Reje: Pán haqqında ulıwma túsinik

Арбитраж таҳлил учун

Таҳлил учун





ҳақиқийлиги, майдаланган қисмини ва аралашмаларини аниқлаш учун

Намликни аниқлаш учун



Кулни аниқлаш ҳамда кимёвий ва биологик таҳлил учун

Dárivor ónimdi, ásirese japıraq, gúl hám otni tayarlaw, keptiriw hám saqlaw procesi nadurıs alıp barılsa, olar qorayib yamasa sarǵayib ketedi. Dárivor ónimler shıq kóterilmasdan yamasa jawınnan keyin xólligida jıynalsa, sonıń menen birge olardı úyib qóyılsa da yukorida aytıp ótilgen hádiyseler júz beriwi múmkin. Bunnan tısqarı, dárivor ónim jaman qurıtılǵanda (keptiriw waqtında qalıń etip yoyilsa yamasa júdá aste hám uzaq waqıt quritilsa) da qorayib yamasa sarǵayib qaladı. Ónimdi sırtqı kórinisindegi ózgerisler (qorayishi hám sarǵayıwı ) quramındaǵı ximiyalıq birikpelerdiń bóleklengenliginen dárek beredi. Eger ónimdiń qoraygan hám sarǵaygan bólegi GOST de kórsetilgen muǵdardan kóp bolsa, dárivor ónim qaytaldan sortlarǵa ajratıladı yamasa tastap jiberiledi.

Dárivor ónim ıdıslarǵa jaylastırıw (upakovka etiw) hám tasıw waqtında sınıwı, maydalanıwı hám de untaqǵa aylanıp ketiwi múmkin. Ásirese mort organlar kóbirek maydalanadı. Maydalanıp ketken dárivor ónimdiń sapasıbuziladi. Sebebi untaq bolıp keggan ónimdi shań hám topıraqtan tazalap bolmaydı, áyne waqıtta dárivor ónim kislorod hám Ízǵarlıqqa kóbirek dus keledi. Nátiyjede dárivor ónimdiń ızǵarlıǵı asadı. Sol sebepli dárivor ónimlerdi ılajı bolǵanınsha maydalanıp ketiwidyn ıqtıyat bolıw kerek. Ańsat maydalanıp ketetuǵın mort ónimler maydanlanǵan kismining ruxsat etiletuǵın muǵdarı GOST, OST. vTU hám Mámleket farmakopeyasida belgilengen.
Organikalıq qospalar degende basqa ósimliklerdiń bólekla ri: ǵawısh, kómir, qawız hám boshkalar túsiniledi. Mineral qospalar bolsa qum, kesek, temir, shıyshe, ayna úzindileri hám basqalardan ibarat. Ádetde organikalıq qospalar dárivor ónimlerde 1—3%, mineral qospalar bolsa 0, 5—2% ge shekem bolıwı kerek.
Dárivor ósimliklerdiń hámme bólimleri de farmatsiyada dárivor ónim retinde isletilmaydi. Quramında táir etiwshi ximiyalıq birikpeler kóp bolǵan organlargina dárivor ónim bóle aladı. Mısalı, kanakunjutning tásir etiwshi moyi tek urıwınan alınadı. Bul ósimlik poyasida yamasa bargida may bolmaydı. Urıwǵa aralasıp ketken poya hám japıraq ónim mifatini pasaytiradi. Sol sebepli de urıwda dús keliwi múmkin bolǵan ósimlik bólimleri qospasınıń jol qoyılatuǵın muǵdarı GOST de kórsetilgen.
Qadaǵalaw sorawları
1. Sheki onimlerdi tavar jaǵdayǵa keltiriw usılı
2. Dárivor ósimliklerdi sapasına qoyılatuǵın talaplar.
3. Dárivor ósimlik sheki onimsidan analiz ushın úlgi alıw usılı.
4. Jaramsız dep tabılǵan dárivor sheki onim ónimler.
5. Tavarshunos analizi
6. Ortasha úlgi alıw

9- LEKTCIYA

DÁRILIK ÓSIMLIKLER SHIYKI ZATLARIN ANALIZ ETIWDE QOLLANILATUǴIN OPTIK HÁM JÁRDEMSHI ASBAPLAR
REJE:
1. Optik, járdemshi ásbaplar
2.Preparatlar tayarlaw usılları
3. Optikalıq priborlarning áhmiyeti

Tayansh sóz dizbegiler: lupa, túrli mikroskoplar (biologiyalıq, tavarshunoslik, fitoximik, lyuministsent hám basqa analizde), yorituvchi ásbap, ob'ektiv hám okulyar mikrometrleri, súwret sızadıan apparat -RA-5, mikrotom hám basqalar.

Optikalıq, járdemshi ásbaplar. Geyde dárivor ósimliklerdi sheki onim ónimleri hár qıylı reńde hám hár qıylı ólshemlerde tayarlanishi múmkin. Bul jaǵdaylardı ápiwayı kóz menen shamalap anıqlaw bir qansha mushkilliklarga hám juwmaq shıǵarıw bolsa kóbinese uǵımsızlıqqa alıp keledi. Sol sebepli dárivor ósimlik sheki onim ónimlerin makro (morfologiyalıq ) hám mikro (anatomik) analiz qılıwda tómendegi optikalıq hám járdemshi ásbaplardan (lupa, túrli mikroskoplar (biologiyalıq, tavarshunoslik, fitoximik, lyuministsent hám basqa analizde), yorituvchi ásbap, ob'ektiv hám okulyar mikrometrleri, súwret sızadıan apparat -RA-5, mikrotom hám basqalar ) paydalanıwdı talap etedi.

Lupadan tiykarınan dárivor ósimlik ónimlerin morfologiyalıq (sırtqınan kórinisin ) analiz qılıwda paydalanıladı. Onıń járdeminde ónimlerde túkler, efir maylı bóz bar-joq ekenligi anıqlanadı hám de mayda ónimler (qasnaqguldoshlar mıywesi, mayda guller hám basqalar ) kóriledi.
Ápiwayı lupalardan tısqarı bınakulyar mikroskoptan da sol maqsette paydalanıladı.
Steriomikroskoplar da tiykarınan dárivor ósimlikler ónimin morfologiyalıq analiz qılıwda qollanıladı. Steriomikroskopning tiykarǵı mánisi tekserilip atırǵan ónimdi kólemli etip kórsetiwde bolıp tabıladı. Bul bolsa ónimdi tekseriwdi talay ańsatlashtiradi hám joqarı dárejede jetilistiriwtiradi. Ádetde analiz ushın MBS-1, MBS-2 hám MBS-3 steriomikroskoplaridan paydalanıladı.
Biologiyalıq mikroskoplar dárivor ósimliklerdiń qırqılǵan (kesilgen), maydanlanǵan, poroshokka (untaqǵa ) aylantırılǵan ónimlerdi hám de olardan tayarlanǵan briketlar, granulalar (donachalar) hám basqalardı analiz qılıwda isletiletuǵın birden-bir tiykarǵı optikalıq ásbap bolıp tabıladı. Biologiyalıq mikroskoplar járdeminde ónimlerdiń anatomik dúzilisi uyreniledi. Bul maqsette MBR-1, MBR-1 A hám MBR-3 universal biologiyalıq mikroskoplarınan foydlaniladi.
Yoritgichlar (yorituvchi ásbaplar ) mikroskop astında kuzatilayotgan mikropreparatni tábiy nur járdemidi kóriwdiń ılajı bolmaǵan jaǵdaylarda qollanılatuǵın úskeneler. Yoritgichlarning nur dáregi retinde elektrolampalar xızmet etedi. Mikroskopda kóbinese ótkeriwshi nur menen yorituvchi OI-9 hám OI-31 yoritgichlari hám de qaytarılıwshı nur menen yorituvchi OI-21 yoritgichlari isletiledi.
Okulyar hám ob'ektiv mikrometrler mikropreparatlarning túrli bólimlerin (túkler, bóz, awızshalar, xujayralar, suw naylari vaboshqalarning) hám de xujayra ishiddagi elementlerdi (kraxmal donachlari, kristallar hám basqalardıń ) kólemlerin (úlken-kishiligin) mikroskop astında ólshew ushın isletiledi. Bul maqset ushın tiykarınan okulyar mikrometrinen paydalanıladı, lekin onıń bólingen sızıqları aldınan ob'ektiv mikrometriniń bólingen sızıqları menen salıstırıwlanıp, olardıń qımbatları anqlangan (kalibrovka etilgen) bolıwı kerek. Ob'ektiv mikrometr ápiwayı buyım aynasha bolıp, ol 1 mm li 100 bólekshege (sızıqlarǵa ) bólingen. Hár bir bóleksheleri 10 mkm ga teń. Okulyar mikrometr bólekshelerge (sızıqshalarǵa ) bólingen sheńber formalı aynasha bolıp, ol mikroskop okulyarı ishine ornatıladı.
Mikrotom ósimlik shólkemlerinen úzliksiz qatar juqa kesimler - mikropreparatlar tayarlaw ushın isletiledi. Házirgi waqıtta keń qollanılatuǵın mikrotom chana tipidagisi bolıp tabıladı. Mikrotom járdeminde ósimliklerden kesim alıw ushın ónim arnawlı tayarlannadi.
Súwret alatuǵın (sızatuǵın ) apparat ósimlik toqımaların (haywan toqımaları hám basqa zatlardı da ) mikroskop astındaǵı suwretin sızıw ushın qollanılatuǵın ásbap. Bul apparat suwrettiń ulıwma túsin jáne onıń strukturalıq bólimlerin úlken-kishiliginiń óz-ara qatnasın saqlaǵan halda rsiga túsiriwin támiyinleydi. Sol maqsette tiykarınan RA-6 súwret alıwshı proektsion ásbap isletiledi.
Qadaǵalaw sorawları
1. Lupa axamiyati
2. Steriomikroskoplar axamiyati
3. Biologiyalıq mikroskoplar axamiyati
4. Yoritgichlar axamiyati
5. Okulyar hám ob'ektiv mikrometrler axamiyati
6. Mikrotom axamiyati
10- LEKTCIYA
DÁRILIK ÓSIMLIKLER SHIYKI ZATLARIN STANDARTLASTIRIW QAǴIYDALARI
REJE:
1. Dárivor ósimliklerdi standartlastırıw
2. Standartlaw qaǵıydaları yamasa taypaları

Tayansh sóz dizbegiler: Stanlashtirish hám metrologiya, Mámleket komiteti (Gosstandart), (Gosplan) hám Gosstandart, Mámleket standartları - GOST, Tarawdıń standartları - OST, Birlespe respublikalardıń standartları - RST, Kárxana stadarti - STP

Dárivor ósimliklerdi standartlastırıw. Standarlashtirish - bir tarawdıń iskerligin tártiplew maqsetinde hámme mápdar bolǵan tárepler paydasına xızmet etetuǵın nızamlar kompleksi jáne bul nızamlardı olar qatnasıwında qóllaw bolıp tabıladı.

