Reje: Pán haqqında ulıwma túsinik
Download 106.24 Kb.
|
Lektciya SHIYKI
|
1-LEKTCIYA KIRISIW PÁN HAQIDA ULUMALIQ TÚSINIK. PÁNŃIŃ MAQSETI HÁM WAZIYPALARI REJE: 1. Pán haqqında ulıwma túsinik. 2. Pánniń maqset hám wazıypaları Tayansh sózler: dárilik ósimlik ónimleri, shiyki onim, saqlaw, qayta islew, gósh, may, sút, balıq, máyek sıyaqlı ónimler, palız eginleri hám miyweler, pomidor qagin tayarlaw, júzim, ukrop, kashnich, rayxan, jambil hám ashshı burish, qurǵaqlay orında, shıyshe, xurustal yamasa ılaydan islengen ıdıs ıdıslarda, jabılatuǵın qaǵaz qutilar hám t.b. 1. Pán haqqında ulıwma túsinik. Insaniyat dárilik ósimlik ónimlerinen paydalana baslaǵannan tap usi kunge shekem olardıń shiyki onimin saqlaw hám qayta islew menen shuǵıllanıp kelgen. Jetistirilgen ónimdi sapalı jaǵdayda saqlaw, odan ónimli paydalanıw ótken zamannan insan mútajlikleriniń tiykarǵı qurallarınnan biri bolıp kelgen. Kóshpeli xaliqlar jıynalǵan mıywe hám tuximlardiı saqlaw ushın arnawlı tóleler qazǵan. Ótken zamanda ómirlik mútajlik sebepli áyyemgi qáwimler de artıqsha (azıq-túlik) ónimlerdi saqlaw hám zıyankeslerden asıraw ilajların úyrene baslaǵan. Mámleketimiz ilimpazlarınıń túrli aymaqlarında alıp barılǵan arxeologik (qazilmalardan) izertlew nátiyjeleri awıl xojalıq ónimlerin saqlaw qul jumisaw sisteması dáwiride aq ámelge asırılǵanlıgınan dárek beredi. Bul jerlerden ónimler saqlanatuǵın tóle, gúze hám basqa ıdıslar tabılǵan. Oraylıq Aziya, atap aytqanda Ózbekstan sharayatında da áyyemginen tiykarınan awıl xojalıq ónimlerin saqlaw hám qayta islewge úlken itibar qaratılǵan. Daslep, insan iskerligi ushın zárúr bolǵan ónimlerdi saqlaw maqsetinde olar (gósh, may, sút, balıq, máyek sıyaqlı ónimler, palız eginleri hám miyweler) muzlatip qoyılǵan. Ózbekstanda azıq awqat ónimlerin saqlawdıń eń áyyemgi usıllarınan ónimdi kómib yamasa asip-keptirip saqlaw, miywelerden qaq tayarlaw sıyaqlı keptiriw usıllarınan keń paydalanılǵan. Ónimlerdi saqlaw, qayta ashıtıw, palız eginleri, dán, mıywe, gósh, sari-may, súzbe, qazı hám máyekti jerge kómip hám tawlıq aymaqlarda tábiy úńgirlerde saqlaw, palız ónimlerin asip saqlaw, túrli mıywe, qawın, pomidordan qaq tayarlaw, júzim, ukrop, kashnich, rayxan, jambil hám ashshı qálempirdi keptiriw ámelde keń qollanıp kelingen. Tiykarınan qurǵaqlay ónimler tez buzilmaytuǵin esaplanıp, olar qurǵaqlay orında, shıyshe, shını yamasa ılaydan islengen ıdıs ıdıslarda, jabılatuǵın qaǵaz qutilarda saqlanǵan. Dán hám un tiykarınan qaltalarda, úlken gúze, xum yamasa taldan toqılǵan sebet-qutilarda saqlanǵan. Dárilik ósimliklerdi tayarlaw saqlaw hám qayta islew texnologiyasına tiyisli dáslepki ulıwma maǵlumatlardi IX-X ásirlerde aytılǵan dereklerde keltirilgen bolıp, bunda tiykarınan Evropa mámleketleri menen sawda-satıq arqalı olardı Oraylıq Aziyaǵa kirip keliwi hám shıǵıwına tiyisli maǵlıwmatlardı ushıratıw múmkin. Oraylıq Aziyada X-XII ásirlerde awıl xojalıq ónimlerin saqlaw hám qayta islew boyınsha bir qatar dóretpeler jaratıldı. Olarda bolsa tiykarınan dıyxanshılıq, azıq-túlik hám tatımlıq ónimlerin qayta islewge tiyisli maǵlıwmatlar keltirilgen. Dárilik ósimliklerdi tayarlaw saqlaw hám qayta islew hám de olardan tayarlanatuǵın preparatlar hám dárilerge tiyisli dáslepki sistematik tolıq maǵlıwmatlar maǵlıwmatlardı XIII-XV ásirlerde aytılǵan dereklerde keltirilgen. Dereklerde keltiriwinshe, XV-ásirlerden baslap arnawlı kitaplar