretli Kushan imperiyasınıń qulaw hám qıyralıw, eftalitlerdiń hám túrklerdiń, eń sońında arablardıń ústemligi birinen soń biri almasıp turǵan qıyan-keski dáwirde ómir súrdi. Kóshpelilerdiń atlanısları, hákimiyat ushın qanlı sawashlar etnikalıq quramı boyınsha hár qıylı bolǵan xalıqtıń ayırım toparlarınıń bir-biri menen aralasıp ketiwiniń tezlesiwine alıp keldi.
VII ásirdiń ortalarında Orta Aziyada Arablar payda bolǵan waqıtta Xorezm bir qatar kishigirim ǵárezsiz iyeliklerge bólingen edi. Olardıń hár biri qaladan hám onıń átirapındaǵı awıllardan ibarat bolıp, bir-birinen ǵárezsiz jasaǵan. Xorezmde bul waqıtları óz-ara urıslar menen jánjeller orın aladı. Mámleket awıllıq wálayatlardıń birlespesinen quralǵan. Awıllarǵa iri jer iyeleri-diyqanlar hám hákimler basshılıq etken. Olar afrigidler dinastiyasınıń hákimligin moyınlamawǵa háreket etedi. VIII-ásirde Xorezm wálayatı eki hákimshilikke bólinedi. Birinshisi paytaxtı Qıyat bolǵan qubla, onı afrigidler dinastisı wákiller basqaradı. Ekinshisi Arqa Xorezm, onı arablar qoyǵan hákimler basqarıp, olar Úrgenishte jaylasadı.
728-jılı Kerderdegi arablardıń siyasatına qarsı bolǵan kóterilisti túrk hákimleri quwatlaǵan hám járdem bergen. Bul arablardıń siyasatın Qubla Aral boyı xalıqlarınıń dáslep moyınlamaǵanlıǵın dálilleydi.
Arab geografı İbn-Xordadbek 826-828-jılları arab xalifatın xaradj (salıq) tólep turǵan wálayatlardı ayta kelip, Xorezm hám Kerder bólek dizimde turǵanın jazadı. Demek, VIII-IX ásir basında Kerder óz aldına ǵárezsiz wálayat bolǵan. Ǵárezsiz Kerder wálayatınıń hákimi Xusraw 721-jılǵa shekem óz atınan teńge basıp shıǵaradı. Xusraw teńgesi VIII-ásirdegi Xorezm shaxı Azkatsvar-Chegannıń teńge pulları menen birge ushırasadı. Bul teńgeler Kerderlilerdiń social-ekonomikalıq jaqtan rawajlanǵanın, qala bazarlarında aqsha aylanısınıń óskenin kórsetedi.
I-IV ásirlerde Xorezmde aqsha-tovar qatnası rawajlana baslaydı. Xorezmniń qala bazarında zat almasıw menen bir qatarda tenge pullardan da paydalana baslaydı.
I ásirlerde jámiyette sotsiallıq ózgerisler bolıp, sotsiallıq qatlamlarǵa bóliniwshiler júz bere baslaydı. Urıwlıq dúzim qaldıqlarınıń saqlanıwına qaramay, jámiyette onsha úlken emes háwliler keń taraladı. Úlken atalıq semyalardan kishkene semyalar bólinip shıǵıwı dawam etiledi. I-IV ásirlerdegi derekler Xorezmde qulshılıq dúzimniń bolǵanın, biraq qullardıń miynetin kóbirek úy xojalıǵında iri qurılıslarda paydalanǵanın ańlatadı.
Qaraqalpaqstannıń áyyemgi xalıqlarınıń turmısında óndiriste, ásirese awıl xojalıǵında jámááttiń aǵzaları jetekshilik orında boladı. Bul jaǵday V-VI ásirlerde feodallıq qatnasıqlardıń qáliplesiwine hám ekanomikalıq jaqtan jámiyettiń alǵa ilgerilewine múkinshilik tuwdıradı. Suwǵarıw tarawları jetistirilgen. Bul jaǵdaylar miynetkesh diyqanlardıń atızlardı jaqsı islewine, egislik maydanların keńeytiwine múmkinshilik bergen. Jazba maǵlıwmatlardıń bolmawına baylanıslı eldegi feodallıq qatnasıqlardıń qáliplesiwiniń anıq jolların kórsetiw qıyın, biraq awıllıq jámáátlerdiń qatlamlanıwı baslı orın tutqan. Jámiyette sociallıq jaqtan jeke bóliniwshilik kelip shıǵıwı tiykarında burınǵı awıl qáwimleriniń ıdırawı nátiyjesinde olardıń bir bólimi ǵárezli puqaralar, yaǵnıy kediverler qatlamına aylandı. Ekinshi jaqtan feodallıq óndiris qatnasıqlarınıń ósiwi menen iri jer iyeleri diyqan, yaǵnıy ústem klass wákilleri payda boladı. Feodallıq dúzimde diyqanshılıq elatlarında ijaraǵa beriw xalıqtıń kópshilik bólimin feodallıq ǵárezlikke aylandırıwdıń ápiwayı jollarınıń biri edi.
