Reje: Mıs, gúmis, altınlardıń tábiyatta ushırasıwı, alınıwı

Lekciya № 1. I B topar elementleri. Mıs, gúmis, altın.
Reje:
1. Mıs, gúmis, altınlardıń tábiyatta ushırasıwı, alınıwı.
2. Mıs, gúmis, altınlardıń fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetleri
3. Mıs, gúmis, altınlardıń birikpeleri.
4. Mıs, gúmis, altın birikpelerinıń Ózbekstanda islep shıǵarılıwı.


Tayanish sózleri: mıs, gúmis, altınnıń tábiyatta ushırasıwı, platina semeystvası eelementleriniń fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetleri, mıs, gúmis, altınnińkompleks birikpeleri, mıs, gúmis, altınniń qollanılıwı.

I topar, qosımsha toparshasına, yamasa mıs toparshasına mıs, gúmis hám altın metalları kiredi.

Element	Belgisi	Tártip sanı	Qabatlarda elektronlardıń jaylasıwı
Mıs	Cu	29	1s^22s^22p^63s^23p^63d^104s^1
Gúmis	Ag	47	1s^22s^22p^63s^23p^63d^104s^24p^64d^105s^1
Altın	Au	79	1s^22s^22p^63s^23p^63d^104s^24p^64d^105s^25p^65d^106s^1

Mıstıń elektroterisligi 1,9, jer qabıǵında 0,0047% ti quraydı. Okisleniw dárejeleri +2, +1. Qızıl-qońır reńli. Bizlerdiń eramızǵa shekem ashılǵan, neshinshi jılı ham kim tamanınan ashılǵanı belgisiz. Gúmistiń elektroterisligi 1,93, jer qabıǵında 0,000007% ti quraydı. Okisleniw dárejeleri +1, +2, +3. Aq-jıltır reńli. Bizlerdiń eramızǵa shekem ashılǵan, neshinshi jılı ham kim tamanınan ashılǵanı belgisiz. Altınnıń elektroterisligi 1,79, jer qabıǵında 0,00000043% ti quraydı. Okisleniw dárejeleri +1, +3. Sarı reńli. Bizlerdiń eramızǵa shekem ashılǵan, neshinshi jılı ham kim tamanınan ashılǵanı belgisiz.