baspadan shıǵarılǵan hám dárixanalar rásmiy iskerlik kórsete baslaǵan. Ekenin aytıw kerek, keyingi jıllarda dárilik ósimlik shiyki onim resurslarına talap asqanlıǵı sebepli olardan aqılǵa say paydalanıw, olardı materiallıq halda jetistiriw, tayarlanǵan shiyki zattı saqlaw hám dáslepki qayta islew usılların islep shıǵıw aktual wazıypalardan biri bolıp esaplanıp atır. Atap aytqanda, Ózbekstan Respublikası farmacevtika sanaatın dárilik ósimlik shiyki onimlerine bolǵan talaptı qandırıw maqsetinde, ministrler Mákemesiniń bir qatar qararları qabıllandı. Bular 2004 jıl 28 oktyabrde ÓzR ministrler Mákemesiniń №508-sanlı “Ózbekstan Respublikası taptan tısqarına alıp shıǵıw hám alıp kirisiw, biologiyalıq resurslardan ratsional paydalanıw ushın qadaǵalawdı kúsheytiw tuwrısında”gi, “Respublikası ministrler mákemesiniń 2013 jıl 5 avgustdaǵı 222-sanlı jıynalısı bayanınıń 3 bandinde kórsetilgen - “Dárilik ósimlikshilik hám jańa dári ónimlerdi islep shıǵarıw kárxanaların shólkemlestiriw ushın dárilik ósimliklerdi sanaat kóleminde plantatsiyalarin jaratıw” haqqindaǵı qararları, “2015 jıl 20 yanvar daǵı № 5-sanlı “2015-2017 jıllarda Toǵay xójaliqlari sistemasın rawajlandırıw, dárilik hám azıqabap ósimlikler shiyki onimin jetistiriw, tayarlaw hám qayta islewdi jáne de keńeytiw ilajları haqqında” jıynalıs bayanlamasi 1. 12 bandi”, “Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń 2014 jıl 19 noyabr degi “Unabi (Chilonjiyda) plantatsiyalarini keńeytiw, onıń shıpabaxsh hám azıq-túlik qásiyetlerinen keń paydalanıw tuwrısındaǵı” 851-f sanlı buyrıqı, 2017 jıl 3 may ayında Prezident pármanı (PF- 5032-sanlı ) tiykarında 7 farmacevtika aymaqları (Qaraqalpaqstan respublikasında -Nókis farm, Surxondaryo wálayatında -Boysun farm, Tashkent wálayatında -Parkent hám Bostanlıq farm, Jizzaq wálayatında -Zomin farm, Sirdaryo wálayatında -Sirdaryo farm, Namangan wálayatında - Kosonsoy farm) dúzildi. Sonıń menen birge, Ózbekstan Respublikası Prezidenti Sh. Mirziyoevtiń 2017 jıl 24-25 fevral' kúnleri Qashqadárya wálayatına saparları dáwirinde, Respublikamızda záfaron (shafran) plantatsiyalarini qurıw, farmacevtika sanaatı mútajliklerin támiyinlew hám kiripbop dárilik ósimliklerdi kóbeytiwdi shólkemlestiriw ilajları tuwrısında jıynalıs sheshimi hám oǵan tiykarınan 2017 jıl 21 avgustda ministrler Mákemesinde ótkerilgen №114-jıynalıs bayanınıń “Respublikamızda záfaron (shafran) plantatsiyalarini qurıw, farmacevtika sanaatı mútajliklerin támiyinlew hám eksiportbap dárilik ósimliklerdi kóbeytiwdi shólkemlestiriw ilajları tuwrısında” gi EDO-03/1-421-sanlı sheshimi menen “Toǵay xójaligi mámleket komiteti”, “Agrobank” ATB, “Ózbek aziq-awqatxolding” XK, “Ózfarmsanoat” DAK, “Brand Investment Group” MChJ shólkemlestiriwshiliginde, záfaron (shafran) ósimligi boyınsha ilimiy izertlew jumısların aparıw, onı kóbeytiw hám jetiwtiriw hám de baslanǵısh processde eksport etiwge qánigelestirilgen “Shafran ilimiy izertlew orayi” MChJ dúzildi. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 20. 03. 2018 jıldaǵı “Respublikada Gewrek plantatsiyalarini shólkemlestiriw hám olardıń shiyki onimin qayta islew kolemlerin kóbeytiw hamde eksport qılıw ilajları tuwrısında”gi PQ-3617-san sheshimi sıyaqlı basqa qarar hám nızamlar usılar gápinen bolıp tabıladı. Bunıń nátiyjesinde házirgi kunge shekem dári-dárman islep shıǵarıw tarmaǵınıń ósimlikler shiyki onimine bolǵan talabı múmkinshilik dárejesinde qandirilmaqda. 