Pán hám texnika rawajlanıwına hám de aldıńǵı tájiriybelerge tiykarlanǵan halda standartlastırıw texnika rawajlanıwın tezletiw, social miynet ónimliligin asırıw hám islep shiǵarılatuǵın ónim sapasın jaqsılawǵa qaratılǵan májburiy normalar, talaplar hám qaǵıydalardı mámleket kárxanalarına, muassalarga, shólkem vaidoralarga rejeli túrde qollanıw etiw menen halq xojalıǵın mekeme qılıwda úlken ximat etedi. Bul májburiy talaplar, normalar hám qaǵıydalar tiyisli normativ-texnikalıq hújjetlerde keltiriledi.
Dárivor ósimliklerdi standarlashtirish boyınsha normativ texnikalıq hújjetler málim tártipte islepchiqilgan hám kepillikli mekeme tárepinen tastıyıqlanǵan ayırım tarawlarda atqarılıwı májbúrli norma, talaplar, qaǵıydalar kompleksin uyretedi.
Halq xojalıǵınıń hámme salasın ózine alǵan Mámleket standartlaw sisteması Burınǵı Birlespede 1925 jılı dúzilgen. Házirgi waqıtta bul sistemaǵa tómendegi keńseler kiredi:
1. barlıq standlashtirish takshilotlari hám olardıń bólimleri;
2. halq xojalıq tarmaqaridagi stanlashtirish bólimleri;
3. respublikamızdaǵı stanlashtirish bólimleri
Stanlashtirish hám metrologiyaga basshılıq etiwshi mámleket shólkemi - standartlar boyınsha Mámleket komiteti (Gosstandart) engizilgen.
Gosstandartning tiykarǵı wazıypaları :
1. standartlaw rawajlanıwınıń tiykarǵı baǵdarın anıqlaw, ilimiy metodikalıq hám texnikalıq-ekonomikalıq tiykarların islep shıǵıw, tarmaqlararo sanaat ónimleri hám metrologiyani birdey qılıw ;
2. standartlastırıw sistemasın hám metrologiyani jetilistiriw;
3. ónim sapasınıń kórsetichini standartlaw (islep shıǵarıw, qabıllaw hám analizi boyınsha );
4. standartlardı óndiriske engiziw, olarǵa ámel qılıw boyınsha mámleket qadaǵalawın orınlaw.
Barlıq vilotalarda standartlastırıw iskerligine Mámleket plan komissiyaǵa (Gosplan) hám Gosstandart respublika basqarması basshılıq etedi.
Halq xojalıq tarmaqlarında bolsa bul jumıslarǵa ministrliklerdiń yamasa basqarmalardıń standartlastırıw bólimi ózlerine biriktirigan sol tarawdaǵı xizmetkerlerge metodikalıq -takshiliy basshısılk kórsetedi.
Den sawlıqtı saqlaw ministrliginde standartlastırıw boyınsha islerdi ilimiy-texnikalıq basqarması koordinatsiyalaydı. Dárivor qurallar hám dárivor ósimlikler ónimlerine normativ-texnikalıq hújjetlerdi tayarlaw hám qayta kórip shıǵıw jumısların Den sawlıqtı saqlaw ministrliginiń Farmakopeya komiteti basqaradi.
Standartlardıń qatlamı. Standartlar tásir qılıw tarawı, mazmunı hám tastıyıqlanish dárejesine qaray tómendegi taypa hám túrlerge bólinedi:
1. Mámleket standartları - GOST
Kóp muǵdarda islep shiǵarılatuǵın hám de halq xojalıǵınıń hámme salasında isletiletuǵın ósimlik ónimleri Mámleket standartı sheshimi boyınsha dúziledi hám tastıyıqlanadi (kúshke kiritiledi, ózgertiriledi yamasa biykar etiledi). Tastıyıqlanǵan GOST ga tiyisli belgi beriledi. Bul belgi GOST indeksi, dizimi sanı hám GOST dıń tastıyıqlanǵan jılınan dúziledi. Mısalı, GOST 13. 309. 79. Bul belginde 13 GOST indeksi, 309 - sol sheki onim standart dizimi sanı, 79 - bolsa GOST dıń tastıyıqlanǵan jılı.
Mámleket standartları talaplarına ámel qılıw respbulika kólemindegi barlıq keńselerge, kárxanalarǵa hám mákemelerge májburiy bolıp tabıladı.
2. Tarawdıń standartları - OST
OST qandayda bir tarawdıń kárxanalarında, mákemelerinde, keńselerinde isletiledian hám de olarǵa tiyisli bolǵan úlgili texnologiyalıq process, normalar, talaplar, qaǵıydalar, usıllar hám basqalarǵa islep shıǵıladı hám sol tarawdıń ministrligi (basqarması ) tárepinen tastıyıqlanadi (kúshke kiritiledi, ózgertiriledi yamasa biykar etiledi). OST talaplarına boysınıw etiw salasınıń hámmea kárxanaları, keńseleri hám de sol tarawda ónimin isletetuǵın basqa tarawdıń idorlari hám kárxanaları ushın májburiy bolıp tabıladı.
3. Birlespe respublikalardıń standartları - RST
Respublika standartdari GOST hám OST ga tiyisli bolǵan ónimlerden tısqarı sol respublika aymaǵında islep shiǵarılatuǵın ónimler ushın dúziledi, respublikanıń ózinde tiyisli basqarmalar tárepinen tastıyıqlanadi (kúshke kiritiledi, ózgertiriledi yamasa biykar etiledi) hám de onıń talaplarına boysınıw etiw bul aymaǵındaǵı kárxana, mekeme hám mákemeler ushın májburiy bolıp tabıladı.
4. Kárxana stadarti - STP
STP qandayda bir kárxana ushın qabıl etilgen norma, talaplar, qaǵıydalar, usıllar hám basqalar ushın islep shiǵarıladı, kárxana boshlihi tárepinen tastıyıqlanadi (kúshke kiritiledi, ózgertiriledi yamasa biykar etiledi jáne onı talaplaiga boysınıw etiw sol kárxana ushın májburiy bolıp tabıladı).
Dárivor qurallar hám dárivor ósimlik ónimleri ushın normativ-texnikalıq hújjetler Den sawlıqtı saqlaw ministrligi tárepinen tastıyıqlanǵan tarawdıń standarit OST 42-1-71 “Dárivor qurallar hám dárivor ósimlik ónimlerine normativ-texnikalıq hújjetlerdi islep shıǵıw, kelisiw hám tastıyıqlaw tártipleri”ga qaray dúziledi. Normativ-texnikalıq hújjetler dárivor qurallar sapasın turaqlı túrde jaqsılanıwın támiyinlewi hám de óz talapların pán hám texnika jetiskenlikleri tiykarında mudam tolıq jetilistiriwi kerek.

Qadaǵalaw sorawları

1. Standarlashtirish degende neni tushinasiz
2. Gosstandartning tiykarǵı wazıypaları
3. Mámleket standartları - GOST ne?
4. Tarawdıń standartları - OST ne?
5. Birlespe respublikalardıń standartları - RST ne?
6. Kárxana stadarti - STP ne?
11-LEKTCIYA ^{4 saat}
DÁRILIK ÓSIMLIKLERDI QURITIW HÁM SAQLAW BOYINSHA NORMATIV-TEXNIK HUJJETLER
REJE:
1. Dorivor ósimlik ónimlerine dúziletuǵın normativ-texnikalıq hújjetler
2. Dárivor ósimlik ónimleri haqıyqıylıǵın belgilew
3. Dárivor ósimlik ónimlerin mikrokimyoviy analiz qılıw

Tayansh sóz dizbegiler: Mámleket standartları - GOST, Farmakopeya maqalası - FS, waqtınsha farmakopeya maqalası - vFS hám tarawdıń standartı - OST (ilimiy-txnik atamalar, ulıwma texnikalıq hújjetler, texnologiyalıq normalar, qabıllaw qaǵıydaları, belgilew, markalaw, saqlaw, kóliklerde jıberiw qaǵıydaları hám basqalar ).

Dárivor qurallar hám dárivor ósimlik ónimlerine dúziletuǵın normativ-texnikalıq hújjetler quyiagilar:

Mámleket standartları - GOST, Farmakopeya maqalası - FS, waqtınsha farmakopeya maqalası - vFS hám tarawdıń standartı - OST (ilimiy-txnik atamalar, ulıwma texnikalıq hújjetler, texnologiyalıq normalar, qabıllaw qaǵıydaları, belgilew, markalaw, saqlaw, kóliklerde jıberiw qaǵıydaları hám basqalar ).
GOST - kóp muǵdarda islep shiǵarılatuǵın hám de halq xojalıǵınıń hámme tarmaqlarında isletiletuǵın ósimlik ónimleri ushın dúziledi hám Gosstandart tárepinen tastıyıqlanadi.
FS - Den sawlıqtı saqlaw ministrligi tárepinen medicina salasında isletiwge ruxsat etilgen, kóplegen, ceriyalab islep shiǵarılatuǵın dárivor qurallar hám dárivor ósimlik ónimlerine dúziledi, hám de Den sawlıqtı saqlaw ministrliginig ilimiy-texnikalıq basqarmasınıń baslıǵı tárepinen tastıyıqlanadi.
vFS - Den sawlıqtı saqlaw ministrliginiń Farmakologiya komiteti tárepinen medicina salasında isletiwge usınıs etilgen, keyinirek kóplegen shıǵarıwǵa móljelangan jańa dárivor qurallardıń sanaatda birinshi shıǵarılǵan nusqaları hám dárivor ósimliklerdi jańa túrlerine tastıyıqlanadi. vFS qısqa, lekin 3 jıldan zıyat bolmaǵan múddetke tastıyıqlanadi.
vFS hám FS lar mámleket standartlarına (GOST ga) teńlestirilgen. Sol sebepli dárivor qurallar hám dárivor ósimlikler ónimlerin islep shıǵaratuǵın, qadaǵalaw etetuǵın hám isletetuǵın hámme kárxana, mákemeler hám keńseler FS hám vFS talaplarına boysınıw etisleri májburiy bolıp tabıladı.
Áyyemginen keń kólemde islep kelinip atırǵan, keselliklerdi emlewde úlken áhmiyeta iye bolǵan, óz qımbatın joǵatmaytuǵın dárivor qurallar hám dárivor ósimlik ónimlerine dúzilgen farmokopeya maqalası Mámleket farmakopeyasidan orın aladı. Mámleket farmakopeyasida bulardan tısqarı taǵı utrli maqalalar (fizikalıq, fizikalıq-ximiyalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq analiz usılları, dáriler analizinen isletiletuǵın raektivlar, indikatorlar, tıykarblar, ıdıslar hám basqalar tuwrısında ) bolıp, olar nızamlı mazmunga iye. Sol sebepli Mámleket farmakopeyasining dárivor qurallar hám dárivor ósimlik ónimlerine insbatan studentlerdi orınlaw respublika aymaǵında olardı óndiriwshi, qadaǵalaw etiwshi, saqlawshı hám isletiwshi kárxana shólkem hám keńselerge májburiy bolıp tabıladı.
Mámleket farmakopeyasi hám marmakopeya maqalası waqıt-vatqida qaytaldan kórip shıǵıladı hám tazadan tastıyıqlanadi, eskilari bolsa óz kúshin joǵatadı.
Dárivor ósimlik ónimlerine dúzilgen hámme normativ-texnikalıq hújjetler (FS, vFS, GOST hám basqalar ) birdey dúzılıwǵa iye hám de olardan keltirilgen máulmot da birdey tirtibda aytılǵan.
Maqalanıń atında dárivor ósimlik óniminiń lotin, orıs hám mámleket tilinde atı beriledi.
Kirisiw bóleginde ónimdi qanday ósimlikten (jabayı halda ósetuǵın yamasa óstiriladigan) hám qashan tayarlanǵanlıǵı (jıynaw dáwiri yamasa ósimliktiń ósiw basqıshı ), ósimlik hám shańaraǵınıń ruchsa da latınsha atları keltiriledi.
Keyininen FS dıń bólimleri baslanadı :
“Sırtqı belgileri” bóliminde pútkil, qırqılǵan, untaq (poroshok) jaǵdayındaǵı ónimge tán bolǵan morfologiyalıq belgileri hám de ónimdiń hidi hám mazalı (uwlı zatlı bolmaǵan ónimler ushın ) beriledi.
“Mikroskopiya” bóliminde ónimdiń anatomik dúzılıw daǵı ayriqsha kesellikti anıqlawiy belgiler keltiriledi hám de mikroskopik analiz waqtında atqarılatuǵın mkrokimyoviy reakciyalar beriledi.
“Sapa reakciyalar” bóliminde ónim biologiyalıq elementlarǵa tán hám ónimdiń chinligini anıqlawda áhmiyetli reakciyalar, xromatografik analiz hám de olardı orınlaw usılları beriledi.
“Sanlı kórsetkishlar” bóliminde ónimde bolıwı kerek bolǵan biologiyalıq aktiv elementlar hám ruxsat etiletuǵın (ızǵarlıq, ulıwma kúl, 10% xlorid kislotada eritpeytuǵın kúl hám de qospalar ) sol ósimliktiń basqa bólimleri (nuqsanlı ónim, organikalıq hám mineral qospalar hám basqalar ) muǵdarları keltiriledi.
“Muǵdarlıq anıqlaw” bóliminde ónimdiń tiykarǵı tásir etiwshi bioloigk aktiv statyasınıń (yamasa biologiyalıq aktivligin ) anıqlaw usılları tolıq keltiriledi yamasa sol usıllar Mámleket farmakopeyasining qaysı bóleginde berilgenligi kórsetiledi.
“Jaylaw” - qabarǵan jer qılıw bóliminde qanday ıdısda (qalta, yashik, qutı, xatacha hám basqalar ) ónimdiń neden jaylastırilganligi keltiriledi.
“Markalash” (belgi qoyıw ), “Transportda jıberiw” hám “Saqlaw” bólimlerinde dárivor ósimlik ónimleriniń transport qurallarında jıberiw waqtında markalawda isletiletuǵın boyawlarǵa hám de ónimdi bazalarda hám dárixanalarda saqlaw vatida atqarılatuǵın talaplar keltiriledi (yukorida kórsetilgen).
Dárivor ósimlik ónimleri haqıyqıylıǵın anıqlaw hám analiz qılıw.
Dárivor ósimlik ónimlerin analiz qılıw olardı haqıyqıylıǵın (óz atlarına tuwrı keliwin ) anıqlawdan baslanadı. Bunda sheki onim óniminiń óz nomiga sáykes keliwi, quramındaǵı biologiyalıq aktiv elementlardıń muǵdarın hám ónimdi normativ-texnikalıq hújjet talaplarına juwap beriwi tuwrısında pikir júritiledi. Sol sebepli dárivor ósimlik sheki onim ónimlerin analiz qılıw, olardıń haqıyqıylıǵın anıqlawdan baslanadı, keyininen bolsa joqarı sapalılıǵı tuwrısında pikir júritiledi.
Ónimlerdiń hiqiqiyligini anıqlaw olardı qaysı jaǵdayda analizge jiberilganligiga qaray túrli usıllar menen alıp barıladı. Dárivor ósimlik ónimleri bazalarǵa hám dárixanalarǵa maydalanbaǵan - pútkil, málim úlken-kishilikte qırqılǵan hám maydalap untaqǵa aylantırılǵan jaǵdaylarda keltiriledi. Sonday eken, sol jaǵdayda olar analizge de jiberiledi.
Eger ónimler pútkil, qirqilmagan halda analizge jiberilgen bolsa, olardıń haqıyqıylıǵı tek sırtqı kórinisine qaray - morfologiyalıq, yaǵniy makroskopik usılı menen, iri qırqılǵan bolsa - tiykarınan makroskopik hám bólekan annatomik dúzilisi boyınsha, yaǵnıy mikroskopik usıl járdeminde, nabada dárivor ósimlik ónimleri mayda qırqılǵan yamasa untaqǵa - poroshkka aylantırılǵan bolsa, tek mikroskopik usıl menen anıqlanadı.
Ónimler analizinde mikrokimyoviy hám birpara biologiyalıq aktiv elementlarǵa etiletuǵın ximiyalıq reakciyalar olar haqıyqıylıǵın anıqlawǵa járdem beredi.

