Reje: Pán haqqında ulıwma túsinik

A’MELIY SHINIG’IWLAR

1-A’MELIY

KIRISIW PÁN HAQIDA ULUMALIQ TÚSINIK. PÁNŃIŃ MAQSETI HÁM WAZIYPALARI

1. Pán haqqında ulıwma túsinik.

Insaniyat dárilik ósimlik ónimlerinen paydalana baslaǵannan tap usi kunge shekem olardıń shiyki onimin saqlaw hám qayta islew menen shuǵıllanıp kelgen. Jetistirilgen ónimdi sapalı jaǵdayda saqlaw, odan ónimli paydalanıw ótken zamannan insan mútajlikleriniń tiykarǵı qurallarınnan biri bolıp kelgen. Kóshpeli xaliqlar jıynalǵan mıywe hám tuximlardiı saqlaw ushın arnawlı tóleler qazǵan. Ótken zamanda ómirlik mútajlik sebepli áyyemgi qáwimler de artıqsha (azıq-túlik) ónimlerdi saqlaw hám zıyankeslerden asıraw ilajların úyrene baslaǵan.
Mámleketimiz ilimpazlarınıń túrli aymaqlarında alıp barılǵan arxeologik (qazilmalardan) izertlew nátiyjeleri awıl xojalıq ónimlerin saqlaw qul jumisaw sisteması dáwiride aq ámelge asırılǵanlıgınan dárek beredi. Bul jerlerden ónimler saqlanatuǵın tóle, gúze hám basqa ıdıslar tabılǵan.
Oraylıq Aziya, atap aytqanda Ózbekstan sharayatında da áyyemginen tiykarınan awıl xojalıq ónimlerin saqlaw hám qayta islewge úlken itibar qaratılǵan. Daslep, insan iskerligi ushın zárúr bolǵan ónimlerdi saqlaw maqsetinde olar (gósh, may, sút, balıq, máyek sıyaqlı ónimler, palız eginleri hám miyweler) muzlatip qoyılǵan.
Ózbekstanda azıq awqat ónimlerin saqlawdıń eń áyyemgi usıllarınan ónimdi kómib yamasa asip-keptirip saqlaw, miywelerden qaq tayarlaw sıyaqlı keptiriw usıllarınan keń paydalanılǵan. Ónimlerdi saqlaw, qayta ashıtıw, palız eginleri, dán, mıywe, gósh, sari-may, súzbe, qazı hám máyekti jerge kómip hám tawlıq aymaqlarda tábiy úńgirlerde saqlaw, palız ónimlerin asip saqlaw, túrli mıywe, qawın, pomidordan qaq tayarlaw, júzim, ukrop, kashnich, rayxan, jambil hám ashshı qálempirdi keptiriw ámelde keń qollanıp kelingen. Tiykarınan qurǵaqlay ónimler tez buzilmaytuǵin esaplanıp, olar qurǵaqlay orında, shıyshe, shını yamasa ılaydan islengen ıdıs ıdıslarda, jabılatuǵın qaǵaz qutilarda saqlanǵan. Dán hám un tiykarınan qaltalarda, úlken gúze, xum yamasa taldan toqılǵan sebet-qutilarda saqlanǵan.
Dárilik ósimliklerdi tayarlaw saqlaw hám qayta islew texnologiyasına tiyisli dáslepki ulıwma maǵlumatlardi IX-X ásirlerde aytılǵan dereklerde keltirilgen bolıp, bunda tiykarınan Evropa mámleketleri menen sawda-satıq arqalı olardı Oraylıq Aziyaǵa kirip keliwi hám shıǵıwına tiyisli maǵlıwmatlardı ushıratıw múmkin.
Oraylıq Aziyada X-XII ásirlerde awıl xojalıq ónimlerin saqlaw hám qayta islew boyınsha bir qatar dóretpeler jaratıldı. Olarda bolsa tiykarınan dıyxanshılıq, azıq-túlik hám tatımlıq ónimlerin qayta islewge tiyisli maǵlıwmatlar keltirilgen.
Dárilik ósimliklerdi tayarlaw saqlaw hám qayta islew hám de olardan tayarlanatuǵın preparatlar hám dárilerge tiyisli dáslepki sistematik tolıq maǵlıwmatlar maǵlıwmatlardı XIII-XV ásirlerde aytılǵan dereklerde keltirilgen. Dereklerde keltiriwinshe, XV-ásirlerden baslap arnawlı kitaplar baspadan shıǵarılǵan hám dárixanalar rásmiy iskerlik kórsete baslaǵan.