2. Pánniń maqset hám wazıypaları Farmacevtika sanaatı ushın dárilik ósimlikler shiyki onim ónimlerin tayarlaw saqlaw hám dáslepki qayda islew tikkelew jetiwtiriwshi (tayarlawshı ) qánigelerge baylanisli bolıp, qóyilatugin farmatsevtik talaplarǵa juwap beriwi kerek. Yaǵnıy, shiyki onim ónimlerdi tavar (belgilengen tártipte) jaǵdayında tayarlaw, ósimliklerdi belgilengen tártipte keptiriw, shiyki onim ónimlerin múmkinshiligi barınsha ısırap etpesten hám de sapalı saqlaw ; ónimlerdi saqlaw dáwirinde tiyisli texnologiyalıq process hám usıllardı qollap olardıń sapasın jáne de asırıw, az miynet sarp etiw-ǵárejet etip, ónimlerdi rentabel' halda saqlawdı talap etedi. Ekenin aytıw kerek, dárilik ósimlik shiyki onimleri xalıq xojalıǵı tutınıw buyımları taypasına kiredi. jetiwtirilgan xar bir shiyki onimdiń sapası qatar faktorlarǵa baylanıslı bolıp, farmacevtika ónimleriniń (shiyki onim) texnologiyalıq ma`nisi tuwrıdan-tuwrı agrotexnikalıq ilaj, hawa rayı, etiwtiriw sharayatı, ónimdi jıynap alıw usılı hám múddeti, shiyki onim óniminiń túri hám ximiyalıq quramı, tasıw hám saqlaw sharayatına, ulıwma alǵanda tavar sapasına tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı. Sol sebepli, Respublikamızda farmatsetika sanaatınıń dárilik ósimlikler shiyki onimine bolǵan talabın qandırıw, olardı belgilengen tártip hám talap dárejesinde tayarlaw, keptiriw hám saqlawdı talap etedi. Dárilik ósimliklerdi tayarlaw, keptiriw hám saqlaw texnologiyası páni shiyki onim túrlerin sapalı tayarlaw hám saqlaw processleri, sonıń menen birge olardı dáslepki qayta islew processleri menen tanıstıradı hám hár tárepleme uyretedi. Tarawdıń qánigeleri jetistirgen shiyki onim ónimdi qanday maqsette isletiliwin biliwi zárúrli. Bul pánni tolıq úyreniw qánigelerde dárilik ósimlikler shiyki onimin tayarlaw, saqlaw hám qayta islew boyınsha maman bilim hám kónlikpelerdi qáliplestiredi. Dárilik ósimliklerdi tayarlaw, keptiriw, saqlaw hám dáslepki qayta islew pániniń maqseti shártli túrde tómendegishe anıqlama beredi; 1. Dárilik ósimlikler shiyki onim túrleri hám olardı tayarlaw máwsimlerin teoriyalıq hám ámeliy tiykarların úyretiw. 2. Dárilik ósimlikler shiyki onimlerin tayarlaw, keptiriw, saqlaw hám dáslepki qayta islew usılları úyretiw. 3. Shiyki onimdi islep shıǵarıw ushın tayın tavar hám sertifikat tiykarında standart jaǵdayga keltiriw usılların úyretiw. 4. Farmacevtika sanaatına taza hám ekologiyalıq sap dárilik shiyki onim ónimlerin jetkizip beriw. Onıń wazıypaları : 1. Dárilik ósimlik shiyki onim túrleri hám olardı tayarlaw máwsimlerin biliw. 2. Dárilik ósimlik shiyki onimlerin tayarlaw, keptiriw, saqlaw hám dáslepki qayta islew usılları biliw. 3.Dárilik ósimlik shiyki onimlerin islep shıǵarıw ushın tayın standart jaǵdayga keltiriw usılların biliw. 4. Taza hám ekologiyalıq sap dárilik ósimlik shiyki onimlerin tayarlaw usılların biliw. 5. Dárilik ósimlik shiyki onimlerdiń qabiǵin kómiw usılların biliw. 6. Dárilik ósimlik shiyki onim túrlerin saqlaw usılların biliw. Sonday etip, “Dárilik ósimlikler shiyki onimlerin tayarlaw, saqlaw hám dáslepki qayta islew” páni kompleks pán bolıp, óz ishine júdá kóp máselelerdi aladı. Bul bolsa óz gezeginde farmacevtika sanaatı ushın dárilik ósimlik shiyki onim túrlerin tayarlawdıń teoriyalıq hám ámeliy tiykarların (shiyki onimdi tayarlaw, keptiriw, saqlaw hám dáslepki qayta islew usılları hám de standart hám sertifikat tiykarında tavar jaǵadina keltiriw usılların ) úyretiw hám de taza hám ekologiyalıq sap dárilik shiyki onim ónimlerin jetkizip beriwdi talap etedi. Qadaǵalaw sorawları 1. Ótken zamanda qanday ónimlerdi saqlanǵan? 2. Ónim saqlanatuǵın ıdıs túrlerin aytıp beriń 3. Ne maqsetlerde saqlanǵan? 4. Házigi kúnde bunday usllarga mısal keltiriń 2- LEKTCIYA. DÁRILIK ÓSIMLIK SHIYKI-ZATLARIN TAYARLAW TIYKARLARI REJE:
2. Dárilik ósimlik shiyki onimlerin tayarlawda tómendegi jumıslar atqarıladı : Tayansh sóz dizbegiler: dárilik qurallar, júrek glikozidlar, qatar alkaloidlar, terpenlar, saponinlar, steroid hám fenolli birikpeler hám basqa biologiyalıq aktiv elementlar, sintez usılı hám t.b. Shiyki onimdi tayarlaw tiykarları. Ózbekstan medicinaında qollanılatuǵın dárilik qurallardıń 38-40% ni ósimliklerden alınatuǵın preparatlar quraydı. Ayrim awir keselliklerdi emlewde isletiletuǵın zárúrli áhmiyetli ayırım dárilik preparatlardi (júrek glikozidlar, qatar alkaloidlar, terpenlar, saponinlar, steroid hám fenolli birikpeler hám basqa biologiyalıq aktiv elementlar ) sol waqıtqa shekem sintez jolı menen alıp bólmadi. Olardı alıw dáregi házirshe tek ósimlikler bolıp qalıp atır. Óz ara doslıq mámleketleri kútá úlken túrli geografiyalıq aymaqlardan shólkemlesken. Bul aymaqlar tropikdan tısqarı hámme ıqlımlı rayonlardı : máńgi muzlıq penen oralǵan bálent tawlar, tundra, tayga ormanları, shól, yarım shól, sahra hám de ızǵar subtropik hám basqalardı óz ishine aladı. Sol sebepli de olardıń florası júdá bay. Ol 19000 nan artıq ósimlik túrlerinen shólkemlesken. Usılar ishinde dárilik ósimlikler de kóp. Biraq, házirgi waqıtta olardı barlıǵınan da medicinada keselliklerdi emlewde tolıq paydalanilmaydi. Den sawlıqtı saqlaw ministrligi tárepinen baspadan shıǵarılǵan dári ónimleri rásmiy diziminde medicinada isletiletuǵın 282 danege jaqın shıpabaxsh ósimlikler keltirilgen. Ximiyalıq farmacevtika sanaatına qarawlı kárxanalarda 254 qıylı fitopreparatlar islep shıǵarılǵan. Sol dárilik preparatlar 152 tur dárilik ósimliklerden alınǵan hám 171 qıylı ónimler tayarlanǵan. Sol kórsetilgen dárilik ónimler tiykarınan mámleketimiz aymaǵında tábiy halda ósetuǵın hám de ayırım xojalıqlar atızlarında óstiriletuǵin dárilik ósimliklerden tayarlanǵan. Joqarıda kórsetilgeni sıyaqlı, ximiya -farmacevtika sanaatı, Galen laboratoriyaları hám dárixanalar zárúriyatın qandırıw maqsetinde hár jılı kóp muǵdarda dárilik ósimlik shiyki onim ónimleri tayarlanadı. Farmacevtika sanaatı hám dárixanalar talabin qandırıw maqsetinde hár jılı úlken muǵdarda dárilik ósimlikler ónimi tayarlanadı. Ónimler tiykarınan tábiy halda ósetuǵın dárilik ósimliklerden jıynaladı. Jıl sayin dárilik ósimlik shiyki onim ónimlerine bolǵan talap asıp atır. Bul bolsa óz gezeginde tayarlanatuǵın shiyki onim ónimi muǵdarınıń asıp barıwına sebep bolıp atırlar. Tábiy halda ósetuǵın dárilik ósimliklerdiń shiyki onim rezervi hár qansha kóp bolmasin, farmacevtika sanaatıniń dárilik ósimlik ónimlerine bolǵan talabın qandırıw zárúrli teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye boladı. Bunda tábiy sharayatta ósetuǵın ósimliklerdi populyatsiyasini saqlap qalıw hám olardıń shiyki onimlerin tayarlawni belgilegen tártipte ámelge asırıw talap etiledi. Bul bolsa ónimlerdiń tayarlawdı ilimiy-ámeliy tiykarlanǵan rejesin islep shıǵıw hám oǵan ámel qiliwdi talap etedi. Dárilik ósimlik shiyki onimlerin tayarlawda tómendegi jumıslar atqarıladı : 1. Dárilik ósimliklerdi tayarlaw jumısın shólkemlestiriw. 