13- LEKTCIYA

POLISAXARIDLER (GOMOGLIKOZIDLAR) SAQLAWSHI DÁRIVOR ÓSIMLIK SHIYKI ONIMLERIN TAYARLAW, QADAQLAW HÁM SAQLAW USILLARI

Polisaxaridlar — monosaxarid koldiklaridan shólkemlesken yukori molekulalı uglevodlar bolıp tabıladı. Olar biopolimerlarning áhmiyetli gruppalarınan biri bulib, usimliklar hám xayvonlar dúnyasında keń tarqalgan. Bul birikpelerdiń bólekleniwi nátiyjesinde ápiwayı uglevodlar— monosaxaridlar (geyde disaxaridlar xam) payda boladı. Keyinirek aralıq birikpe bulgan disaxaridlar xam monosaxaridlarga bulinadi. Fotosintez processinde payda bolǵanbirikmalar — monosaxaridlar usimlik xujayrasida ushraytuǵın barlıq elementlar sinteziga (atap aytqanda polisaxaridlar sinteziga xam) tiykar boladı. Usimlik quramındaǵı biologiyalıq aktiv (aktiv) elementlar xam xujayradagi kandlarning uzgarishi tiykarında júz bergen biosintez paydaasi bolıp tabıladı. Uglevodlar fotosintez procesiniń baslanǵısh paydaasi (ónimleri) esaplanadi. Uglevodlarningturli uzgarishlari nátiyjesinde vujudgakelgan xamma elementlar (oksil, lipidlar, fermentler hám vitaminlardan tashkari), sonday-aq, biologiyalıq aktiv (aktiv) birikpeler fotosintez procesiniń ekilemshi paydaasi bolıp tabıladı. Polisaxaridlar kuyidagi gruppalarǵa bulinadi:

1. Kristall jaǵdaydaǵı polisaxaridlar (oligosaxaridlar yamasa kandsimon polisaxaridlar). Oligosaxaridlar geksozalar hám pentozalardan shólkemlesken kristall jaǵdaydaǵı, shıyrın, suwda jaqsı eriwi nátiyjesinde xakikiy zritma payda etetuǵın xamda molekula ogirligi turgun bulgan elementlar bolıp tabıladı.
2. Yukori polisaxaridlar (kandsimon bulmagan polisaxaridlar). Bul birikpeler mazalı shıyrınmas, suwda erimeytuǵın yamasa suwda erigen túrde kolloid eritpe payda kiladngan yukori molekulalı birikpeler, polimerlar bolıp tabıladı. Yukori polisaxaridlar glikozidlarga uxshash efir tipidagi birikpeler bolib, gidroliz nátiyjesinde oligosaxaridlar hám monosaxaridlarga bóleklenedi.
Yukori polisaxaridlar uz gezeginde eki gruppaǵa bulinadi: a) gomopolisaxaridlar — birdey kand koldiklaridan shólkemlesken: glyukozadan shólkemlesken glyukan (kraxmal, glikogen, dekstrin, tsellyuloza, laminaran), fruktozadan shólkemlesken polifruktozanlar (inulin), mannozadan shólkemlesken mannanlar, galaktozadan shólkemlesken galaktanlar hám boshka birikpeler; b) geteropvlisaxaridlar — eki túrli kand koldiklaridan (glyukoza hám mannozadan — glyukomannan — eremuran; galaktoza hám mannozadan — galaktomanannlar), bir neshe qıylı monosaxarid koldiklaridan (usimlik shillik elementları, daraxat elimlari), geksuron (galakturon) kislotalardan (pektin elementlar ) yamasa geyde kand koldiklari menen uglevod bulmagan birikpeler (aminokislotalar, peptidlar hám boshkalar) qatnasıwında shólkemlesken birikpeler. Polnsaxaridlardan medicinada xam de farmacevtika tarawinde kraxmal, shillik elementlar, terek elimlari hám pektin elementlar isletiledi. Bul birikpelerdiń ximiyalıq dúzilisi hám ózgesheligi túrlishe bulganligi ushın analiz etiw usılları xam túrlishe bolıp tabıladı.

14-LEKTCIYA

VITAMINLAR SAQLAWSHI DÁRILIK ÓSIMLIK SHIYKI ONIMLERIN TAYARLAW, QADAQLAW HÁM SAQLAW USILLARI

Vitaminlar adam hám xayvonlar ushın áhmiyetli axamiyatga iye bulgan, túrli ximiyalıq dúzılıw daǵı organikalıq birikpeler bolıp tabıladı. Organizm ushın júdá kem mikdorda talap etiletuǵın (oksil, yog hám uglevodlardan farki) bul birikpeler fermentler molekulası quramına kirip, tukimalardagi elementlar almasinuvida qatnasadı. Adam hám xayvonlar organizmi vitaminlarni fakat usimliklardan ozik-ovkat menen birge aladı. Sol sebepli ovkat ónimleri quramında qandayda bir vitaminning bolmasligi yamasa etiwmasligi adam hám xayvonlar organizminde elementlar almasınıwınıń aynıwına, keyinirek bolsa avıtamınoz

xamda gipovitaminoz dep ataladpgan ognr keselliklerdiń payda bolıwına sebep boladı. 1880 yilda orıs alımı — vrach N. I. Lunin xayvon organizmi vi. tamnnsiz xaet keshira almasligini birinshi ret annklagan. 1912 jılda polyak alımı K. Funk «vitamin» terminin isletnshni (vita — xaet, vitamin — ómir aminn bolıp esaplanadı ) usınıs etken. Ol dáwirde barlıq vitaminlar quramnda isenim gruppası bulsa kerek, dep boljaw kilinar zdi. Lenin vitaminlarning knmyoviy quramı aniklangandan sung bul pikirdiń notugri ekenligi málim buldi. Xozir vitaminlyarning knmyoviy tuzilnshi annklangan bUlsa-de, eskn ádet buyicha olar «vitamin» suzi hám lotin alfavitiniń bas xarfi menen ataladı. Derlik barlıq vitaminlar usimlik organizminde sintezlanadi. Fakat vitamin A hám D ni payda etetuǵın birikpeler-provitaminlar usimlik tukimalarnda sintezlanib, xayvon organizmine utgandan sung olar uz vitaminiga aylanadı. Usimliklar usa baslaǵan birinshi kúnden baslapok tukimada vitaminlar biosintezi baslanadı. Olar mikdori usimlikning usish dáwirinde mudami uzgarib turadı. Bul uzgarish júdá kup faktorlarǵa boglik. Atap aytqanda, usimlikning usish jayı hám iklimi, yoruglik, mineral hám organikalıq Ugitlar, ızǵarlıq, mikroelementlar, tuprokdagi mineral duzlar quramı hám klntsentratsiyasi xamda kislotalı sharayat vitaminlarning biosinteziga tásir kursatuvchi faktorlar esaplanadi. Ádetde vitamin S arqa rayonlarda hám yukori tóbesi erlerde usadigan usimliklarda qubla rayonlarda xamda oypatlarda usadigan usimliklarga Karaganda kUprok boladı. vitamin Bi bolsa kerisinshe qubla tum anlard a usadigan gúzgı bugdoyda kuprok sintezlanadn. Pantoten kislota hám vitamin N etarli daraj áke ugitlangan sulnda Ugitlanmagan suliga salıstırǵanda 2, 5 teńdey kup boladı. Málim mikdordagi marganets hám temir mikrozlementlari usimlik quramındaǵı vitamin S mikdorini asıradı. Bunnan tashkari, temir vitamin N, inozit hám para-aminobenzoat kislota sintezini kúshaytadı. Usınıń menen bir katorda marganets vitamin v2 dıń, kup mikdordagi temir bolsa v|, v2, v6 xam de RR vitaminlar sintezini pasaytiradi.
Yoruglik tásirinde vitamin S bnosintezi tezlashadi, korongilikda bolsa aksnncha, bul process páseytiwedi. Tuprokning kislotalı ózgesheligi kemeytirilse, osimliklar quramındaǵı karotin mikdori asadı. Birpara mikroorganizmlar kislotalı sharayatta vitamin v1 sintezini pútkilley tuxtatib kuyadi. Tájiriybeler menen tasdiklab berilgen bul dáliller tashki sharayattıń vitaminlar biosinteziga nakadar úlken tásir etiwin ruyrost kursatadi. Soǵan kura, usimlik tUkimalaridagi vitaminlar biosintezini ozgartirish xamda kulay sharayat tugdirib, olar mikdorini asırıw múmkin. vitaminlar erituvchilarda eriwine karab eki gruppaǵa bulinadn: 1. Suwda eruvchi vitaminlar — v1 v2, v6, RR, N, R, S hám Ol vitaminlar, pangoten, folat, para-aminobenzoat kislotalar, inozit hám boshkalar.
2. Yoglarda eruvchi vitaminlar — A, D, E hám K1 vitaminlar. Ónim quramındaǵı vitaminlar mikdori mudami ozgarib turıp, k^pincha Usimliklarning gúllew davrnda er ústki shólkemlerinde maksimal mikdorda tuplanadi. Miywelerde bolsa olar pishib etilgen vaktida kop yigiladi. Sol sebepli vitaminli ónimlerdi tayarlaw yukornda aytıp Utilgan vitaminlarga bay dáwirinde utkazilishi kerek. Kopchilik vitaminlarning uzi turgun birikpe bulsa xam málim sharayatlarda (yukori xarorat, ızǵarlıq, yoruglik hám boshka faktorlar tásirinde) oksidleniwi, prachalanishi yamasa boshka uzgarishlarga dús keliwi múmkin. Nátiyjede vitaminlar uzınıń biologiyalıq aktivligin yukotadi. vitaminli ónimlerdiń yukori sapalılıǵın saklab kolish ushın olardı tayarlawda, kuritishda hám saklash de yukorida kUrsatilgan sharayatlardı esapqa alıw zárúr. vitaminli ónimler xavo kuruk vaktida, shıq kutarilgandan sung yigilishi kerek. Yigilgan ónimdi bir erga tuplab kuymasdan, demde saya orında yamasa kuritgichlarda (miyweler ochik xavoda) kuritilishi m aksadga muvofik bolıp tabıladı. Sungra yigilgan ónimdi vitamin alıw yamasa galen preparatlari tayarlaw ushın demde zavodlarǵa jiberiledi yamasa bazalarda hám dárixanalarda kuruk, salkin, kuyosh nurı tushmaydigan orınlarda saklash múmkin bolatuǵın tiyisli ıdıslarda saklanishi kerek'

15-LEKTCIYA

MAYLAR SAQLAWSHI DÁRIVOR ÓSIMLIK SHEKI ONIMLERIN TAYARLAW, QABARǴAN JERLEW HÁM SAQLAW USILLARI

Ximiyalıq dúzilisi xam de fiziologikalıq hám bioximiyalıq qásiyetleri buyicha túrlishe, lekin fizikalıq ózgeshelikleri ulıwma bulgai xamda yog hám yogsimon elementlardai shólkemlesken, usimlik hám xayvonlardan alınatuǵın quramalı organikalıq birikpeler qospası lipidlar atı menen júritiledi. Lipidlar sovuk suwda erimeydi yamasa júdá yomok eriydi. Biraq yoglar eriytuǵın xamma erituvchilar (benzin, benzol, xloroform, efir hám boshkalar) de jaqsı eriydi. Lipidlar kuyidagi gruppalarǵa bulinadi:

1. Ápiwayı lipidlar. Bul guouxga yukori molekulalı yogkislotalariniig birpara spirtler menen payda kilgai quramalı efirlari kiredi. Máselesi, neytral yoglar — triglitseridlar (glitserinni yukori molekulalı yog kislotaları menen payda kilgan quramalı efirlari), yogsimon elementlar — mum (yog kislotalarınıń yukori molekulalı bir atomli spirtler menen payda kilgan quramalı efirlari) hám boshkalar. Mumǵa steridlar (sterinlarni yog kislotalar menen payda kilgan efirlari) xam kiredi.
2. Quramalı lipidlar. Bul gruppa daǵı lipidlarning molekulası quramında yog kislotaları hám spirtlerden tashkari taǵı boshk. a birikpeler: fosfat yamasa sulfat kislotalardıń koldiklari, azot saklovchi tiykarlar, birpara kandlar hám boshkalar boladı. Mısalı, fosfolipidlar, sul'folipidlar, tserebrozidlar, gangliozidlar hám boshkalar.
3. Lipidlarning boshka túrleri. Bul gruppa daǵı lipidlar yukorida kursatib Utilgan eki gruppa daǵı lipidlarni quraytuǵın birikpelerden yamasa olardıń biosnntezi xamda bólekleniwinen payda bulgan aralıq. elementlardan dúziledi. Mısalı, mono-hám diglitseridlar (glitserinning bir yamasa eki yog kislotasn menen payda kilgai quramalı efiri), yukori molekulalı yog kislotalar, yu kori molekulalı spirtler (sternnlar, vitamin A, zeaksan tinlar hám boshkalar), yogda eriytuǵın vitamin R, E hám K, yukori molekulalı uglevodorodlar (sonday-aq, karotinoidlar xam), glitserinning ápiwayı efirlari hám boshkalar. Medicina hám farmacevtika ámeliyatında ápiwayı lipitslar (neytral yoglar) — triglitseridlar hám mum dárivor elementlar, surtpe hám boshka dári túrleri tayarlaw ushın tiykar, erituvchi hám biriktiruvchi qural retinde kullaniladi. Sol sebepli farmakognoziya páni yukorida korsatilgan lipidlardan fakat ápiwayı lipidlarni urǵanıw menen shugullanadi. Yoglar, egsimon elementlar hám mum tashki kurinishi, fizikalıq ózgeshelikleri menen bir-birine uxshash b^lsada, ximiyalıq ózgeshelikleri jixatidan úlken fark etedi.
MAYLARDIŃ ULUMALIQ TÁRIYPI
Yoglar usimlik hám xaivoiot dúnyasında júdá keń tarkalgan bulib, olar ushın rezerv ozik element retinde xızmet etedi. Yoglar usimlik hám xayvonlardan alınatuǵın quramalı organikalıq elementlar qospasınan ibarat. Bul qospalardıń tiykarǵı kismini glitseridlar — glitserin menen yog kislotalarınıń quramalı efirlari tashkil etedi. Sol sebepli xam yoglarni úsh atomli spirt — glitserinning yukori yog kislotaları menen payda kilgan quramalı efiri deyiw múmkin. Ádetde glitserinning xamma gidroksil gruppası yog kislotaları menen birikadi. Glitserinning 3 gidroksili 3 birdey yamasa xar qıylı kislotalar menen birikib, quramalı efir payda etiwi múmkin. Yoglarni quraytuǵın kislotalar sanı 30 dan artık bolsa xam, yog quramında mudami uchraydngan kislotalar san i tiykarınan 8 den aspaydı. Yoglarda kupnncha kuyndagi kislotalar boladı : tuyinganlardan miristin S13 N27 SOON, pal'mitin S15 N 31 SO O N, stearin S17 N35 SOON xamda toyinmaganlardan olein S17 N33 SOON, linol S 17 N 31 S O O N hám linolen S17 N29 SOON kislotaları. Birpara yoglar quramında yog S3 N7 SOON, kapron S5 N 11 SO O N, kapril S 7 N 15 S O O N, kaprin S9 N19 SOON, laurin StsN gzSO O N, araxin S19 N39 SOON, bsgen S21 N43 SOON hám tuyinmagan eruk ¿21 H 41 CO O H kislo* talar bulishi múmkin. Bulardan tashkari birpara yoglar quramında 4 yamasa 5 ten tuyinmagan boglanishi yamasa oksi gruppası bolǵan, geyde bolsa ciklik kislotalar xam ushraydı. Yoglar quramında olardıń tiykarǵı kismi — glitserid* lardan tashkari kuyidagi birikpeler ushraydı :
1. Sap jaǵdaydaǵı yog kislotalar yoglar quramında mudami ushraydı. Olar yogni alıw hám saklash dáwirinde yoglarning gidrolizlanishi nátiyjesinde payda boladı.
2. Sterinlar — yukori molekulalı politsiklik bir atomli spirtler hám olardıń yog kislotaları menen payda kilgan quramalı efiri bolıp tabıladı. Xayvonlar yogida ushraytuǵın sterinlar — zoosterinlar, Usimlik moyidagilari bolsa fitosterinlar dep júritiledi. Eglar quramında zoosterinlardan kupincha xolesterin, fitosterinlardan bolsa sitosterin, stigmasterin hám ergosterinlar boladı.
3. Fosfatidlar — glitserinning yog hám fosfat kislotal ar menen payda kilgan aralas quramalı efirlar bolıp tabıladı. Fosfatidlar quramına kirgen fosfat kislota glntserindan tash kari qandayda bir azotli tiykarlar menen xam birikkan boladı. Yog quramında fosfatidlardan kupincha letsitin ushraydı.
4. Lipoxromlar — yoglarga reń beretuǵın buyok elementlar bolıp tabıladı. Bularǵa xlorofill, karotinoidlar — karotin, ksantofill, sonıń menen birge, paxta mayında bolatuǵın gossipol x, amdabalik. yogitarkibidagi pigmentlar kiredi..
5. vitaminlar — yoglar quramında kupincha A (yamasa karotin), D, E hám boshka vitaminlar boladı.
6. Xromogen elementlar — yoglarning birpara reńli reakciyalarına sebep bolatuǵın organikalıq elementlardnr. Mısalı, kunjut yogi quramındaǵı sezamol hám paxta mayı quramındaǵı gossipol usılar turine kiredi. Yukorida kursatib utilgan birikpelerdiń xlmmasi lipoidlar dep ataladı. Lipoidlar yoglarda eriydi, suwda bolsa erimeydi. Lipoidlardan tash kari yoglar quramında oksil hám shillik elementlar, fermentler, uglevodorodlar, efir mayları, smolalar, yukori molekulalı spirtler, mineral xamda boshka elementlar boladı. Usimlik hám xayvon shólkemlerinen yog olinayotganda bul elementlar olar quramına utib kolishi múmkin. Yoglar tiykarınan usimliklarning miywelerinde, uruglarida, xayvonlarda bolsa teri astı tukimalarida xamda ishki orgailari átirapında tuplanadi.
Tiri usimlik xujayrasida maylar mudami suyuk túrde boladı. Xujayrada may menen birge lip aza fermenti ushraydı. L ipaza fermenti moyni glitserin hám may kislotalarınan sintez etedi xamda sol elementlarǵa bólekleydi. osimliklarning usish sharayatı (usish dáwiri, iklim, ızǵarlıq mikdori, tuproktarkibi hám bas kalar) olar quramındaǵı maylar mikdoriga hám sn f ati ga úlken tásir etedi. Ádetde sovuk iklim sharayatında (arqada ) usadigan usimliklar kuprok kush bogi kup bulgan kislotalı maylardı, issik iklnmli mámleketlerde (tropik rayonlarda ) Usadigan usimliklar, kerisinshe kuprok tuyingan kislotalarǵa bay bulgan yoglarni sintez etedi. Sol sebepli xam tropik rayonlardaǵı usimliklar moyi kupincha kattik (shokolad hám pal'ma terekleriniń mayları ), urta hám sovuk iklimda usadigan usimliklar moyi suyuk boladı.

Medicinada yoglar tiykarınan mazlar (surtpe dári), linimentlar, malxamlar, medicina sabınları, shamchalar, sharikler hám boshka dári túrlerin tayarlawda xamda birpara dárivor elementlardı eritiw uchuy isletiledi. Medicinada birpara yoglar sap túrde tásir etiwshi dárivor element retinde (kanakunjut moyi, balık yogi hám boshkaldr) xamda vitaminlarga hám boshka biologiyalıq aktiv (aktiv) elementlarǵa bay (chakanda moyi, balık yogi) ónim retinde isletiledi. Tuyinmagan, quramında eki hám odan artık kushbogi bulgan yog kislotalar (linol, linolen, araxidon hám boshkalar) adam organizminde elementlar almasinuvida júdá Úlken axamiyatga iye bulib, olar vitamin F atı menen júritiledi.

Yoglar ádetde salkin, yoruglik kem tushadngan (korongi) xoialarda stellajlar ústinde slklanadn. Dárixanalarda yoglar ogzi berk jabılatuǵın ıdısqa tUldirib salınǵan túrde, skladlarda bolsa bidonlarda saklaladi.
16-LEKTCIYA
EFIR MAYLI DÁRIVOR ÓSIMLIK SHIYKI ONIMLERIN TAYARLAW, QADAQLAW HÁM SAQLAW USILLARI

Efir moyi dep usimliklardan suw bugn járdeminde xayda alınatuǵın uziga tán xndn hám mazasn bar uchuvchan organı elementlar qospasına aytıladı.

Xoshbuy xidli usimliklar hám olardan alınatuǵın birpara ónimler (quramında efir moyi bulgan usimliklardan alınǵan xoshbuy suw, smolalar hám efir mayları ) kadimdan málim. Adamlar bul ónimlerden keselliklerdi aavolashda, ovk. at tayarlawda keń paydalanıp kelgenler. Urta ásirlerde arablar usimliklardan efir mayların suw 5 ilan xaydab alıw hám olardı suwdan ajıratıw usılların jaqsı bilar edi. XvIII ásirden baslap efir maylarınıń ózgeshelikleri hám garkibiy kismi urǵanila baslanǵan bulsa-de, bul taraw daǵı nilar XIX ásirdiń ekinshi yarımı hám XX ásir baslarında Ayniksa háwij aladı. A. M. Butlerov hám A. N. Reformatskiy (Rossiya ), Gil'deyaeyster hám Gofman (Germaniya ), E. E. vagner jáne onıń sho- 'irdlari (Polsha ) hám boshka ataqlı ilimpazlar efir moylaini urǵanıwǵa úlken ules k. ushdilar. Efir maylaritarkibiniurganishda, quramında ef ir moyi Ulgan usimliklarni kldirib tabıwda xamda chetmamlakat - 1 ardan keltirilgen efir maylı usimliklarni Ústirishda 3. N. Rutovskiy, G. v. Pigulevskiy, I. P. Ts ukervanik, N. G. Sir'yalov, E. v. vul'f, v. I. N ilov. S. N. Kudryashov, M. I. Gorya- 'vkabi ilimpazlar hám olardıń shákirtlerin xızmeti úlken. Usimliklar dúnyasında efir mayları keń tarkalgan. Iiklangan maǵlıwmatlarǵa kUra er sharı florasındaǵı 'simliklardan shama menen 2500 den artık túri quramında fir moyi boladı. Ayniksa yasnotkadoshlar — Lam iaceae labguldoshlar — Labiatae), selderdoshlar — Apiaceae qasnaqguldoshlar — Umbelliíerae), Asteraceae — astra-.palawlar (quramalıguldoshlar — Compositae), shuradoshlar Ohenopodiaceae), mirtadoshlar (Myrtaceae), rutadoshlar Rutaceae), ráioguldoshlar (Rosaceae) hám boshka shańaraqlarıń wákilleri efir moynga bay. Quramında efir moyi bulgan usimliklar tiykarınan Ukraia, Moldova, Gruziya, Tadjikistan, Knrgiziston respublikaarida, Arqa Kavkaz, Krim, voronej wálayatında kuplab stiriladi. Usimliklarning derlik barlıq shólkemlerinde efir moyi Uladi. Ol gúl hám mıywe, japıraq hám er ostki shólkemlerinde xam de sımlıqtıń birotala er ústki kismida tuplanadi. Geyde itta usimlikshshg túrli shólkemlerinde quramı jixatidan urlicha bulgan efir mayları bulishi múmkin. M asalan, poeranets tereki bargidai, gulidan,.pıspegen miywesndan hám p i t an mıywesi pÚstinen quramı túrlishe bulgan 4 qıylı efir sheshe alınadı. Efir moyining mikdori usimliklarda 0, 001—20% bulishi múmkin. Bul moyning mikdori hám strukturalıq kismi Usnmlikning usish jaynga, tarakkiyot dáwirine, jasına hám sortına karab uzgarib turadı. Túrli usimliklarda efir moyining kup mikdorda tullannshi túrli vaktlarga tugri keledi. Ádetde usimlnklar gúllew, geyparaları gunchalash dáwirid a yamasa bunnan xam ertarok efir mayların maksimal mnkdorda tuplaydi Efir moyining Usimlik quramında kup yamasa ka m mikdorda tUplanishi xa vo xaroratiga hám ızǵarlıǵına, tuprok ızǵarlıǵına xamda erdagi mineral elementlardıń kup yamasa ozligiga boglik Ádetde xavoxarorati kutarila baslaǵan tárepke Usimlik quramında efir mayları kuprok sintezlanadi hám kerisinshe, xavo ızǵarlıǵı kupayishn menen bul birikpeler mikdori azayıp baradı. Tuprokdagi ızǵarlıqtıń urta daraj adan kup yamasa kem bulishi Usimlik quramında efir maylarınıń azayıwına alıp keledi. Usınıń menen bir katorda kurgokchilnk b á zi Usimliklarda efir maylarınıń kup tuplanishiga baslawshı boladı. M ineral elementlardan, mısalı, kaliy kationi hám RO anioni rozmarin quramında efir moyining kop mikdorda tuplanishiga jaqsı tásir kUrsatadi. Ádetde qubla rayonlardıń florası arqa rayon lardagnga salıstırǵanda efir moyi saklovchi túrlerge bay. Sh) sh aroitda usadigan usimlnklarnnng efir mayları kUprov yoknmli xidli, strukturalıq kismi xam quramalırok boladı. Efir maylarınıń Usimliklar ómiri ushın axamiyati ui) vaktgacha tula aniklanmagan. Birpara ilimpazlar efir maylarg hám smolalar usimliklarni túrli keselliklerden, zálel kunandalardan, shırıwdan xamda zaxarlanishdan saklai wazıypasın utaydi, dep boljaw etediler. Bázn teoriya larda bolsa efir mayları xasharotlarni j alb etedi hám Usim lik gulleriniń shańlanıwına járdem beredi dep ataladı Bunnan tashkari efir mayları usimlik chikindisi eyu rezerv ovkat statyası buli bxi zm at etedi, dep xam xisob lanadi. Efir mayları usimliklarda may islep chikaruvchi v saklovchi arnawlı organlarda tuplanadi. Erkin túrde uchray digan efir maylarınan tashkari, glikozidlar quramıg; kiretuǵın efir mayları xam bar. Olar glikozidla] bóleklengendagina erkin túrde ajralıp chikadi. Bunda! glikozidlar tukimalarning xujayra shiraeida boladı. Efir mayların islep chikaruvchi hám saklovchi organla] acocan eki gruppaǵa bulinadi.
Sirtki — ekzogen organlar usn m li klar eirtnda bulib, epidermal tukima ústine jaylasqan.
Ishki — endogen organlar — epiderm al tUknmalar stida jaylasqan. Efnr mayları nshlab chikaruvchi ekzogen organlarǵa bezsimon doglar, bezli túkler hám arnawlı bóz kiredi. Ádetde bezsnmon doglar gulning taj bargnda bulnb, olar shlab chnkargan maylar epidermal tukimannng ústindegi kutikula kavati ostydatuplanadi. N atijada az mikdorda efir oni tuplanadigan hám mikroskop ostndagnna kurish múmkin ulgan doglar payda boladı. ^ Bázai Usimliklarningbarg, poya hám gúl kurgonida uchranigan túklernnng bezli boshchalari boladı. Bul boshchalar| >ir moyi islep chikarishi múmkin. Sh onıń uchuy bunday túkler efir moyi i sh l ab chikaruvchi bezli t ol k l a r dep ataladı. Efir moyi islep chikaruvchi bóz ekzogen organlarnng eń quramalıı xisoblanadn. O datda ol lar poya, japıraq hám 'lkUrgonning (tevarapsh sh g) epidermal tukdshasi ústine ^kchalari járdeminde jaylasqan boladı. Oskchalari bir (i bir neshe kiska xuj ayralardan, bas shalari bolsa efir sheshe islep chikaruvchi 4— 12 vi odan
artık xujayra- *rdan dúzilgen. Efir mayları kuti kula kavati astı 1 tuplanganlngi ushın bóz kupincha surgich forması - boladı. Efir moyi nshlab chnkaradigan bóz labguldoshlar vi quramalıguldoshlar shańaraǵına kirpdigan Usimlnkchrda ayniksa kup. Bunday bózni mikroskop astı1 jalpız, m ar m ar ak japıraqlarında, monchechak gulida? rish múmkin. Efnr mayları ajıratıp chikaruvchi hám tuplovchi endogen gganlarga may tuplanadngan jaylar, kan alch al ar, may 'llarn xamda túbir hám nldizpoyaningepidermis yamasa probka kimalari astında bir-nkki kator bulib jaylasqan 'j ayralar kiredi. Bunday x uj ayralar ef ir moyi islep 1 Karadi hám unn saklaydn. Efir moyi tuplanadigan jaylar shar yamasa chuzik formada 'lib, usnmliklar bargida hám gulkosacha bargida, pustlogda, yogoch kismida xamda mıywe pustida ushraydı. Kanalshalar hám efir moyi yullariga formayni uzgargan (uzınlasqan ) may yigiladigan jaylar dep karash mum1 N. Olar diywalidıń nchki tárepinde may aj ratadigan xuayralar jaylasqan. Bul xujayralarning kelip chikishi m efir moyi tuplanadigan jaylardıń vuj udga keliwniuxshash bulishi múmkin.