VII-VIII ásirlerde Xorezmde diyqanshılıq elatları úlken kanallardıń tarmaqları bolıp jaylasqan. Diyqan yaǵnıy ústem klass wákilleriniń háwlileri kanal jaǵalarına jaqın jaylasıp, suwǵarıw tarawların qadaǵalap otırǵan. Háwlilerdiń bunday jaylasıwı jámiyette awıl qáwimleriniń sotsial-ekonomikalıq qatlamlarǵa bólingenligin hám olardıń ishinen iri jerlerge iye bolǵan diyqan-feodaldıń bólinip shıqqanlıǵınan derek beredi. Xorezmde jámiyettiń tiykarın erkli dara xojalıqlar tutqan.
V ásirdiń ortalarınan baslap Orta Aziyadaǵı siyasiy turmıstaǵı ústemlik eftalitlerdiń qolına ótken. Olardıń kelip shıǵıwı boyınsha ilimde anıqlanǵan pikir joq. S.P.Tolstovtıń pikirinshe, eftalitler IV-V ásirlerde Ámiwdárya hám Sırdárya alabında jasaǵan sak-massaget qáwimleri áwladlarınıń gunn-turkler menen aralasıwınan kelip shıqqan. Eftalitler Xorezm menen baylanısta bolıp turǵan. Eftalitlerdiń mámleketi túrkler tárepinen VI ásirdiń ortalarında qulaǵan.
VI-ásirdiń ortalarında Altay dalarındaǵı túrk qáwimleri birlesip «ullı túrk qaǵanatı» degen kúshli mámleketke tiykar salınadı. Erte orta ásirlerde «túrk» sózi etnikalıq mániske iye bolmaǵan. Ol hár túrli túrk qáwimleriniń siyasiy birlespesin ańlatatuǵın uyım mániste bolǵan. Ápsanalarǵa qaraǵanda «túrk» sózi Altay tawlarınıń eń áyyemgi atınan kelip shıqqan. «Túrk» ataması kúshli degen mánini ańlatadı. VI ásirde qaǵanat basında aǵayinli Tuman qaǵan hám Istemi turǵan. Turk húkimdarları ózlerin hoqon, túrkshe qaǵan dep ataǵan. Olar Orta Aziya jerlerin de ózlerine baǵındıradı. 582-603-jıllardaǵı óz-ara urıslardan soń 603-jılı qaǵanlıq ekige, shıǵıs hám batıs qaǵanlıqqa bólinedi. Orta Aziya batıs qaǵanlıqtıń quramında boladı. VII-ásirdiń basında Batıs túrk qaǵanatı siyasiy hám ekonomikalıq jaqtan birqansha rawajlanadı. Túrkler burınnan usı jerdegi diyqanshılıq penen shuǵılanıwshı xalıqlarǵa aralasa baslaydı. Bul dáwirdegi qalalardaǵı ónermentshliktiń rawajlanıwı sawda baylanısınıń rawajlanıwına alıp keledi. Qubla Aral boyı qalaları Qıyat, Xiywa, Xazarasp kárwan jolları arqalı Merv-Buxara-Samarqand-Shash-İspidjan (Sayram) hám shıǵıs Túrkstan qalaları menen baylanısadı. Túrkler mal sharwashlıǵı, ańshılıq, ónermentshilik, sawda menen shuǵıllanǵan. VI-VII ásirlerde túrk jazıwları hám tili keń taraladı. Aral átrapındaǵı xalıqlardıń túrkler menen aralasıwı, bul jerdegi xalıqlardıń qáliplesiwine, tiliniń túrklesiwine, antropologiyalıq jaqtan mongollasıwına sebebshi bolǵan. VII-ásirdiń ortalarında Orta Aziyada arablar payda bolǵan waqıtta Xorezm bir qatar kishigirim ǵárezsiz iyeliklerge bólingen edi. Bul jawlap alıwshılar ushın qolay waqıt edi. Biraq arablardıń Orta Aziyaǵa atlanısınıń dáslepki dáwiri, jergilikli húkimdarlardıń kúsh-qúdiretin sınap kóriw, áskeriy, ekonomikalıq, siyasiy jaylasıwın baqlaw retinde boladı. Solıqtanda 649-jılǵı al-Axnab bashılıǵındaǵı arablardıń Xorezmniń paytaxtı Qıyatqa atlanısı nátiyjesiz tamamlandı. Biraq bunnan keyingi Xorasan hákimi Ubaydulla İbn Ziyad bashılıǵındaǵı atlanıstan keyin, Xorezmilerden 400000 dirham tólewdi talap etedi. Al Xorezmdgi Xurzad basshılıǵındaǵı kóterilis, arablardıń Xorezmdi jawlap alıwına múmkinshilik jasap beredi. 710-712 jılı Xorezmshax Chagan arab ásker basshısı Kuteyba menen tınıshlıq kelisimin dúzip, arablarǵa 10.000 qaramal muǵdarında baj tóleydi. Usılayınsha Xorezm óz ǵárezsizligin joǵaltıp arablardıń ústemligin tán aladı. Kuteyba Xorezmge patsha etip Chagandı tayarlaydı. Biraq Kuteyba ketiwi menen, Xorezm xalqı satqın Chagandı hákimiyattan aladı. Buǵan juwap retinde Kuteyba óz inisi Abdallaxtı kóp ásker menen Xorezmge jiberedi. Ol Xorezmge kelip kóterilisshilerdi qatań jazalaydı.