2. Ónimdi jıynaw. 3. Jıynalǵan ónimdi keptiriw. 4. Jıynalǵan ónimdi standart (tavar) holiga keltiriw. 5. Ónimlerdi ıdıslarǵa jaylastırıw (qabarǵan jerlew). 6. Ónimlerdi transport quralları menen jıberiw. 7. Dárilik ónimlerdi saqlaw. Dárilik ósimliklerdi tayarlaw waqıtında tuwrı shólkemlestiriw kútá úlken áhmiyetke iye. Ádetde, bul jumıs menen rayon oraylıq dárixanası (ROD) shuǵıllanadı. Rayon aymaǵında dárilik ósimlikler ónimin tayarlaw jumısların shólkemlestiriw menen ROD de úlken provizor-farmakognost lawazımı daǵı qánige, egerde bunday lawazım bolmasa, ol halda dárixana basqarıwshısınıń orınbasarı yamasa sol wazıypanı orınlaw júklengen qandayda bir basqa qánige shuǵıllanadı. Dárilik ósimliklerdi tayarlawdı shólkemlestiriwde tómendegiler atqarıladı hám tashkil etiledi: - málim rayon buyicha dárilik ósimliklerdiń tayarlaw rejesin biliw jáne onı rayonda jıynaw múmkin bolǵan dárilik ónim muǵdarına salıstırǵan halda anıqlaw ; - gazeta hám radio arqalı xalıq ortasında qanday dárilik ósimlikler qashan, qanday etip, qayda jıynalısı, qurǵatıwı, satıp alıw bahası hám de qayda tapsırılıwı kerekligi tuwrısında tolıq informaciya beretuǵın tiyisli túsindiriw jumısın aparıw ; - tap sol kórsetilgen máselelerdi tolıq sáwlelendiretuǵın betaler baspadan shıǵartırıw jáne onı xalıq kóp jıynalatuǵın, hámmege jaqsı kórinetuǵın erlerge osib qoyıw ; - dárixana qasında dárilik ósimlik Shiyki onimleri tayarlawshılar ushın qısqa múddetli oqıw (túsindiriw) nitashkiletish; - dárilik ónimdi jıynalatuǵın erni anıqlaw ; - dárilik ósimlikler kóp ósetuǵın jayın hám rezervin anıqlaw ; -dárilik ónim jıynalatuǵın jaydı tańlaǵanda ılajı bolǵanınsha transport quralı (avtomashina ) baratuǵın hám xalıq jasaytuǵınlıq orından alshaq bolmaslıǵın esapqa alıw kerek. Sebebi, dárilik ónimlerdi jıynawǵa isten bos bolǵan sol erli xalıq, mektep oqıwshıları hám pensionerlar qosıladı ; - dárilik ónimlerdi tayarlawdı shólkemlestiriw; - jıynalǵan dárilik ónimdi tayarlanǵan orında keptiriwdi shólkemlestiriw. Egerde ónimdi jıynalǵan jayında keptiriwdi ılajı bolmasa, ol halda onı asıǵıslıq menen quritiladigan erga transport jardeminde etkazish hám keptiriwdi shólkemlestiriw. Dárilik ósimlikler ónimin tayarlaw tiyisli, kepillikli shólkemler tastıyıqlaǵan qatań joba boyınsha alıp barıladı. Bul jumıstı joybarlawda dárilik ósimliklerdi tábiy sharayatta joǵalıp ketpewin hám olardı qorǵawdıń basqa ilajları ińobatga alınǵan bolıwı kerek: - rejalangan muǵdardan artıqsha tayarlamaslik; - dárilik ósimlik ónimin tek kórsetilgen hám rejalangan daladan jıynaw hám de jıynalatuǵın dalani hár jılı qaǵıydaǵa qaray almastırıp turıw ; - dárilik ónimdi jıynaw jobası onı ekspluatatsion rezervinen artıqsha bolmawine ámel qılıw ; - kóp jıllıq ótli ósimliklerdiń dárilik ónim retinde onıń er ústki bóleginen paydalaniletuǵın bolsa, onı túbiri menen suǵurib almaslik, yaǵnıy bul dárilik ósimlikti tábiy sharayatta joq bolıp ketiwiniń aldın alıw hám basqalar. Házirgi waqıtta dárilik ósimlikler hámme aymaqlarda tayarlanadı. Aldında bul jumıslar Ukraina, Belarus respublikaları, Kavkaz hám Rossiyanıń Evropa bólegindegi wálayatlar, avtonom respublikalarında hám úlkelikinde jaqsı jolǵa qoyılǵan. Dárilik ósimliklerdi tayarlaw, qayta islew hám