Efir mayları medicinada dári retinde ishiladi yamasa denege surtiladi hám ińektsiya kilinadi, bunnan tashkari, birpara dáriler qospası quramına kiredi. Efir maylı usimliklardan tayarlanǵan dári túrleri xam medicinada keń kullaniladn. Efir mayları farmacevtikada boshka dáriler mazalı hám xidini jaqsılaw ushın kadimdan isletilip kelinmokda. Kupgnna efir mayları bakteritsid ózgesheligine iye bolǵanınan tıs kesellnklarini emlew de hám ingalyatsiyada (nápes yullarnnn dezinfektsiya etiwde) kullaniladi. Bólmeler (kupincha emlewxanalar ) xavosini jaqsılaw ushın xam efir monlaridan paydalanıladı. Efir mayları koprok parfyumeriyada, kosmetikada, texnikada hám ozik.-ovqat sanaatında isletiledi.

17-LEKTCIYA

JÚREK GLIKOZIDLARI HÁM SAPONINLAR SAQLAWSHI DÁRIVOR ÓSIMLIK SHIYKI ONIMLERIN TAYARLAW, SAQLAW HÁM QADAQLAW

Túrli faktorlar tásirinde kand hám kand bulmagan kismlarga bólekleniwshi quramalı organikalıq birikpeler glikozidlar dep ataladı. Kand bulmagan kiem aglikon (grekshe suz bulib, kand emes degen mánisti ańlatadı ), birparagli* kozidlarda taǵı genin, sapogenin, emodin hám boshka atlar menen ataladı. X ar qıylı glikozidlarning aglikonlari ximiyalıq dúzılıw i buyicha túrlishe bulib, organikalıq birikpelerdiń túrli sinAlariga kiredi. Sol sebepli olardıń ximiyalıq quramı xamda analiz etiw usılları xam túrlishe boladı.

Glikozidlar quramındaǵı kand kismi mono (kupincha glyukozadan ), di-, tri- hám kisman odan quramalı bulgan oligosaxaridlardan xamda ayırım glikozidlarning uziga tán spetsifik kandlaridan shólkemlesken boladı. Aglikon radikali menen birlesken kand molekulasınıń uglerod atomini a — yamasa (5 — kán f i gurats iyasi ga (agli kán radikali menen almasingan gidroksil gruppasınıń bushlikda jaylasqanına ) xamda monosaxaridlarning 6 (piranoza) yamasa 5 (furanoza) ázoli xalka payda kilgan tautomeriya formasında bulishiga karab, glikozidlar a — yamasa R —, sonıń menen birge piranozid yamasa furanozid xolatida bulishi múmkin. Tábiyaatda kUpincha usimliklar quramında glikozidlarning r — piranozid forması ushraydı. Aglikon kand molekulası menen efir tipida birlesip, glikozidlar payda etedi. Sol sebepli glikozidlar ańsat bóleklenedi. Olar fermentler (enzimlar) yamasa kislotalar tásirinde, suw hám xarorat qatnasıwında gidrolizlanib, Uzınıń strukturalıq kismi aglikon hám kand molekulalarına bóleklenedi. Bul reakciya orkaga kaytishi xam múmkin. Sh onıń ushın gidroliz nátiyjesinde payda bulgan ónimler (aglikon hám kand molekulaları ) den málim sharayatta fermentler qatnasıwında kaytadan glikozid sintezlanadi. Lekin fermentler kat'iy spetsifik tásir kilgani ushın xar bir glikozidning bólekleniw i yamasa sintezlanish ida olardıń uziga tiyisli arnawlı fermentler qatnasadı. Glikozid molekulasında aglikonga kand kismi ápiwayı v? quramalı efirlar tipida kislorod atomi — 0 orkali (0 — glikozidlarda) yamasa tioefirlar tipida altıngugurt atomi — B orkali ( B —, tioglikozidlarda) birles gan boladı Tsianogen (nitro, N — glikozidlar) glikozidlarning aglikoni quramında tsianid kislotası boladı. Bulardan tashkari birpara glikozidlarda kand molekulası aglikon kismining yadrosın uglerod — S atomiga tugridan-tugri uzınıń uglerod — S atomi orkali qosılıwı múmkin. Bunday glikozidlarni S — glikozidlar atı menen júritiledi. Boshka ayniksa O hám S — glikozidlarga salıstırǵanda S — glikozidlar talay turgun hám fak, at kattik. sharayatta, kislotalardıń kúshlirok eritpelerinde uzok. tsizdirish nátiyjesinde olardı aglikon hám kand kismlariga bóleklashi múmkin. Glikozidlar quramında bir (monozidlar), eki (biozidlar), úsh (triozidlar) hám odan artık monosaxarid molekulası bulishi múmkin. Olar ádetde aglikonni bir gidroksil gruppaına uzın shınjır tipida izbe-iz birlesedi. Sol sebepli bunday glnkozidlarning gidrolizi — bólekleniwi pogonali baradı hám monosaxarid molekulaları aglikondan birden izbe-iz ajraladi`. Mısalı, triozidning gidrolizlanish reakciyasın kuyidagi sxema buyicha súwretlew múmkin.
I dáwir. Triozid — I molekula monosaxarid+biozid.
II dáwir. Biozid — I molekula monosaxarid+monozid..
III dáwir. Monozid— I molekula monosaxarid-j-aglikon.
Geyde glikozidlardagi monosaxaridlarning ayırım molekulaları aglikonni 2 yamasa 3 gidroksiliga birlesip -di, tri- yamasa odan xam quramalı glikozid payda etiwi múmkin. Glikozidlar ańsatlıq penen bóleklenedi. Ayniksa olar usimliklarning ollıq tukimasida ferment, xarorat tásirinde hám ızǵarlıq qatnasıwında tez bóleklenedi. Sol sebepli tiri usimliklar tukimasida bolatuǵın glikozidlarni baslanǵısh glikozidlar depxisoblanadi. Usimliklardan ajıratıp alınǵan glikozidlarga baslanǵısh glikozidlarning kisman gidrolizlanishidan payda bolǵan ónim dep karaladi. Buxol ónimtayyorlash, kuritish hám saklash vaktida esapqa alınıwı zárúr. Xakikatan xam yigilgan ónimdi demde kuritilmay, úyib kuyilsa, ol ızǵarlıq tásirinde kiziydi, tukimalardagi fermentler es. a aktivlesip, glikozidlarni bólekleydi yamasa tugri kuritilgan ónimdi issik. hám ızǵar erda saklansa xam yukorida aytılǵan jaǵday kaytariladi. Sol sebepli quramında glikozidlar saklaydigan tayarlanǵan ónimdi yigib kUymay demde hám tugri kuritish hám kuritilgan ónimdi jaqsı jabılatuǵın ıdıslarǵa salıp, kuruk erda saklash kerek. Sondaǵana ónim quramındaǵı glikozidlar bóleklenmay saklan ad i hám dárivor ónim uz kimmatini yukotmaydi. Glikozidlar usimliklar dúnyasında keń tarkalgan. Olar usimliklarning barlıq shólkemleri tukimalarida xujayra shirasida erigen túrde ushraydı. Usimliklar quramında bir neshe glikozidlar bulnshi (bir Usimlik quramında 20 dan optikalıq ayırım -ayırım glikozidlar bulishi) múmkin. Geyde bir yamasa birdey ximiyalıq dúzılıw daǵı bir gruppa glikozidlar pútkil bir shańaraqqa (yamasa botanik bir-birine yakin bulgan Kardosh shańaraqlarǵa ) tán bulib, olar sol shańaraqqa kiretuǵın túrlerde keń tarkaladi (mısalı, amigdalin glikozidi ránoguldoshlar, tioglikozidlar bolsa kapustalaslar (krestguldoshlar) shańaraqları túrlerinde). Usınıń menen bir katorda birpara glikozidlar bir neshe shańaraqqa kiretuǵın Usimliklarda ushraydı. Glikozidlar usimlik túk. imalarida bolatuǵın elementlar almasinuvi processinde aktiv katnashadi. Glikozidlarga uglevodlarning rezerv túrde yigilgan formalarınan biri dep xam karaladi. Sap túrde ajıratıp oliigan glikozidlar kristall element, olar kupchilik organikalıq erituvchilarda erimeydi, spirtte jaman (geyde jaqsı), suwda jaqsı eriydi. Glikozidlarning suwdaǵı eritpesn neytral reakciyaǵa, sonıń menen birge kutblangan nur tegisligin ogdirish (optikalıq aktivlik) ózgeshelikine iye. Xamma glikozidlar Feling reaktivinen misni kantaradi. Glikozidlarning suwdaǵı eritpeleri bariy gidroksid, kUrgoshin atsetat hám teńin eritpeleri menen ch? kma payda etedi. Glikozidlarning ximiyalıq ózgeshelikleri hám analiz etiw usılları olar aglikonlarining dúzilisine boglik.. Aglikonlarning ximiyalıq dúzilisi túrlishe b? lganligi uchuy a n a liz usılları xam túrlishe bolıp tabıladı. Glikozidlarning terapevtikalıq tásiri xam olardıń aglikonlariga boglik bolıp tabıladı. Kand kismi bolsa aglikonlarnn (sonday eken glikozid molekulasın ) suwda eriwin xamda xayvonlar organizminde sorılıwın, yaǵnıy organizmge tásir etiwin tezlestiredi. Usınıń menen birge birpara monosaxaridlar ayırım aglikonlarnn tásir kúshin uzgartirishn xam múmkin.

18-LEKTCIYA

ALKALOIDLAR SAQLAWSHI DÁRILIK ÓSIMLIK SHIYKI ONIMLERIN TAYARLAW, QADAQLAW HÁM SAQLAW USILLARI

Usimliklar (kisman xayvonlar) tukimalarida tayın olda bolatuǵın tıyanaqlı (ishkorli) qasiyetke hám kúshli fizioyugik tásirge iye bulgan azotli quramalı organikalıq biikmalar alkaloidlar dep ataladı.