Bul metallardıń s-qabatında bir elektronnan boladı, sonıń ushın olar ózleriniń elektronların beriw uqıbına iye.
Mıs, gúmis, altın atomlarınıń sırttan aldıńgı qabatlarında 18 elektron boladı - s²p⁶d¹⁰. d-qabatında anıq jaǵdaylarda jupsızlanıp ximiyalıq baylanıslarda qatnasıwı múmkin. Sonıń ushın bul elementler 1 den joqarı valentliklerge de iye bolıwı múmkin.
Mıs. Mıs tábiyatta erkin xalında ushırasadı, tiykarınan birikpeler xalında. Áhmiyetli minerallarına mıs kolchedanı CuFeS₂ hám mıs jıltırı Cu₂S kiredi. Siyrek kuprit hám malaxit minerallarıda ushırasadı (CuOH)₂CO₃. Uralda, Qazaqstanda, Altayda, Armeniyada h.b. rayonlarda ushırasadı.
Rudalarda onıń quramı kóp emes. Sonıń ushın rudanı qayta islegende, onı aldın flotaciya járdeminde bayıtıp aladı.
Mıstı onıń oksidinen kómir járdeminde balqıtıp aladı:
Cu₂O + C = 2Cu + CO
Mıs sozılǵısh boladı. Onı juqalap jayıwǵa hám sımǵa sozıwǵa boladı. Mıs jıllılıqtı hám elektr togin jaqsı ótkiziwi menen ajıralıp turadı. Awır metall qatarına kiredi. Onıń salmaǵı – 8,9. Balqıw temperaturası 1083°C.
Qurǵaq hawada mıs derli ózgermeydi, al ıǵal hawada onıń ústingi betlerinde jasıl qaplam, yaǵnıy tiykarlı mıs karbonatı payda boladı:
2Cu + O₂ + H₂O + CO₂ = (CuOH)₂CO₃
Suyıltırılǵan xlorid hám kúkirt kislotalarında mıs tek ǵana kislorod qatnasında eriydi, yaǵnıy kislorod depolyarizatsiyası esabınan.
Ammiklı eritpelerde korroziyaǵa ushırap eriwshi kompleks birikpelerin payda etedi.
Mıs ızǵar xlor menen xana temperaturasında reaktsiyaǵa kirisedi, asirese kúkirt penen. Mıs nitrat kislotasında hám ıssı kontsentrlengen kúkirt kislotasında eriydi.
Ózbekstanda awıl xojalıǵında keń qollanıladı. Ásirese mıs elektr sımların hám kabel`lerin tayarlawda, xár qıylı balqıtpa óndirisinde qollanıladı: bronza (mıs penen qalayınıń balqıtpası), latuń (mıstıń tsink penen balqıtpası), mel`xior (mıstıń nikel` menen balqıtpası) h.t.b.
Birikpelerinde mıs bir- hám eki-valentli boladı. Kóbinese eki valentli birikpeleri ushırasadı.
Hawada mıs qızdırılǵanda qara mıs oksidine deyin okislenedi CuO, ol óz gezeginde joqarı temperaturada qızıl oksidine Cu<sub>2</sub>O ótedi.
4CuO = 2Cu<sub>2</sub>O + O<sub>2</sub>
Xlorlı mıs mıstıń mayda bóleksheleri menen birge qaynatılǵanda, kontsentrlengen xlorid kislotası qatnasında mıstıń bir valentli xloridi Cu<sub>2</sub>Cl<sub>2</sub> payda boladı:
CuCl<sub>2</sub> + Cu = Cu<sub>2</sub>Cl<sub>2</sub>
Bul molekulanıń qurılısı:
Cl - Cu - Cu – Cl
Molekuladaǵı mıstıń eki atomı óz ara d-elektronlar esabınan baylanısadı.
Mıs oksidi CuO, mıstı hám mıstıń duzların hawada qızdırǵanda payda boladı:
(CuOH)<sub>2</sub>CO<sub>3</sub> = 2CuO + CO<sub>2</sub> + H<sub>2</sub>O
Mıs gidroksidi Cu(OH)2 mıstıń eki valentli duzı silti menen birikkende payda boladı:
CuSO<sub>4</sub> + 2NaOH = Cu(OH)<sub>2</sub>↓ + Na<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>
Mıstıń gidroksidi kúshli qızdırılǵanda mıstıń oksidine hám suwǵa tarqaladı:
Cu(OH)<sub>2</sub> = CuO + H<sub>2</sub>O
Mıs sul`fatınıń eritpesinen kristallogidratlar túrinde mıs kuporosı CuSO₄·5H₂O payda boladı. Mıs kuporosı qızdırılǵanda suw hám aq poroshoklı suwsız mıs sul`fatı payda boladı. Suw menen suwsız mıs sul`fatı reaktsiyaǵa kiriskende qaytadan kók reńli kristallogidrat payda boladı:
CuSO₄ + 5H₂O = CuSO₄·5H₂O
Bul reaktsiyada jıllılıq bólinip shıǵadı.
Msı kuporosı boyawlar tayarlawda, tuqımlardı dárilew ushın h.t.b. qollanıladı. Mıstıń barlıq duzları záxárli boladı.
Mıs kompleks ionların payda etedi:
Cu(OH)₂ + 4NH₃ = [Cu(NH₃)₄]²⁺ + 2OH^-
Gúmis. Gúmis tábiyatta erkin hám birikpeler túrinde ushırasadı. Áhmiyetli tábiyiy birikpesi bul kúkirtli gúmis Ag₂S; ol mıstıń qosımtalarında, qorǵasın hám rudalarda ushırasadı. Alınıw usıllarınıń biri bul maydalanǵan jınıslardı tsianlı natriy menen qayta islew, nátiyjede suwda eriytuǵın gúmistıń kompleks duzı payda boladı:
Ag₂S + 4NaCN = 2Na[Ag(CN)₂] + Na₂S
Alınǵan eritpeden mıs tsink arqalı qısıp shıǵarıladı:
2Na[Ag(CN)₂] + Zn = Na₂[Zn(CN)₄] + 2Ag
Taza gúmis – jıltır aq reńli metall. Salmaǵı 10,5, balqıw temperaturası 960,5°C. Elektr hám jıllılıq ótkiziw boyınsha barlıq metallardan ótedi. Salıstırmalı jumsaq metall, sonıń ushın tiykarınan balqıtpalar túrinde isletiledi, onıń quramında 87,5% gúmis hám 12,5% mıs boladı (875-proba).
Kislorod gúmisti qızdırılǵanda da oksidlemeydi. Gúmis zatları hawadaǵı kúkirtli vodorod tásirinen qarayıp baslaydı, bunıń sebebi qara reńli kúkirtli gúmistıń payda bolıwı:
4Ag + 2H₂S + O₂ = 2Ag₂S + 2H₂O
Gúmis óziniń birikpelerinde bir valentli kórsetkishine iye boladı.
Silti tásirinde gúmis oksidi payda boladı:
2AgNO₃ + 2NaOH = Ag₂O + 2NaNO₃ + H₂O
2Ag⁺ + 2OH^- = Ag₂O + H₂O
Gúmistıń duzlarınan eń kóp qollanılatuǵını gúmis nitratı AgNO₃ hám gúmis bromidi AgBr.
Gúmis nitratı Ózbekstanda ayna (zerkalo) óndirisinde hám gal`vanoplastikada qollanıladı. Meditsinada lyapis atlı (kúydiriwshi) dári darmaq retinde qollanıladı. Gúmis bromidi fotosuwretler plastinkalarınıń, jaqtılıqqa tásirsheń qabatı, plenkalar hám qaǵazlar quramına kiredi.
Altın. Altın tábiyatta tiykarınan erkin xalında ushırasadı.
Taza altın jumsaq, júdá awır (salmaǵı 19,3) sarı reńli metall, sozılǵısh. Balqıw temperaturası 1063°C.
Altın, mıs hám gúmis penen balqıtpa túrinde qollanıladı. Xár qıylı altın buyımları altın menen mıs balqıtpasınan tayarlanadı, onıń ishinde 58,3% Au (583 proba) bar.
Kislorod penen altın reaktsiyaǵa kirispeydi. Patsha araǵında, tsianlı kaliy hám tsianlı natriylarda (kislorod qatnasında), xlorlı suwda altın eriydi.
Altın basqa metallardı qaplaw ushın qollanıladı. Xár qıylı altın taǵınshaqlar bezew ushın qollanıladı.
Patsha araǵında altın erigende kompleksli altınxlorlıvodorodlı kislota payda boladı H[AuCl₄] – bul birikpe laboratoriyalıq praktikada qollanıladı.
Altın hám tsianlı natriydıń (kislorod qatnasında) reaktsiyası nátiyjesinde kompleks birikpe payda boladı:
4Au + 8NaCN + O₂ + 2H₂O = 4Na[Au(CN)₂] + 4NaOH
Bul kompleks birikpeden altın tsink járdeminde qısıp shıǵarıladı:
2Na[Au(CN)₂] + Zn = 2Au + Na₂[Zn(CN)₄]


Qadaǵalaw sorawlari :
1. Mıs, gúmis, altın metalları qanday túrde tábiyatta ushırasadı?
2. Altın qanday zatta eriydi?
3. Mıs, gúmis, altın metalları ishinde qaysı metall keń túrde qollanıladı?
4. Mıs, gúmis, altın metalları fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetleri qanday?
5. Mıs, gúmis, altın metalları qanday oksileniw dárejelerine iye?
6. Mıs, gúmis, altın metalları qanday maqsette qollanıladı?
7. Mıs, gúmis, altın metalları qanday kompleks birikpelerin bilesiz?