de ósiriw menen tómendegi keńseler shuǵıllanadı : Ózbekstan Respublikası “Tábiyaattı qorǵaw» komiteti- «bionazorat» shólkemi tábiy halda ósetuǵın dárilik ósimlikler ónimlerin tayarlaw jumısların rejalaydi, dárilik ónim muǵdarın hám jıynalatuǵın atızlardı anıqlaydı hám de basshılıq etedi. Ózbekstan Respublikası Den sawlıqtı saqlaw ministrliginiń respublika „Farmatsiya“ islep-shıǵarıw birlespesi basqarması jáne onıń wálayatlardaǵı keńseleri túrli dárilik ósimlik ónimlerin úlken muǵdarda tayarlaydı. Mısalı, mákke analıq ústinshesi (saqalı, popugi), toǵrayxon, bóymodaron, ashshı shuvoq, shipovnik hám basqalar. «Dári-dárman» mámleket aktsiyadorlik jámiyeti hár jılı 21 tur dárilik ósimliklerden 60 -70 t.ga jaqın muǵdarda ónimler tayarlaydı. Atap aytqanda, dalachay, ashshı shuvoq, bóymodaron, zubturum, oqqaldirmoq, gezende, atız qirqbóǵimi, mayda gulli toǵrayxon, makkajóhori analıq ústinshesi, shipovnik mıywesi hám basqalar. Dárilik ósimliklerdi jıynaw menen taǵı Awıl hám suw xojalıǵı ministrligi Orman xojalıǵı komitetine tiyisli “Shıpabaxsh” IChB hám basqa shólkemler. Bul keńseler ózlerine biriktirilgen aymaqlarda ósetuǵın dárilik ósimlik ónimlerin yiǵadi hám tiyisli kárxanalarǵa tapsıradı. Qadaǵalaw sorawlar 1. Shiyki onim degende neni tusinesiz? 2. Dárilik ósimlik Shiyki onimlerin tayarlawda qanday jumıslar atqarıladı 3. Dárilik ósimliklerdi tayarlawdı shólkemlestiriwde tómendegiler atqarıladı hám tashkil etiledi: 3 - LEKTCIYA. DARILIK SHIYKI-ZATLARDI TAYARLAW HÁM BIRLEMSHI ISHLEW BERIW USILLARI Joba 1. Dárilik sheki onim ónimleri túrleri 2. Er ústki sheki onim 3. Er ostki organlar Tayansh sóz dizbekleri: Biologiyalıq aktiv elementlar, Japıraqlar, Bórtikler, Qabıqlar, Guller, Mıywe hám tuximlar, túbir, tamirpaxal, tuynek hám piyazlar Dárilik shiyki onim ónimlerdi. Biologiyalıq aktiv elementler ósimliklerdiń hámme shólkemlerinde bir waqtıniń ózinde kóp muǵdarda toplanmaydi, sol sebepli de olardı túrli waqıtlarda tayarlawǵa tuwrı keledi. Dárilik ósimlik sheki onim ónimlerin tómendegi múddetlerde jıynap alıw kerek boladı : Japıraqlar ádetde ósimlik gúllewi aldından yamasa gullaganida jıynap alınadı. Japıraqlar júdá ástelik menen, ılajı bolǵanınsha ósimlikke zálel etkazmasdan jıynap alınadı (belladonna, oymaqgul hám basqa ósimlik japıraqları ). Geyde ot ósimliklerdiń bargini tayarlaw ushın er ústki bólegi órib alınadı, keyininen japıraqları teriledi yamasa er ústki bólegi qurıtıp maydalanadı. Japıraqları ajıratılıp, poyasi hám shaqları alıp taslanadı. Bunda putaq hám guller qospası japıraqlarǵa qosılıp ketiwi múmkin (jalpız, gezende hám basqa ósimlikler). Ósimliktiń er ústki bólegi (ot ) ósimlik gullaganida jıynaladı. Ósimliktiń er ústki bólegi poyasining tagidagi japıraqlar aldından órib alınıp, poyaning bargsiz bólegine tegilmaydi. Boyı bálent ósimliklerdiń bolsa poyasining tóbe bólegi (10 -20 sm uzınlıqta ) hám shoxchalari kesip alınadı (ashshı shuvoq, dalachay hám basqa ósimlikler) Bórtikler erte báhárde (ashılmastán ilgeri) ósimlik denesinde suyıqlıq yura baslaǵan waqıtta jıynaladı. Bórtikler ósimliklerden terip alınadı yamasa bórtikli shoxchalarni qırqıp alıp keyininen shoxchalardan bórtiklerdı az-azdan qaǵıp toplandı. Qabıqloqlar da erte báhárde, yaǵnıy ósimlik denesinde suyıqlıq júriwib, aǵash bóleginen ańsat ajraladi`ǵan dáwirinde, poya hám qalın shaqlarınan shilib alınadı. Qabıqloq alıwdı ańsatlastırıw