Alkaloid arabsha - alkali — ishkor hám grekshe endos — uxshash (simon) suzlar) den ibarat bulib, ishkorsikon birikpe degen mánisti bsh diradi. Bul alkaloidlarnnng tıyanaqlı ózgeshelikine iye ekanl] gini kursatadi. 1819 jılda Meysner sabadilla Usimligida tiykar qasiyetli birikpe ajıratıp aldı jáne onı birinshi bul*- alkaloid dep atadi. Quramında alkaloid bulgan usimliklar kadimdan ishl medicina kelinse-de, bunnan shama menen 200 jıl mukaddam alkal idlarni urǵanıw hám tekseriw tarawinde nlmiy jumıslar 601 landi. 1792 jılda frantsuz alımn F urkrua xin daraxpustlogi quramındaǵı alkaloidlarni tekserdi hám olar! smola xolida aj rati b aldı. 1797 jılda Bome, 1804 jılda D rozn xamda frantsuz farmatsevti Segen opiy alkaloidlar den narkotin menen morfin ajıratıp aldı jáne onı «opiy duz: dep atadi. Sh oday bulsa-de, alkaloidlarni teksergai b rinchi kisi nemis dárixanashısı Sertyurner esaplanadi. 1806 jılda opiydan kristall túrde alkaloid aj ratib al, hám 1811 jılda bul birikm aga morfin dep at berdn. Usha dáwirde jasaǵan frantsuz farmatsevtlari Pel't'e Kaventu xamda A. A. voskresenskiy, A. M. Butlerov, A. vishnegradskiy. G. Dragendorf, F. I. Gize, keyinrok E. Shatskiy, A. E. Chichibabin, v. M. Rodionov sıyaqlı orıs alımla hám boshkalar túrli Usimliklardan alkaloidlar ajrat alıw hám olardı urǵanıw ústinde úlken jumıs kildnlar. 1918 jıldan bas erin sobik ittifokda hám mámleketimie pán júdá tez tar akd i y eta basladı. Áyne vaktda quramı alkaloid bulgan usimliklarni tekseriw jumısları x joybarlawtirildi hám rawajlandi. Akademikalıq A. P. Orexov monidan Pútkilittifok ximiya -farmacevtika ilimiy tadki* institutı koshida birinshi ret alkaloidlar bulimi ta kil etildi hám, sonıń menen birge quramında alkaloid bul] usimliklarni Urǵanıwǵa tiykar solindi. Kup utmay A. P. O xov basshılıǵında G. P. Meńshikov, R. A. Konovalova, N. Proskurnina, M. S. Rabinovich, v. v. Kisilev hám S. S. N kina sıyaqlı iri ilimpazlar etiwib chikdi. Olar alkaloidl ni urǵanıw jumisına úlken ules kushdilar. Sonday k. ili< jıl ishinde (1930— 1937 jıllar ) A. P. Orexov basshılip laboratoriya xizmetkerleri 80 dane alkaloidli jańa usim. taptılar xamda ol l ar d an 40 ta jańa alkaloid aj ratib al lar. Bul vaktda dúnyada xammasi bulib 113, jum den Xindistonda 20, Yaponiyada 18, Angliyada 12, Kitaydg ta jańa alkaloid tabılǵan edi. Sonday kilib, MDX de kaloidi bulgan usimliklarni urǵanıw buyicha dúnyada rinchi urınǵa chikib aldı.
Bul dáwirde Moskva, Leningrad, Kiev, Xar'kov, Boku, Tas- kent, Tóbesk hám boshka sh axarlarda alkaloidlarni urǵanıw »úyishe ilimiy tadkikot jumısları háwij alıp ketken edi. 1936 yldan baslap Tashkent D avlat universiteti ximiya Tskul'tetida G. v. Lazur'evskiy hám O. S. Sodikovlar Uzbe-;istonda jabayı túrde usadigan alkaloidli usnmlnklarni ekshira basladılar. 1946 jılǵa kelip, sol fakul'tet koshi1 a usimliklar ximiyasın urǵanıw kafedrasn tashkil kilin-;i. Xozir xam bul kaf edra xızmetkerleri Uzbekistonda usaj a n alkaloidli usimliklarni tekseriwdi dawam ettir- «okdalar. 1943 jılda akad. A. P. Orexovning shákirti S. Yu. Yunusov oshchiligida Uzbekiston Pánler akademiyası ximiya institui koshida alkaloidlar laboratoriyası tash kil etildi. Kup tmay bul laboratoriya mámleketimizdegi alkaloidlarni rganuvchi eń iri orayǵa aylandı. Bul erda koptina maakali qánigeler etiwib chikdi. 1943— 1976 jıllarda aboratoriya xızmetkerleri tárepinen 160 tur usimlik tulik rganildi hám olardan 590 ta alkaloid aj ratib alındı. Shuardan 295 tasi usimliklardan birinshi ret ajıratıp lingan jańa alkaloid bolıp tabıladı. 1976 jılǵa shekem MDX, buyicha 430 ta alkaloidning ximiyalıq tuilishi aniklangan bulsa, sonnan 245 tasining dúzilisi S E. Yunusov basshılıǵıdaǵı laboratoriya xızmetkerleri tárepian tasdiyqlanǵan. Xozir xam bul laboratoriyada ilimiyadkikot jumısları kizgin dawam etmokda. Alkaloidlar usimliklar dúnyasında keń t ar k al gan. 1974 il maǵlıwmatı buyicha er júzinde tarkalgan yukori usimiklarning 327 shańaraǵınan 140 tasining (40% ini tashkil iladi) wákillerinde alkaloidlar bar ekenligi aniklangan. arkibida alkaloidlar bulgan gruppalar er sharında sadigan yukori usimliklar gruppalarınıń 8, 7% ini. 0615 gruppadan 926 tasini), túrler ishinde bolsa shama menen 2% ni tashkil etedi Kuyidagi shańaraq wákilleri alkaloidlar1 bay: bir máwsimliler ishinde — lolaguldosh lar ('Sh aseae) a chuchmomadoshlar (AtaguShsEaseae); eki p al l al i l a r ishia kendirdoshlar (Arosupaseae); ayiktovondoshlar (Kapipl1 aseae), menispermadoshlar (M es vregtassae), kuknoreshlar (Rarauegaseae), dukkakdoshlar (Ráaseae), kavkaz palmasıeshlar (vixaseae), logannyadoshlar (1 a sh a s e a e ), ituzum doshlar (Solanaceae), shuradoshlar (Chenopodiaceae), astradosh lar (Asteraceae) v — quramalıguldoshlar (Compositae), zirkdoshlar (Berberidaceae) hám ruyandoshlar (Rubiaceae): Sol dáwir ishinde pútkil er júzinde ajıratıp alınǵan hám suwretlengen 4959 alkaloiddan fakat bir ǵana kendirdoshlar (Arosupaseae' shańaraǵına 897 tasi tugri keledi. Házishe Pandales, Salicales hám Fagales rejiminiń wákilleri quramında alkaloidlar tabılǵanınsha júk. Ol sımlıqlar quramında júdá az mikdordan tartıp, ts 10— 15 geyde 25% ge shekem alkaloidlar bulishi múmkin. Tra xilantus usimligida 18% mikdorida alkaloidlar summa» tabılǵan. Usimliklarda bir-birine yakin kupgina alkaloid bula di. Alkaloidlar sanı birpara usimliklar quramında 50 tada>- artadı. Máselesi, tik usuvchi búrigul usimligining alkalo idlar summasınan 55 alkaloid aj ratib alınǵan. Uzaro (botanikjixatdan) yak. inbulgan usimliklar tarki bida kupincha birdey alkaloid boladı. M asalan, ituzumdosh lar shańaraǵına kiretuǵın birkancha usimliklar (belladonna besbuwday, durman, skopoliya túrleri) quramında tro pan gruppaigaxos alkaloidlar (atropin, giostsiamin. skopola min) ushraydı. Ayii vaktdabitta alkaloid botanik jixatda! bir-birine boglanmagan bir kancha shańaraqlarda \a m bulish! múmkin. M asalai, efedrin alkaloidi kizilchadoshlar, tsela stradoshlar, gulxayridoshlar, kUknordoshlar hám kavkaz palması shıdam lar (yaǵnıy 5), kofein alkaloidi sapindoshlar, choydosh lar, sterkuliyadoshlar, rUyaidoshlar, loladoshlar hám boshkalar (yá ni N>ta) shańaraǵına kiretuǵın Usimliklar quramında uchrayd* Usnmlnkdagn alkaloid mikdori hám strukturalıq kismi mudam dinamikalıq uzgarishda bUladi. Bul Uzgarish usimliklarnin usadigan kúyewi hám sharayatına boglik. Ádetde alkaloidla] Usimliklar gúllew ioldidayoki gúllew dáwirinde olardıńe ústki kismida kup tuplanadi. Usimliklar gullep bulganda sung alkaloidlar olardıń (eger kup jıllıq ut usimli b ulsa) er o stki o r gan l ar i d a (ay n i ksa piyazboshid0) hám kiem a mevasida, bir jıllıq ut usimliklarning bolsa mevasid yigiladi. Geyde alkaloidlar usimlik endi Kukarib 4 t kayotganida olarnniger ústki kismida kUptuplanishi mumki!

Alkaloidlar medicinada isletiletuǵın dárivor element* lar ishinde eń kimmatlisn xisoblanadn. Olar kupincha spetsifik (málim kesellikke salıstırǵanda ) hám bas ka dáriler menen almastırıp bulmaydigan tásirge iye bulganligi ushın túrli keselliklerdi emlewde keń mikyosda isletiledi. Dárixana vazavodlarda alkaloidli ónimlerden xar qıylı dári túrleri (dem lama, kaynatm a, nastoyka, ekstrakt - lar, jańa galen preparatlari) tayarlanadı xamda sap jaǵdaydaǵı alkaloidlar hám olardıń duzları ajrat ib alınadı.

19-LEKTCIYA

FLAVANOIDLAR SAQLAWSHI DÁRIVOR ÓSIMLIK SHEKI ONIMLERIN TAYARLAW, QADAQLAW SAQLAW USILLARI

Flavonoidlar dep benzo-ol-piron (xromon) unumi hám tiykarında S6—S3— S6 uglerod atomlaridan shólkemlesken fenil propan skeleti bulgan tábiy birikpelerdiń úlken turuxiga aytıladı. Ol sımlıqlardan aj ratib alınǵan birinshi flavonoid sa--rik bulgani ushın xam bul gruppa birikpelerge flavonoidlar (latınsha Naushp — sarik degen suzdan alınǵan ) dep at b£- rilgan

Flavonoidlar tábiyaatda keń tarkalgan b^lib, yukori usimlnklarnnng kariyb xammasida ushraydı. Annnksa, dukkakdoshlar (Eáaseae), astradoshlar— A$1 egaseae (quramalıguldoshlar—SotrozNae), selderdoshlar— Ar1 aseae (qasnaqguldoshlar—it'e1 I! egae), ayiktovondoshlar (Nagshpsi1 aseae), gorondoshlar (Ro1 u£opaseae), ránoguldoshlar^o$aseae), yasnotkadoshlar — 'agshaseae (labguldoshlar — 'aIa1 ae) hám boshka shańaraqlardıń wákilleri flavonoidlarga bay boladı. Bul gruppa birikpeler usnmlnklar xamma shólkemleriniń xujayra shirasida erigen túrde b£lib, ayırım organlarda [masalan, er astı shólkemleri hám poyada) az mikdorda, usimliklarninggullarivabargida kup, tokı44% ge shekem (yapon soforasining gulida) taplanadı. Flavonoidlar tiykarınan usimliklar gullagan dáwirde maksimal mikdorda tuplanadi, neyinchalik bolsa mikdori azayıp baradı. Qubla rayonlarda xam ochik, kuyosh nurı kup túsetuǵın erda u^sadigan usnmlnklar ádetde boshka erda usadigan túrine salıstırǵanda flavonoidlarni kuprok. sintez etedi. Tábiyaatda flavonol ónimleri kuprok. (flavonoidlarning 10% ni quraydı ), flavononlar, xalkonlar hám auronlar kamrok ushraydı.

Flavonoidlar tiykarınan vitamin R tásirine iye bulib, kán tamırlarınıń utkaeuvchanligi hám murtlngini azaytadı

Birpara Usimliklarning flavonoidlari summası hám sidik xaydovchi qasiyetke xam iye esaplanadı. Sap jaǵdaydaǵı flavonoidlar hám olar summasınıń preparatlari xamda quramında flavonoidlar bulgan usimlik hám ónimlerden tayarlanǵan dárivor preparatlar vitamin R etiwmasligidan xamda koi tamırlarınıń utkazuvchanligi aynıwınan kelip chikadigan hám boshka keselliklerdi emlew ushın xamda kán basımın pasaytiruvchi, tınıshlantiruvchi, yu rak (kardiotonik) hám birpara rak keselligin emleytuǵın, ol tv a sidik xaydovchi qural retinde kullaniladi.

20-LEKTCIYA

ASHLAWSHI ELEMENTLAR SAQLAWSHI DÁRIVOR ÓSIMLIK SHEKI ONIMLERIN TAYARLAW, QADAQLAW HÁM SAQLAW USILLARI
Xaivonlarning shiyki terisini oshlash haqqındanyatiga iye hám kup atomli fenollar unumidan shólkemlesken xamda usnmliklardan alınatuǵın yukori m olekulali zaxarsiz quramalı organikalıq birikpeler usimlikning oshlovchi elementları — teńidlar dep ataladı. Oshlash processinde oshlovchi elementlar ternnnng oksil elementları menen birikib, erimeytuǵın birikpe payda etedi. Nátiyjede xayvonlar terisn uzidan suw utkazmaydigan, chirimaydigan, elastik hám sol kabn haqqındanyatlarga iye boladı. Oshlovchi elementlardıń bul haqqındanyatiga polifenollarning xamma ónimlern iye bulavermaydn. Terini oshlay alatuǵın polifenollar massası (molekula ogirligi) 500 menen ZOOOurtasida bulishi kerek. Polifenollar massası 500 dan kem bulganda, olar oksil elementlar menen adsorbtsiya bulsa xam, turgun birikpe payda kila almaydı. Massası 3000 den artık bUlgan polifenollar bolsa molukalalarining iriligi sebepli kollagenning fibrinlari o rasidan sigib Utib, turgun birikpe beriwi xiyin. Polifenollar terini oshlash haqqındanyatiga iye bulnshi ushın olar molekulası quramında etarli mikdorda gidroksil gruppası (massanıń xar 100 ta birliginde keminde 1— 2 gidroksil gruppası ) bulishi xam kerek. Teńidlarning terini oshlash ózgesheligi adamlarǵa kadimdan málim. Yukori Egipetnnng xalıq jasaǵan erlerinen (bunnan 5000 jıl murın ) shiyki teri, oshlovchi materiallar hám oshlangan terilar tabılǵan. Bul keltirilgen dáliller kisiler kadim zamanlardan berli terini oshlashni bilgenliklarini hám sol maksadda quramn de teńidlar •bulgan usimliklardan paydalanǵanlnklarini kUrsatadi. Teńidlar tábiyaatda keń tarkalgan bulib, aynnksa qos dánem usimliklar klasına kiretuǵın shańaraqlarda, mısalı, ránoguldoshlar — Noeaseae, dukkakdoshlar — Ráaseae, korakatdoshlar — Saxj{ragaceae, tapondoshlap — R o^op aseae, toldoshlar — BaPsaseae, korakaynndoshlar — Fagaceae, pıstelesler — ApasagsNaseae hám bas ka shańaraqlarda kup ushraydı. Teńidlar, ayniksa gallalarda. usim liklarningpatologikusimtalarida kup (geyde70% danosh adi) boladı. Oshlovchi elementlar usimliklarning xamma shólkemlerinde tuplanishi múmkin. Olar terek hám butal ar pustlogida, yogoch kismida xamda kup jıllıq ut usimliklarning er ostki shólkemlerinde kup boladı. Geyde teńidlar terek hám putalar bargida, mevasida, ut usimliklarniig barlıq er ústki kismida xam tuplanadi.
Oshlovchi elementlar hám quramında teńidlar bulgan max* sulotlardan tayarlanǵan dárivor preparatlar medicinada asqazan -ishek (ish ketiwi, kolit), ogiz hám tóbeok shillik kavatlarining yalliglanishi (stomatit, gingivit) keselliklerin, tern kúyiwi, sozılmalı ekzema xamda jaralardı emlewde burıwtiruvchi hám bakteritsid element retinde xamda ishekten kán okishini tuxtatish ushın isletiledi. Teńidlarning bunday tásiri olardıń oksil elementlar menen chukma beriwine xamda fenol gidroksil gruppalarınıń bakteritsid ózgesheliklerine tiykarlanǵan. Bulardan tashkari, teńidlar ogir metallarning duzları, alkaloidlar hám glikozidlar menen zaxarlanganda antidot retinde xam isletiledi.
21-LEKTCIYA
KUMARINLER OLARDIŃ ÓNIMLERI BOLǴAN DÁRIVOR ÓSIMLIK SHEKI ONIMLERIN TAYARLAW, QADAQLAW HÁM SAQLAW USILLARI.

