Reje: I. Kirisiw. II. Tiykarǵi bólim

2.2. Korrelyaciyalıq hám regressiyalıq analiz wazıypaları hám onıń
basqıshları.
Korrelyaciyalıq baylanıslardı úyreniwde eki túrdegi másele júzege keledi.
Olardıń biri úyrenlip atırǵan hádiyseler (belgiler) ortasında qay dárejede tıǵız
(yaǵnıy kúshli) baylanıs bardıǵın bahalawdan ibarat. Bul korreliciyalıq analiz dep
atalıwshı usıldıń wazıypası bolıp esaplanadı.
Korreliciyalıq analiz korreliyaciya koefficientlerin anıqlaw hám olardıń
áhmiyetliligin, isenimliligin bahalawǵa tiykarlanadı.
Korrelyaciya koefficientleri eki jaqlama хarakterge iye. Olardı esaplaw
nátiyjesinde alınǵan mánislerdi tek ǵana X penen Y belgileri yaki, kerisinshe, Y
penen X belgileri ortasındaǵı baylanıs dárejesi dep qaraw múmkin.
Sonıń ushın korreliciyalıq analiz usılınan ekonomikalıq ámeliyatta
paydalanǵanda sonı este tutıwmız kerek, korrelyaciya koefficientleri tek ǵana
baylanıslardıń dárejesin ólsheydi, biraq qatnaslardıń sebebin ashıp bere almaydı.
Máselen, eger A hám B belgileri ortasında tıǵız baylanıs barlıǵı korrelyaciya
koefficientleri járdeminde anıqlanǵan bolsa, bul baylanıs tiykarında túrli sebepaqıbetler jatıwı múmkin: A belgi B belgi ózgeriwiniń sebepshisi, yaki, kerisinshe B belgi A belgi ózeriwine alıp kelgen faktor (sebep), yaki A nıń hám B nıń bir-birine sáykes túrde ózgeriwine sebepshi bolatuǵın jáne bir C faktorı bar bolıwı múmkin.
Korreliciyalıq baylanıstı tekseriwde gózlengen ekinshi wazıypa bir
hádiyseniń ózgeriwine qarap, ekinshi hádiyse qansha muǵdarda ózgeriwin
anıqlawdan ibarat. Biraq, korreliciyalıq analiz usılı – korreliciya koefficientleri bul
haqqında pikir júrgiziw imkaniyatın bermeydi. Regression analiz dep atalıwshı
basqa usıl bul maqset ushın хızmet etedi.
Regressiya sózi latınsha regressio sózinen alınǵan bolıp, artqa háreketleniw
degen leksikalıq mániske iye. Bul terminniń statistikaǵa kirip keliwi de
korrelyaciya usılın tiykarın salıwshılar F.Galton hám K.Pirson atları menen
baylanıslı.
Regressiyalıq analiz ámeliy máselelerdi sheshiwde úlken áhmiyetke iye
bolıp, ol natiyje belgige tásir etiwshi belgilerdiń effektivligin ámeliy tárepten jeterli
dárejede anıqlıq penen bahalaw imkaniyatın beredi. Sonıń menen birge
regressiyalıq analiz járdeminde social-ekonomikalıq hádiyselerdiń keleshek
dáwirler ushın prognoz kórsetkishlerin bahalaw hám olardıń itimallıq shegaraların
anıqlaw múmkin. Bunıń ushın regressiya teńlemeleri yaki ekonomikalıqstatistikalıq modeller dúziledi. Bunday modeller teoriyalıq tárepten tiykarlı, ámeliy
tárepten qanaatlandırarlı nátiyjeler beriwi ushın olar regressiyalıq hám
korrelyaciyalıq analiz usılların birgelikte qollanıwǵa tiykarlanıwı zárúr, sebebi olar
bir-birin toltıradı hám talap etedi.
Regressiyalıq hám korrelyaciyalıq analizde baylanıstıń regressiya teńlemesi
anıqlanadı hám ol belgili bir itimallıq (isenim dárejesi) penen bahalanadı, soń
ekonomikalıq-statistikalıq analizlenedi.
Regressiyalıq hám korrelyaciyalıq analizde analiz tómendegi 4 basqıshtan
ibarat boladı:

1. 
   máseleniń qoyılıwı hám dáslepki analiz;
   
2. 
   maǵlıwmatlardı toplaw hám olardı úyrenip shıǵıw;
   
3. 
   baylanıs túri hám regressiya teńlemesin anıqlaw;
   
4. 
   regressiya teńlemesin bahalaw há m analizlew. ³
   

Har qanday korrelyaciyalıq analiz nátiyje belgi hám onıń regressiya
teńlemesindegi qatnasıw formasın anıqlawdan baslanadı. Soń nátiyjelik belgige tásir etiwshi faktorlardıń dizimi belgilenip, olardan zárúrleri tańlap alınadı.
Regressiya teńlemesine kirgizilgen faktorlar óz-ara sızıqlı funkcional yaki júdá
kúshli korrelyaciyalıq baylanısta bolmawı kerek. Eger óz-ara kúshli baylanısqa
faktorlar modelge kirgizilse, olar málim dárejede bir-birin tákirarlaydı hám
regressiya kórsetkishleri buzıladı.
Regressiya teńlemesi anıqlanǵannan soń onda qatnasıp atırǵan faktorlardıń
nátiyjelik belgige tásiriniń zárúrligi bahalanadı. Eger model hám oǵan kiritilgen
barlıq faktorlar talap etilgen itimalıq penen mánisli bolsa, ol adekvat model
delinedi. Model adekvat bolǵan jaǵdayda onıń kórinisi ózgertiledi. Jańa model
aldıńǵısınan mánissiz faktorlardı shıǵarıw jolı menen anıqlanadı.
Regressiyalıq hám korrelyaciyalıq analizdi qollanıw ushın statistikalıq
toplam tómendegi bir neshe talaplarǵa juwap beriwi kerek:
➢ nátiyjelik belginiń ortasha muǵdarı jalǵan bolmaslıǵı lazım;
➢ úlken sanlar nızamına tiykarlanıp tosınarlıq qátelerdiń tásiri derlik joǵalıp
ketiwi ushın toplamnıń muǵdarı jeterlishe úlken bolıwı zárúr;
➢ toplamnıń birlikleri óz-ara baylanıspaǵan bolıwı kerek;
➢ nátiyjelik belgi faktorlarınıń barlıq mánislerinde normal bólistiriw nızamına boysınıw yaki oǵan jaqın bolıwı zárúr.