ushın poya yamasa qalın shaqlardı bir-birinen 30 sm aralıqta eki kúyewinen ótkir pıshaq menen keseine, keyin uzınına kesiledi hám qabıqloq ajıratıp alınadı. Guller ósimlik qiyǵos gullaganda jıynaladı. Kóbinese guller bólek--bólek kesip alınadı. Geyde gúl kompleksiniń hámmesi (dásterbosh, marjandaraxti hám basqalar ) yamasa gulning ayırım bólimleri (siyirquyruq ósimligida tek gúl tojibarglari) jıynap alınadı. Plantatsiyalarda óstirilgan yamasa jabayı halda kóp ushraytuǵın mayda gulli ósimliklerdiń guli arnawlı ásbap menen jıynaladı (romashka hám basqalar ). Mıywe hám tuximlar pishib jetilgen dáwirde jıynaladı. Miyweler ádetde azanda yamasa keshte jıynap alınadı, kún isiganda jıynalsa, qurǵaqlay miywelerdiń tuximlari shashılıp ketiwi múmkin. Miyweler túrine qaray tayarlanadı. Geyparalar qol menen birme-birme úzip alınadı, basqaları bolsa tayaq menen qaǵiladi. Tuximlar da túrli usıllar menen tayarlanadı. Birpara tuximlar arnawlı ásbap menen miyweden ajıratıp alınadı (badamuruǵi hám basqalar ). Mayda mıywe hám urıwlar bolsa urıwlar etilgeninen keyin yamasa etiliwi aldında ósimlikti órib qurıtıp, keyininen qırmanda yanchib tazalanadı (fenxel', arpabádiyan hám kashnich miyweleri, gorchica urıwı hám basqalar ). Er ostki organlar (túbir, túbirpoya, tuganak hám piyazlar ) ádetde ósimlik uyquga kirgen waqtında - erte báhárde yamasa kesh kuzda tayarlanadı. Birpara er ostki organlardı ósimlik gullep bolǵanınan keyin jıynaladı. Sebebi, olardıń geyparaların ósip atırǵan kúyewinde bálent bóyli biygana ósimlikler arasından tabıw qıyın (solab túrleri hám basqalar ), geyparaların qurib qalǵan poyalarini bolsa samal sindirib uchirib ketedi (etpek hám basqalar ). Er ostki organlardı bel, ketpen hám basqa ásbaplar menen qazib alınadı. Bir jaydı ózinde ósimlik kóp hám de er ostki shólkemleri jaqsı rawajlanǵan bolsa, ol halda traktor menen kovlab alınadı (boyan hám basqalar ). Jıynalǵan er ostki organlardı ılay, topıraq, qum, japıraq hám poyalardan tazalap (geyparaların suwda juwıp ), keptiriw ushın mayda bóleklerge qırqıladı. Ósimliktiń er ústki bólimlerin, mısalı bargi, guli hám basqa bólimlerin shıq kóterilgandan keyin hawa ashıq waqtında jıynap alınadı. Jawın yamasa azandaki shıq kóterilmasdan aldın jıynalǵan ósimliklerdi keptiriw qıyın, olar qurtilganida da qorayib ketedi. Jıynalǵan Dárilik ónimlerdi sebetlerge basıp yamasa bir erga uyub qoyıp bolmaydı, sebebi ızǵarlıq hám ıssılıq (qızıw yamasa quyash temperaturası ) tásirinde ósimlik toqımalarında tereń bioximiyalıq ózgerisler júz beredi, organimzga tásir etiwshi ximiyalıq birikpeler bóleklenip ketib, Dárilik ónim óz qımbatın joǵatadı. Ónimlerdi tayarlaw usılları. Dárilik ósimliklerdiń sheki onim bólimlerin jıynaw olarda tasir etiwshi elementlardıń eń kóp muǵdarda toplaǵan dáwirinde alıp barıladı. Ósilikni rawajlanıw (ontogenez) processinde úyreniw nátiyjesinde onıń quramındaǵı biologiyalıq aktiv elementlardıń eń kóp muǵdarda toplanıwına qaray, sheki onimdi optimal jıynaw múddeti belgilenedi. Dárilik sheki onimdi jıynaw múddeti kalendar dáwirlerde ańlatpalansada, lekin olar tek ulıwma jollanba retinde keltiriledi. Geyde olardı jıynap rawajlanıw fazası menen tuwrı kelmewi de múmkin. Ósimlikler rawajlanıwı bir neshe faktorlarǵa baylanıslı : ósimlik ósetuǵın geografiyalıq zonaǵa, ósimliklerdiń ayriqshaxususiyatlariga, jıldıń meteriologik sharayatına, topıraq sharayatına hám