Kumarin (tsis-orto-oksidolchin) kislotanıń ónimleri| Ulgan, usimliklardan olinadngan lakto n l ar kumarin-[ a r dep ataladı. Tsis-orto-oksidolchin kislota jáne onıń numlari tábiyaatda derliksof túrde uchramaydi. Bul kisloalar uzidan bir molekula suw ajıratıp, demde tiyisli lakonlarta aylanadı. Sol sebepli kumarinlar benzo-a-piron numi dep xam karaladi. Kumarinning uzn bolsa tsis-orto-okidolchin kislotanıń laktoni bolıp tabıladı

Kumarinlarning baslanǵısh birikpesi — kumarin bi rinchi ret 1820 jılda Fogel tárepinen Dipteryx odorat; Willd. (Coumarouna odorata, dukkakdoshlar shańaraǵına kirey di) usimligining mevasidan ajıratıp alınǵan. Usimlikning quramında kumarinning ádetdegi oksi- v, metoksi ónimlerinen tashkari, olardıń furan ónimler! bulgan furokumarinlar xam kup ushraydı. Furokumarinla| molekulasındaǵı f uran xalkasi kumarinning 6 - hám 7- (psora len tip) yamasa 7- hám 8-nomerli (angelitsin tipi) uglerod atom lari menen qosılıwı múmkin.
Kumarinning ónimleri — kumarinlar sel'derdoshla — Apiaceae (qasnaqguldoshlar — Umbelliferae), rutadoi lar (Rutaceae), dukkakdoshlar (Fabaceae), yasnotkadoshla — Lamiaceae (l ab guld palaw lar— Labiatae), astradosh larAsteraceae (quramalıguldosh lar — Compositae), shınıgul doshlar (Caryophyüaceae), ituzumdoshlar (Solanaceae), sú lamadosh lar (Euphorbiaceae) shańaraqlarınıń wákilleri ta{ kibida Kÿn ushraydı. Kumarinlar usimliklarning xamma shólkemleritukimal; riningxujayra sh irasida erigenxolda ushraydı. Olar acoca túbir, pustlok xamda mevada Kÿn, japıraq hám poyada ka tuplanadi. Usimliklar quramındaǵı kumarinlar mikdori xam xa qıylı boladı. Olar júdá az mikdordan tartıp, tap 10% gach (Daphna odora Thunb. usimligining japıraq kurtagi quramında 22% ge shekem ) tuplanishi múmkin. Ádetde bir usimlik quramında bir kancha (5— 10 danege shekem) xar qıylı kum arinlar dús keliwi múmkin. Kupincha kumarinlar usimliklarda sap túrde hám az mikdorda uzınıń glikozidlari xolida ushraydı. Kumarinlarning usimlnklar quramındaǵı mikdori hám sanı usimliklarning usish jayına, tarakdiy kilnsh davrnga hám boshka faktorlarǵa karab uzgarib turadı.

Kumarinlar, furokumarnnlar hám quramında bul gruppa birikpeleri bulgan usimliklardan alınǵan preparatlar áyyemgioagulyant (kán jibisiwine karshi), spazmolitik (muskullardıń sabırsız kiskarishi hám kerip tartısıwına karshi), júrek kán tamırın keńeytiw, qáwipli usmalarga karshi hám boshka tásirinlerge iye. Sol sebepli bul preparatlar tromboz (kán tamırlarda konning ivib kolishi), spazm, rak (operatsiya kilmsh múmkin bolmagan birpara formalarında ) hám boshka keselliklerdi emlewde kullaniladi.

Furokumarinlarning fotosensibilizatsiya (nur tásirine salıstırǵanda seziwsheńlıqtıń asıwı ) tásiri ayniksa dikkatga ılayıq. Sol sebepli quramnda furokumarnn baltan birpara preparatlar (beroksan, ammifurin, psoralen hám psoberan) vitiligo (pes) keselligin emlew de isletiledi. Pes keselligin furokumarinlar menen emlew bul prepratlar tásirinde teri okargan erining nurga salıstırǵanda seziwsheńligidıń asıwı hám melanin pigmentn payda bulishi nátiyjesinde teriniń uz reńin qayta tiklewine tiykarlanǵan. Teriniń bunday uz pigmentatsiyasini qayta tiklewi ul'trabinafsh a nurlar tásirinde baradı. Pesni emlewde furokumarnn preparatlari bir vaktda ıshıwǵa hám sırtından teriniń okargan kúyewine jaǵıwǵa (eritpe yamasa surtpe dári xolida) usınıs etiledi. Dárin terine surtilgan erlerine keyinirek dári kabul kilingandan sung ochik xolida kuyosh nurın (yamasa suńii ul'trabinafsha nurni) tásir ettiriw loznm.

22-LEKTCIYA

FENOL ONIMLERI, FENOLGLIKOZITLER, LINGANLAR, ANTRACEN SAQLAYTUǴIN DÁRILIK ÓSIMLIKLER SHIYKI ZATRLARIN TAYARLAW, QADAQLAW HÁM SAQLAW USILLARI.

Usnmlnklar dúnyasında fenollar hám olardıń ónimleri xamda glikozidlari keń tarkalgan. Fenollar hám olar ónimlernning usimliklar tukimasidagi biosnntezn, osimliklar ushın axamiyati, medicinada isletiliwi xamda analiz kilnsh usılları jáne usınıń menen birikma alarning ximiyalıq tuznlishiga boglik bolǵanlıǵı ushın olar túrlishe bolıp tabıladı. Usınıń nátiyjesinde yukoridagi máseleler fenol birikpelerinpng ayırım klassların suwretlaganda taplıq yoritnlgan.

Quramında fenollar, olardıń ónimleri hám glikozidlari bulgan xamda medicinada kollaniladigan dárivor Usimliklar hám ónimler kuyidagi klasslarǵa bolinadi:
1. Ápiwayı fenollar hám olardıń glikozidlarini saklovchi;
2. Lignanlar saklovchi;
3. Antratsen ónimleri hám olardıń glikozidlarini saklovchi;
4. Flavonoidlar saklovchi;
5. Kumarinlar hám furanoxromonlar saklovchi;
6. Teńidlar (palaw lovchi elementlar ) saklovchi dárivor usimliklar.
Ápiwayı fenollar Usimliklar quramında kem ushraydı. Lekin olardıń ónimleri hám glikozidlari bir kancha botanik shańaraqlar wákillerinde talay keń tarkalgan. Ápiwayı fenollardan medicinada axamyyatligi floroglyutsinni ónimleri bulgan floroglyutsidlar er adam paporotnik quramında bulib, lentasimon gi j j al a r ga karshi tásir kursatadi hám sol maksadda medicinada kUllanadi. Feiolglikozidlarning aglikonlari ápiwayı fenollar (gidroxinon hám bas kalar) yamasa olardı ónimleri (salitsilat hám gallat kislotalar, tirozol hám boshkalar) bulib, bul glikozidlarni uz quramında saklovchi dárivor usimliklar sidik xaydovchi hám antiseptik (toloknyanka, brusnika) xamda organizmdi tonusiii kutaruvchi (radiola) qural retinde medicinada isletiledi.

Lignanlar kupchilik dárivor usimliklarning tiykarǵı tásnr etiwshi biologiyalıq aktiv elementları bulib, tUkimalarda sap xamda glikozidlar xolida ushraydı. Bul birikpeler usimliklarning xamma shólkemlerinde, ayniksa urug xamda túbir, túbirpoya hám poyalarida (olardıń yogochli kismida) kop mikdorda tuplanadi. Ximiyalıq dúzilisi buyicha lignanlar tıykarnda fenilpropan eki molekulasınıń uzaro birlesken forması, yaǵnıy qapırıqeri boladı. Usnmliklar quramında kupincha lignanlarning xar qıylı tipdagi quramalı birikpeleri — olardıń túrli ónimleri ushraydı. Lignanlar organikalıq erituvchilar (efir, benzol, xloroform hám boshkalar) de, efir mayları, yoglar hám smolalarda jaqsı eriydi. Sol sebepli olar usimlik tukimasida kupincha efir mayları, yoglar yamasa sm alalar quramında eri* gan túrde ushraydı. Lekin suw bugi járdeminde lignanlar xaydalmaydi hám olardı yoglardan ajıratıp alıw talay kiyin. Sol sebeplerge kura lignanlar xozirgacha jaqsı urǵanilmagan jáne bul gruppa birikpelerdi analiz etiw usılları derlik daraj áke islep chikilmagan. L ignanlar usimliklardan organikalıq erituvchilar járdeminde aj ratib alınadı. Birpara lignanlarni ajıratıp alıw processinde, erituvchilar kisman xaydalganda yamasa eritpe sovitilganda olar kristall xolida aj rala baslaydı. A j ratm áke lignanlar bar-yukligini anik. lash xamda olardı sap túrde aj ratib alıw ushın xromatografik analizlardan paydalanıladı. Ádetde sapa reakciyası retinde fenollarga kilinadigan reakiiyalar kullaniladi. Lignanlar túrli farmakologik tásirge iye. Olar stimulyator (Kitay limonnigi, levzeya, eleuterokokk, akantopa

naks hám boshka usimlnklarda), kantserometrik — rakka karshi (podofillium usnmligida), gemorragii diatez hám trombopeniya keselligine karshi (kunjut urugida) xamda boshka tásirge iye. Sol sebepli quramında lignanlar baltan usimlnklardan tayarlanǵan dári túrleri túrli keselliklerdi emlew maksadida keyingi vaktda medicinada keń kulamda kUllanilmokda.

Bul gruppaǵa antratsenning túrli daraj adagi oksidlengen birnkmalari (antranollar, antronlar, oksantronlar hám antraxinon), olardıńoksi, oksimetil hám boshka ónimlern xamda glikozidlari (antraglikozidlar), bimolekulyar bnrikmalar (diantranollar, diantronlar hám boshkalar) xamda olardıń oksimetil ónimleri hám glikozidlari kiredi.

Antratsen ónimleri torondoshlar (Ro1 u£opaseae), jumrutdoshlar (Sh1 atpaseae), dukkakdoshlar (Ráaseae) lolaguldoshlar ('Shaseae), ruyandoshlar (IiIaseae) hám boshka onlalar vaknllari quramında ushraydı. Antratsen ónimleri boshka glikozidlar sıyaqlı usimlikning xamma shólkemleri (kuprok er ostki shólkemleri) xujayra shirasida erigen túrde tuplanadi. Antratsen ónimlerin saklaydigan usimlikning er ostki shólkemleri sarik yamasa zargaldok-kizil rangga boyalgan boladı. Ádetde málim usnmlnk shańaraqlarınıń wákilleri az quramında antrotsen ónimleriniń ayırım gruppaların tuplash (sintez etiw ) qasiyetsnga iye. M as al an, lolaguldoshlar shańaraǵınıń wákilleri quramında k ol p r o k oksiantron ónimleriniń glikozidlari, jumrutdosh lar hám torondoshlar wákillerinde — antraxinon, antron hám antranol ónimleri, royaidoshlar wákillerinde bolsa antraxinon ónimleri tuplanadi.
Antartsen unum1 ari bar ónimler hám olardan tayın1 angan dári túrleri medicinada surgi retinde isletiledi. Lpar yugon ishekke tásir etip, onıń peristal'tikasini ku-[aytiradi. Antraglikozidlar tásiri dári ichgandan sung \— 10 saattan keyin bilinedi. Aglikonlar jte glikozndlaria K a r a g a n d a kúshsizrok tásir etedi. Alizarin jáne onı ónimleriniń sidik xaydash xamda búyrek, sidik yullari hám kovukdagi tas larni erituvchi ásirga iye ekenligi aniklangan. Sol sebepli quramında bul birikpeler bulgan dári túrleri organizmdegi oksalat, fosfat xamda ureat birikpelerinen ibarat bulgan tas-[arni eritiw hám sidik xaydash ushın kullaniladi.

23-LEKTCIYA

DÁRILIK ÓSIMLIKLER SHIYKI ZATLARIN ISLEP SHIǴARIW PERSPEKTIVASI HÁM MASHQALALARI

Toyanch sóz dizbegiler: farmacevtika ichlab-shıǵarıw sonoati, 2004 jıl 28 oktyabrde ÓzR ministrler Mákemesiniń №508 - sanlı “Ózbekstan Respublikası taptan toshhqariga uib shıǵıw hám uib kirisiw, biologiyalıq resurslardan ratsional paydalanıw ushın nazoratni kúsheytiw tóǵrisida”gi qorori, Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń 2014 jıl 19 noyabr degi “Unabi (Chilonjiyda) plantatsiyalarini keńeytiw, uniń shıpabaxsh hám azıq-túlik qásiyetlerinen keń paydalanıw tóǵrisidagi” qorori, 2015 jıl 20 yanvar daǵı № 5-sanlı “2015-2017 jıllarda orman hójaliklari sistemasın rawajlandırıw, dárivor hám azıqabop ósimlikler shiyki-ochyosini etiwtiriw, toyyorlash hám qayta ichlashni jáne de keńeytiw ilajları tóǵrisida” gi qorori 2015 jıl 20 - apreldegi “Dárivor ósimlikler tiykarında dári ónimlerin hám biologiyalıq aktiv qosımshalardı jergilikli kárxanalarda ichlab shıǵarıwdı rawajlandırıw ilajları tuǵrisida”gi № 32-sanlı qororlari)

