Reje: Kirisiw Sirtqi sawda teoryasi Xalq araliq sawda faktorlari Sawdaniń quram bólegi ha’m tiykarǵi tovar aǵimlari Juwmaq Paydalanilǵan ádebiyatlar Kirisiw

Xalq araliq sawda faktorlari
Túrli waqıtlarda jáhán sawdasınıń hár qıylı faktorlari payda bóldi hám biykarlaw etildi, olar birde-bir ta’rizde sol hádiysediń kelib shıǵıwın túsindiriwge, onin’ maqsetleri, fondıunlari, abzallıqları hám kemshiliklerin anıqlawǵa háreket etti. Tómende xalıq aralıq sawdanıń eń keń tarqalǵan faktorlari keltirilgen.
Merkantilistler teoryasinin’ tiykarshilari Tomas Man hám Antuan Montkretyen edi. Protektsionistik siyasat merkantelizmge juda jaqın dap esaplanadı. Sebebi sol siyasat ekisportti r hám importtı sheklew hám usınıń menen jergilikli islep shıǵarıwshılardı qorǵawǵa qaratılǵan. Sol teoryia sheńberinde hár bir mámlekettiń tiykarǵı maqseti bayliq bolıp tabıladı, hám dúnyada bayliq sheklen’en, hám bir mámlekettiń boaylig’in tek basqa mámlekettiń baylig’in kemeytiw arqalı asırıw múmkin, dap isenilgen. Bunnan tisqari, xalıq aralıq ekonomikalıq siyasatdaǵı mámlekettiń roli ekisportti xoshametlew hám importtı kemeytiw maqsetinde unamlı sawda balansın saqlaw hám sirtqi sawdanı tartipke salıwdan ibarat edi. Merkantilistler birinshi bólib xalıq aralıq sawdanıń zárúrligini aniqladi hám birinshi ret to’lewler balansın xarakteristikaladi. Sol teoryianin’ tiykarǵı kemshiligi sonda, bul jerde mámleketler rawajlanıwı bayliqtı qayta bólistiriw esabına bóliwi múmkin, biraq onin’ bo'yligi esabına emes.
A.Smitnin’ mutlaq abzallıqları teoryiasi. Xalıqlardıń párawanlıǵı tekǵana utin muǵdarı, bálki tovarlar hám xızmetler islep shıǵarıw qábiletine de baylanisli dab esaplandı. Nátiyjede, mámlekettiń wazıypası miynetti bólistiriw hám kooperatsiya arqalı islep shıǵarıwdı rawajlandırıw bolıp tabıladı. Teoryia tómendegjumise: mámleketler kemrek ǵárejetler menen islep shıǵaratuǵın ónimlerdi ekisport etedi, yáni islep shıǵarıwda mutlaq artıqmashılıqlarǵa iye hám basqa mámleketler tárepinen kem ǵárejetli ónimlerdi import qılıw.
Smit miynet baha teoryasinin’ tiykarların yoratdi, doromadlar hám salıqqa tórtjumis tuwrisindag’i táliymattı qáliplestirdi. Sol táliymattıń tiykarǵı kemshiliklerinen biri ekonomikalıq yarayonlarda mámlekettiń rolini mutlaqo itibardan shette qo'ldirjumis edi.
Sol teoryia miynet bólistiriwiniń abzallıqların ko’rsetedi, biraq usınıń menen birge mutlaq artıqmashılıqlar bólmagan táǵdirde sawdanı túsintirmeydi.
D. Rikardonin’ salıstırıwiy abzallıqları teoryiasi tómendegjumise qáliplestirilgen: eger mámleketler basqa mámleketlerge salıstırǵanda talay arzan baxalarda islep shıǵaratuǵın tovarlardı islep shıǵarıwǵa qánigelesken bólsa, ol jaǵdayda olardan birewinde islep shıǵarıw mutlaqo kóbirek bóljumisidan qat'i nazar, sawda ózaro paydalı bóladi.
Sol teoryia birinshi náwbette sawdadan túsetuǵın payda bar ekenin tastıyıqladı hám jalpı tolab hám jalpı usınıstı xarakteristikaladi. Usınıń menen birge, ol transport ǵárejetleri hám sirtqi sawdanıń tek tóliq jumis menen bánt bólgan jag’dayda mámleket jumisinde doromadlarni bólistiriwge tásirini esapqa umaydi.
Xeksher-Uini islep shıǵarıw faktorları qatnası teoryiasi. Ol jaǵdayda faktor intensivligi (ónim yoratjumis ushın islep shıǵarıw faktorları ǵárejetleriniń qatnası ) hám faktorlardıń tóyin’anligi (islep shıǵarıw faktorlarınıń bar ekenligi) túsinikleri qóllaniladi. Sol teoryiaga ko’re, hár bir mámleket islep shıǵarıw ushın salıstırǵanda kóp islep shıǵarıw faktorlarına iye bólgan faktor tolab etetuǵın tovarlardı ekisport etedi hám islep shıǵarıw ushın islep shıǵarıw faktorlarınıń salıstırǵanda jetiwmasligi bilinetuǵın ónimlerdi import etedi. Sol teoryia hár qıylı islep shıǵarıw faktorlarınıń xalıq aralıq sawdaǵa tásiriniń sebebin anıqlaydı. Xalıq aralıq sawda sawda mámleketlerinde islep shıǵarıw faktorları baxalarınıń teńlesjumisiga alip keledi. Sol teoryiaga ko’re, tovarlardı ekisportin jerden tisqari islep shıǵarıw faktorlarınıń trans-shegaralıq háreketleri menen almashtirjumis múmkin, onı jumislatganlik ushın tólovshi bul faktor baxası bolıp tabıladı. Sol teoryianin’ torafdorlari sirtqi sawda erkinligini qóllab-quwatlaganligi sebepli, ónim hám islep shıǵarıw faktorlarınıń háreketin qıyınlashtiradigan sheklewlerge solbiy tásir kórsatmoqda.
Teoryianin’ shekleniwi sonda, bir qıylı texnologiyalarǵa iye bólgan tek eki mámleket esapqa uinadi hám jumiski faktorlar esapqa uinmaydi.
Leontyev Poradoksi. Belgili ekonomist Vasiliy Leontyev 1956 – jılda AQShnin’ ekisporti hám importınıń dúzilisin úyrenip shıǵıp, Xeksher-Uini teoryiasiga qarsı túrde ekisportte salıstırǵanda kóbirek miynet tolab etetuǵın tovarlar hám importda kapitaldı kóp tolab etetuǵın tovarlar ústinlik etiwin anıqladi. Sol nátiyje Leontyev Poradoksi retinde malum bóldi.
Vernon óniminiń aylanıwı teoryiasiga ko’re, mámleketler tavar islep shıǵarıwǵa qánigeliklesiwi múmkin. So'n’shalik bul teoryia innovatsiya kontseptsiyası menen tóldirildi, onin’ islep shıǵarıwǵa en’iziliwi tekǵana ónimdiń básekilesligin asırdı, bálki paydalanılǵan resursların tejewge alip keldi.
Mámlekettiń Porter bóyjumisa básekige shıdamlılıǵı jáhán bazarida tabısqa erisiw tuwri saylanǵan strategiyaǵa baylanisli bólgan arnawlı bir kárxanalar tárepinen ámelge asıriladı.
Sonday etip, « xalıq aralıq sawda» kontseptsiyasınıń rawajlanıwı menen onin’ mazmunı jáne de quramalılasdı, eger házirge xodar ámeliyatqa eń sáykes keletuǵın teoryiani yoratjumis múmkinshiligi bólmagan.