Ekenin aytıw kerek, keyingi jıllarda dárilik ósimlik shiyki onim resurslarına talap asqanlıǵı sebepli olardan aqılǵa say paydalanıw, olardı materiallıq halda jetistiriw, tayarlanǵan shiyki zattı saqlaw hám dáslepki qayta islew usılların islep shıǵıw aktual wazıypalardan biri bolıp esaplanıp atır. Atap aytqanda, Ózbekstan Respublikası farmacevtika sanaatın dárilik ósimlik shiyki onimlerine bolǵan talaptı qandırıw maqsetinde, ministrler Mákemesiniń bir qatar qararları qabıllandı. Bular 2004 jıl 28 oktyabrde ÓzR ministrler Mákemesiniń №508-sanlı “Ózbekstan Respublikası taptan tısqarına alıp shıǵıw hám alıp kirisiw, biologiyalıq resurslardan ratsional paydalanıw ushın qadaǵalawdı kúsheytiw tuwrısında”gi, “Respublikası ministrler mákemesiniń 2013 jıl 5 avgustdaǵı 222-sanlı jıynalısı bayanınıń 3 bandinde kórsetilgen - “Dárilik ósimlikshilik hám jańa dári ónimlerdi islep shıǵarıw kárxanaların shólkemlestiriw ushın dárilik ósimliklerdi sanaat kóleminde plantatsiyalarin jaratıw” haqqindaǵı qararları, “2015 jıl 20 yanvar daǵı № 5-sanlı “2015-2017 jıllarda Toǵay xójaliqlari sistemasın rawajlandırıw, dárilik hám azıqabap ósimlikler shiyki onimin jetistiriw, tayarlaw hám qayta islewdi jáne de keńeytiw ilajları haqqında” jıynalıs bayanlamasi 1. 12 bandi”, “Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń 2014 jıl 19 noyabr degi “Unabi (Chilonjiyda) plantatsiyalarini keńeytiw, onıń shıpabaxsh hám azıq-túlik qásiyetlerinen keń paydalanıw tuwrısındaǵı” 851-f sanlı buyrıqı, 2017 jıl 3 may ayında Prezident pármanı (PF- 5032-sanlı ) tiykarında 7 farmacevtika aymaqları (Qaraqalpaqstan respublikasında -Nókis farm, Surxondaryo wálayatında -Boysun farm, Tashkent wálayatında -Parkent hám Bostanlıq farm, Jizzaq wálayatında -Zomin farm, Sirdaryo wálayatında -Sirdaryo farm, Namangan wálayatında - Kosonsoy farm) dúzildi.
Sonıń menen birge, Ózbekstan Respublikası Prezidenti Sh. Mirziyoevtiń 2017 jıl 24-25 fevral' kúnleri Qashqadárya wálayatına saparları dáwirinde, Respublikamızda záfaron (shafran) plantatsiyalarini qurıw, farmacevtika sanaatı mútajliklerin támiyinlew hám kiripbop dárilik ósimliklerdi kóbeytiwdi shólkemlestiriw ilajları tuwrısında jıynalıs sheshimi hám oǵan tiykarınan 2017 jıl 21 avgustda ministrler Mákemesinde ótkerilgen №114-jıynalıs bayanınıń “Respublikamızda záfaron (shafran) plantatsiyalarini qurıw, farmacevtika sanaatı mútajliklerin támiyinlew hám eksiportbap dárilik ósimliklerdi kóbeytiwdi shólkemlestiriw ilajları tuwrısında” gi EDO-03/1-421-sanlı sheshimi menen “Toǵay xójaligi mámleket komiteti”, “Agrobank” ATB, “Ózbek aziq-awqatxolding” XK, “Ózfarmsanoat” DAK, “Brand Investment Group” MChJ shólkemlestiriwshiliginde, záfaron (shafran) ósimligi boyınsha ilimiy izertlew jumısların aparıw, onı kóbeytiw hám jetiwtiriw hám de baslanǵısh processde eksport etiwge qánigelestirilgen “Shafran ilimiy izertlew orayi” MChJ dúzildi.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 20. 03. 2018 jıldaǵı “Respublikada Gewrek plantatsiyalarini shólkemlestiriw hám olardıń shiyki onimin qayta islew kolemlerin kóbeytiw hamde eksport qılıw ilajları tuwrısında”gi PQ-3617-san sheshimi sıyaqlı basqa qarar hám nızamlar usılar gápinen bolıp tabıladı. Bunıń nátiyjesinde házirgi kunge shekem dári-dárman islep shıǵarıw tarmaǵınıń ósimlikler shiyki onimine bolǵan talabı múmkinshilik dárejesinde qandirilmaqda.
2. Pánniń maqset hám wazıypaları