Sahaning aktuallıǵı hám zárúrshiligi. Mámleketimiz ǵárezsizlikke eriskennen keyin, social hám ekonomikalıq tormoqlarning hár bir baǵdarınaalohida itibar qaratildi. Atap aytqanda, ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarında dárivor ósimlikler dahqonchiligini rawajlandırıw maqsetinde, respublikamızda (1991-jıl 31-dekabr ministrler mákemesiniń 171-F sanlı qorori menen) “Shıpabaxsh” IIChM toshhkil etildi jáne onıń torkibiga 5 qánigelesken (Namanǵan wálayatı Pop rayonındaǵı Abu Oli ibn Sino, Tashkent wálayatı Quyichirchiq rayonındaǵı Joldas Oxunboboev, Surxondaryo wálayatı Sariosiyo rayonındaǵı “Hisor”, Qoshhqadaryo wálayatı Yakkaboǵ rayonındaǵı “Yakkaboǵ” hám Buxara wálayatı Xorakól rayonındaǵı Alisher Navaiy atındaǵı ) mámleket orman xojalıqları birlestirildi.
Usı xojalıqlar respublikamizning túrli topıraq hám ıqlım sharayatında jaylasqan bolıp, hár bir xojalıqta sol ıqlım hám topıraq sharayatına sáykes keletuǵın dárivor ósimlik túrleri etiwtirilmoqda. Bul xojalıqlar házirgi waqıtqa shekem jergilikli farmacevtika ichlab-shıǵarıw sonoatini dárivor ósimlikler shiyki-ochyosiga bolǵan zárúriyatın múmkinshilik xodar táminlab kelip atır.
Ularning zárúrli wazıypası tómendegilerden ibarat ; -birinchidan, ósha aymaqta tábiy halda tarqalǵan dárivor ósimliklerdi asıraw, rezervlarini azayıp ketiwin udini uish hám dárivor ósimlik shiyki ochyolarini úzliksiz terip uinishiga shek qoyıw bolıp tabıladı. Nátiyjede usı aymaqta ekologiyalıq teń salmaqlılıq hám ámeldegi ósimlikler túrleri saqlanıp qolınadı.
-ekinshiden, soǵliqni saqlaw mákemeleri hám farmacevtika sonoati kárxanaları zárúriyatın tolıq -tókis fondıdırıw ushın dárivor ósimlikler shiyki ochyosi bazasın yoratish zárúr. Materiallıq halda etiwtirilgan dárivor ósimlikler shiyki ochyosining abzallıǵı sonnan ibarat, bunda farmacevtika sonoati bir qıylı túrdegi hám bir qıylı yoshdagi dárivor ósimlikler shiyki ochyosi menen táminlanadi, jergilikli sharayatta etiwtirilgan dárivor ósimlikler substantsiyalari menen farmacevtika sonoati táminlanadi jáne bul dári ónimleri toyyorlashda texnologiyalıq yarayonlarini ańsatlashtiradi.
-úshinshiden tábiyaatda shıpakerlik kásibi ámeliyatında ichlatiladigan barlıq dárivor ósimlikler ámeldegi emas. Ana sonday ósimlikldar náli hám uruǵlarini shet elden uib kelib ıqlımlashtirib hám materiallıqlashtirib respublikamız ıqlım sharayatına maslastırılıp atır. Mısalı, makkai sono, dárivor romashka, qolampir jalpız, pol-pola, máyekak, tırnaqgul, qızıl exinatsiya hám basqalar usılar gápinen bolıp tabıladı.
Sońǵı jıllarda respublikamızda usı tarawdı rawajlandırıw boyınsha barlıq qororlarning (2004 jıl 28 oktyabrde ÓzR ministrler Mákemesiniń №508 - sanlı “Ózbekstan Respublikası taptan toshhqariga uib shıǵıw hám uib kirisiw, biologiyalıq resurslardan ratsional paydalanıw ushın nazoratni kúsheytiw tóǵrisida”gi qorori, Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń 2014 jıl 19 noyabr degi “Unabi (Chilonjiyda) plantatsiyalarini keńeytiw, uniń shıpabaxsh hám azıq-túlik qásiyetlerinen keń paydalanıw tóǵrisidagi” qorori, 2015 jıl 20 yanvar daǵı № 5-sanlı “2015-2017 jıllarda orman hójaliklari sistemasın rawajlandırıw, dárivor hám azıqabop ósimlikler shiyki-ochyosini etiwtiriw, toyyorlash hám qayta ichlashni jáne de keńeytiw ilajları tóǵrisida” gi qorori 2015 jıl 20 - apreldegi “Dárivor ósimlikler tiykarında dári ónimlerin hám biologiyalıq aktiv qosımshalardı jergilikli kárxanalarda ichlab shıǵarıwdı rawajlandırıw ilajları tuǵrisida”gi № 32-sanlı qororlari) atqarıwı táminlanmoqda.
Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń 2015 jıl 3 noyabr “Awıl hám suw xojalıǵı tormoqlarini uiy malumotli joqarı maman kadrlar menen táminlashni jáne de jetilistiriw ilajları tóǵrisida” dagi 311-san qorori hám de Awıl hám suw xojalıǵı ministrliginiń 05. 11. 2015 jıldaǵı 238-sanlı buyruǵi, Tashkent mámleket agrar universiteti Sovetiniń 2015 jıl 29 dekabr' 4-san bayanı qororiga muwapıq Tashkent mámleket agrar universiteti strukturasında “Orman xojalıǵı hám dárivor ósimlikler” fakul'teti toshhkil etildi. Uniń torkibiy bóleginde esha «Dárivor ósimlikler hám botanika» kafedrası iskerligin toshhkil etiw tartibi belgilendi. Kafedra professor -oqıtıwshıları tamonidan usı tarawdıń boyınsha bakalavr hám magistr mutaxassis kadrlardı toyyorlash mexanizmi tolıq ichlab shıǵılǵan hám jolǵa qoyılǵan.
Sonı olohida tákidlash kerek, áyne paytda dárivor ósimlikshunoslik boyınsha mutaxassis kadrlar toyyorlash dáwir tolabi. Sol maqsette, 2017 jıl 3 may oyida Prezident pármanı tiykarında 7 (Qaraqalpoǵiston respublikasında -Nókis farm, Surxondaryo wálayatında -Bóysun farm, Tashkent wálayatında -Parkent hám Bostanlıq farm, Jizzaq wálayatında -Zomin farm, Sirdaryo wálayatında -Sirdaryo farm, Namanǵan wálayatında - Kosonsoy farm) farmacevtika aymaqları toshhkil etildi. Toshhkilotlarning tiykarǵı wazıypaları wálayatlarda dárivor ósimlik shiyki ochyo resurs potetsiallarini anıqlaw hám ularni topıraq hám ıqlım sharayatından kelib shıqqan halda, dárivor ósimliklerdi etiwtiriw hám qayta ichlashdan ibarat.
Búgingi kúnde dúnya kóleminde farmacevtika sonoatini rawajlandırıw hám dárivor ósimlikler shiyki ochyosi tiykarında tábiy dári-dormonlar ichlab shıǵarıwdı keńeytiwge olohida itibar qaratılıp atır. Mısalı, dárivor ósimlikler arasında miyweleri «tabiiy vitaminlar koncentrati» dab at ugan námatak (shipovnik ) hám mevasidan shıpabaxsh may uinadigan chakanda (oblepixa ) ósimlik dúnyasında paydalı qásiyetleri hám ámeliyatda paydalanıw kólamiga kóre MDH mámleketleri Farmakopeyasiga kiritilgen qımbatlı ósimlikler esaplanadı. Xalıq aralıq chakanda Assotsiatsiyasi (International Seabuckthorn Association) toshhkilotining malumotlariga kóre sońǵı jıllarda Kitay jáhánda chakanda etiwtiriw boyınsha birinshilik qılıp atır, chakanda plantatsiyalari iyelegen moydon 1, 2 mln.gektarǵa etken. Kitayda chakanda etiwtiriw, mevasini qayta ichlash, dárivor, azıq-túlik hám parfyumeriya ónimleri ichlab shıǵarıw boyınsha 200 dane kárxanalar xızmet kórsetip atır. Rossiya Federatsiyasida jılına 2000 tonna chakanda mıywesi toyyorlanadi hám qayta ichlanadi. MDH mámleketlerinde námatak miywelerine bolǵan tolab 6 -8 mıń tonnanı toshhkil etedi, lekin ol 50% ga bojariladi.
Búgingi kúnde dúnyanıń dárivor ósimlikler etiwtiriwshi barlıq mámleketlerinde qımbatlı polivitamin ósimlikler - námatak hám chakandani kóbeytiw usılların hám nállerin etiwtiriw texnologiyasın jetilistiriw hám de ekin moydonlarini keńeytiw aktual mashqala esaplanadı. Dúnya mámleketlerinde námatak hám chakandaning dárivor shiyki ochyosiga bolǵan tolab tiykarınan uniń tábiy butazorlari esabine fondıdirilmoqda. Sol sebepli polivitamin butasimon ósimliklerdiń jańa plantatsiyalarini selektsion tiykarda qurıw hám onıń ushın zárúr standart nállerin etiwtiriw texnologiyasın ichlab shıǵıw hám jetilistiriwge itibar berilip atır.
Mámleketimiz orman xojalıǵı sistemasında dárivor hám azıqabop ósimliklerdi samarali plantatsiyalarini qurıw hám keńeytiw boyınsha qatar ilajlar ámelge asırılıp atır. Bunıń nátiyjesinde orman fondi er resurslarınan aqılǵa say paydalanıw, dárivor hám azıqabop ósimliklerdiń ekin moydonlarini keńeytiw hám kiripti kózlerde tutatuǵın jáhán standartlarına uyqas ónimlerin etiwtirishga eriwilmoqda. Ózbekstan Respublikasınıń 2017-2021 jıllarǵa mólsherlengen Háreketler strategiyasında «. awıl xojalıǵında ekin moydonlari hám ekinlar torkibini optimallastırıw, ilǵor agrotexnologiyalarni engiziw hám de hasıldarlıqtı asırıw, mıywe-palız eginleri hám júzim etiwtirishni kóbeytiw» zárúrli strategiyalıq wazıypalarınan biri etip belgilep berilgen. Buǵan baylanıslı dárivor hám azıqabop ósimliklerdi biologiyalıq qásiyetlerin esapqa ugan halda standart nállerin etiwtirishni táminlovchi texnologiyalardı ichlab shıǵıw hám engiziw boyınsha ilimiy izertlew ishlerin keńeytiw zárúrli áhmiyetke iye boladı. Polivitamin ósimliklerdi perspektivalı formaların tańlaw, bahalaw hám ularni jedel kóbeytiw hám de nállerin etiwtiriw texnologiyasın ichlab shıǵıw orman xojalıǵı ushın aktual esaplanadı.
Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń 2013 jıl 5 avgustdaǵı 222-san «Dárivor ósimlikshunoslik hám jańa dári ónimlerin ichlab shıǵarıw kárxanaların toshhkillashtirish ushın dárivor ósimliklerdi sonoat kóleminde plantatsiyalarini yoratish» tóǵrisidagi qorori, 2015 jıl 20 yanvar daǵı 5-sanlı «2015-2017 jıllarda orman xojalıqları sistemasın rawajlandırıw, dárivor hám azıqabop ósimlikler shiyki zatın etiwtiriw, toyyorlash hám qayta ichlashni jáne de keńeytiw ilajları tóǵrisida»gi jıynalıs protokolı hám de usı tarawǵa tegishli basqa normativ-xuquqiy hújjetlerde belgilengen wazıypalardı ámelge asırıwda arnawlı bir dorajada xızmet etedi.
Tarawdıń maqseti Ózbekstan dárivor ósimlik túrler biologiyasi, ekologiyası kóbeytiw hám etiwtiriw texnologiyasın xamda dáslepki qayta ichlash texnologiyaların táminlash.
Tarawdıń dıń wazıypaları tómendegilerden ibarat :
Dárivor ósimliklerdi biologiyasi, ekologiyası hám geografiyalıq tarqalıwı hám ekspluatatsion rezervlerin izertlew;
Dárivor ósimlikler agrotexnikalıqasini ichlab shıǵıw ;
Tábiy resurslarini anıqlaw ;
Dárivor ósimliklerdi etiwtiriw hám dáslepki qayta ichlash texnologiyasın ichlab shıǵıw ;
FS tolabiga sáykes keletuǵın shiyki ochyolarni etkazib beriw;
Sonı olohida tákidlash kerek, áyne paytda dárivor ósimlikshunoslik boyınsha mutaxassis kadrlar toyyorlash dáwir tolabi. Sol maqsette, 2017 jıl 3 may oyida Prezident pármanı tiykarında 7 (Qaraqalpoǵiston respublikasında -Nókis farm, Surxondaryo wálayatında -Bóysun farm, Tashkent wálayatında -Parkent hám Bostanlıq farm, Jizzaq wálayatında -Zomin farm, Sirdaryo wálayatında -Sirdaryo farm, Namanǵan wálayatında - Kosonsoy farm) farmacevtika aymaqları toshhkil etildi. Toshhkilotlarning tiykarǵı wazıypaları wálayatlarda dárivor ósimlik shiyki ochyo resurs potetsiallarini anıqlaw hám ularni topıraq hám ıqlım sharayatından kelib shıqqan halda, dárivor ósimliklerdi etiwtiriw hám qayta ichlashdan ibarat.
Tarawdıń máseleleri. Hár bir tarawda bolǵanı sıyaqlı dárivor ósimlikshunoslik salasında da ayırım máseleler ushırasıp turadı.
1. Respublikamızda dárivor ósimliklerdi biologiyalıq hám ekspluatatsion rezervlerin anıqlap, úlken masshtab daǵı kartalardı tuzib uchastkalarǵa bolıp hár jılı, gezekpe-gezek shiyki ochyo uish ishlerin toshhkil qılıw kerek.
2. Dárivor ósimlik túrleri abiiy qayta tikleniwi ushın sharayatlar yoratish kerek.
3. Dárivor ósimlik plantatsiyalarini toshhkil etiw maqsetke muwapıq. Onıń ushın ámeliy ilimiy izertlewodlar uib barıw usınıs etiledi.
4. Dárivor ósimlik shiyki-ochyo ónimlerin tóǵri múddetlerde yiǵib uish kerek boladı
5. Dárivor ósimlik shiyki-ochyo ónimlerin tóǵri keptiriw kerek boladı :
6. Dárivor ósimlik shiyki-ochyo ónimlerin tavar jaǵdayǵa keltiriw kerek:
7. Dárivor ósimliklerdi marketingini ichlab shıǵıw zárúr.
8.
9. Dárivor ósimlik shiyki-ochyo ónimlerin tóǵri saqlaw kerek boladı :
10. Saqlanıw múddetine ámel qılıw kerek.
Sonda zaman tolabiga uyqas, hám básekige shıdamlı ónimlerdi etiwtiriw múmkinshilikleri yoratiladi. Keleshekte, (7 farmacevtika aymaqları ) bul ishlerdi hámmesi jónge salıw etiledi hám tarawdıń gúlleniw tupadi. Onıń ushın hár bir mutaxassis masuldirlar.