Farmacevtika sanaatı ushın dárilik ósimlikler shiyki onim ónimlerin tayarlaw saqlaw hám dáslepki qayda islew tikkelew jetiwtiriwshi (tayarlawshı ) qánigelerge baylanisli bolıp, qóyilatugin farmatsevtik talaplarǵa juwap beriwi kerek. Yaǵnıy, shiyki onim ónimlerdi tavar (belgilengen tártipte) jaǵdayında tayarlaw, ósimliklerdi belgilengen tártipte keptiriw, shiyki onim ónimlerin múmkinshiligi barınsha ısırap etpesten hám de sapalı saqlaw ; ónimlerdi saqlaw dáwirinde tiyisli texnologiyalıq process hám usıllardı qollap olardıń sapasın jáne de asırıw, az miynet sarp etiw-ǵárejet etip, ónimlerdi rentabel' halda saqlawdı talap etedi.
Ekenin aytıw kerek, dárilik ósimlik shiyki onimleri xalıq xojalıǵı tutınıw buyımları taypasına kiredi. jetiwtirilgan xar bir shiyki onimdiń sapası qatar faktorlarǵa baylanıslı bolıp, farmacevtika ónimleriniń (shiyki onim) texnologiyalıq ma`nisi tuwrıdan-tuwrı agrotexnikalıq ilaj, hawa rayı, etiwtiriw sharayatı, ónimdi jıynap alıw usılı hám múddeti, shiyki onim óniminiń túri hám ximiyalıq quramı, tasıw hám saqlaw sharayatına, ulıwma alǵanda tavar sapasına tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Sol sebepli, Respublikamızda farmatsetika sanaatınıń dárilik ósimlikler shiyki onimine bolǵan talabın qandırıw, olardı belgilengen tártip hám talap dárejesinde tayarlaw, keptiriw hám saqlawdı talap etedi.
Dárilik ósimliklerdi tayarlaw, keptiriw hám saqlaw texnologiyası páni shiyki onim túrlerin sapalı tayarlaw hám saqlaw processleri, sonıń menen birge olardı dáslepki qayta islew processleri menen tanıstıradı hám hár tárepleme uyretedi. Tarawdıń qánigeleri jetistirgen shiyki onim ónimdi qanday maqsette isletiliwin biliwi zárúrli. Bul pánni tolıq úyreniw qánigelerde dárilik ósimlikler shiyki onimin tayarlaw, saqlaw hám qayta islew boyınsha maman bilim hám kónlikpelerdi qáliplestiredi.
Dárilik ósimliklerdi tayarlaw, keptiriw, saqlaw hám dáslepki qayta islew pániniń maqseti shártli túrde tómendegishe anıqlama beredi;
1. Dárilik ósimlikler shiyki onim túrleri hám olardı tayarlaw máwsimlerin teoriyalıq hám ámeliy tiykarların úyretiw.
2. Dárilik ósimlikler shiyki onimlerin tayarlaw, keptiriw, saqlaw hám dáslepki qayta islew usılları úyretiw.
3. Shiyki onimdi islep shıǵarıw ushın tayın tavar hám sertifikat tiykarında standart jaǵdayga keltiriw usılların úyretiw.
4. Farmacevtika sanaatına taza hám ekologiyalıq sap dárilik shiyki onim ónimlerin jetkizip beriw.
Onıń wazıypaları :
1. Dárilik ósimlik shiyki onim túrleri hám olardı tayarlaw máwsimlerin biliw.
2. Dárilik ósimlik shiyki onimlerin tayarlaw, keptiriw, saqlaw hám dáslepki qayta islew usılları biliw.
3.Dárilik ósimlik shiyki onimlerin islep shıǵarıw ushın tayın standart jaǵdayga keltiriw usılların biliw.
4. Taza hám ekologiyalıq sap dárilik ósimlik shiyki onimlerin tayarlaw usılların biliw.
5. Dárilik ósimlik shiyki onimlerdiń qabiǵin kómiw usılların biliw.
6. Dárilik ósimlik shiyki onim túrlerin saqlaw usılların biliw.
Sonday etip, “Dárilik ósimlikler shiyki onimlerin tayarlaw, saqlaw hám dáslepki qayta islew” páni kompleks pán bolıp, óz ishine júdá kóp máselelerdi aladı. Bul bolsa óz gezeginde farmacevtika sanaatı ushın dárilik ósimlik shiyki onim túrlerin tayarlawdıń teoriyalıq hám ámeliy tiykarların (shiyki onimdi tayarlaw, keptiriw, saqlaw hám dáslepki qayta islew usılları hám de standart hám sertifikat tiykarında tavar jaǵadina keltiriw usılların ) úyretiw hám de taza hám ekologiyalıq sap dárilik shiyki onim ónimlerin jetkizip beriwdi talap etedi.