basqalar. Mısalı, shıyrınmiya túbirin tayarlaw Ural úlkesinde may ayınan oktyabrge shekem, Doǵistonda marttan iyunǵa shekem, Ózbekstanda bolsa oktyabr ayınıń aqırınan tap aprel ayına shekem bolǵan múddetlerde alıp barıladı. Sol sebepli jıynaw dáwirin anıq belgilewde (sırtqı belgilerge qaray) rawajlanıw fazaların názerde tutıw kerek. Bul fazalar ayırım ósimlik túrleri ushın birdey bolmay, onı belgilew ósimliktiń túrli shólkemlerinde biologiyalıq aktiv elementlardıń maksimal muǵdarda toplanıwına baylanıslı. Birpara ósimlik wákilleriniń bólek bólimleri jıynaladı, ósimlikti sheki onim bólegi jıynalǵanda, múmkinshiligi barınsha (kereksiz bolmaǵan bólimleri kem aralasǵan, biygana ósimlikler ulıwma qospaǵan halda ) tuwrı jıynalısı kerek. Mısalı, er ústki (óti) sheki onimleri tayarlaw hám keptiriwge bólek itibar beriliw kerek. Bunda daslep ósimlik sheki onimleri tazalarnadı, taxtlanadi hám bólew ushın tayarlanadı. Keyininen olardı arasından sabaqlar ot bólegine jaqınlaw orından ótkeriledi hám baylanısadı. Tap sol tártipte ekinshi baylam da tayarlanadı hám baylanısadı. Artıqsha kereksiz er ústki bólimleri alıp taslanadı eki baylam bir biri jup etip birlestirib baylanısadı. Keyinirek jup baylamlar belgilengen tártipte saya hám salqın orınlarda quritiladi (súwret). Hár-bir sheki onim túrlerin kúnniń xar-qıylı waqıtlarında jıynalısı múmkin. Tiykarınan ashıq hawada, kúndizgi saatlarda sheki onimdi jıynaw qolay. Sheki onimdi alasáhárlab yamasa quyash botgandan keyin, yaǵnıy ósimlikte shıq bolǵan waqıtta jıynaw usınıs etilmeydi. Dárilik ósimliklerdi ximiyalıq quramı. Ósimliklerdi ximiyalıq quramı júdá quramalı birikpelerden ibarat. Onıń quramında túrli organikalıq hám mineral birikpeler boladı. Sol sebepli, olar tarli qıylı kesellikti emlew tiykarǵı qural retinde qollanıladı. Ekenin aytıw kerek, pútkil tiri organizm ushın zárúr bolǵan organikalıq birikpelerdi tek ósimlikler sintez ete aladı. Áne sol ósimlikler toqımasında sintezlangan organikalıq birikpeler ádetde eki gruppaǵa boladılar. 1. Baslanǵısh sintezlangan elementlar - baslanǵısh metabolitlar. Bularǵa beloklar, uglevodlar, lipidlar, fermentler hám vitaminlar kiredi. Baslanǵısh metabolitlar hámme tiri organizmler ushın oǵırı zárúr birikpeler bolıp, olarsız turmıs bolmaydı. 2. Ekilemshi sintezlangan elementlar - ekilemshi metabolitlar. Bularǵa ósimlikler tóqmasida sintez bolatuǵın baslanǵısh metabolitlardan tısqarı qalǵan hámme birikpeler kiredi. Ekilemshi metabolitlar ósimlikler toqımasında baslanǵısh sintezlangan elementlardan hám de olardıń qatnasıwında payda boladı. Tiykarǵı Dárilik elementlar - ekilemshi sintezlangan birikpeler bolıp tabıladı. Ósimlikler quramındaǵı Dárilik elementlar -biologiyalıq aktiv birikpeler ósimliktiń ósiwi dáwirinde-ontogenezda hám túrli faktorlar tásirinde turaqlı ózgeriwde boladı. Olar sintezlanadi, az-azdan kópayadi, málim dáwirde kóp muǵdarda toplandı, keyinirek azaya baradı hám bir waqıt kelip, pútkilley joǵalıp ketiwi múmkin. Bul ózgerislerge tekǵana ósimliktiń ósiwi hám rawajlanıwı (ontogenez dáwiri) bálki sırtqı ortalıq faktorları da úlken tásir kórsetedi. Ontogenez hár bir ósimlikti normal turmıs keshirim dáwiri bolıp, ol tiri organizmdi tuwılishdan baslap tokı tábiy halda qarmaqtası hám qurib qalıwınasha bolǵan dáwirdi óz ishine aladı. Ósimlik quramındaǵı biologiyalıq aktiv elementlar sinteziga, olardıń jıynalısına tásir etiwshi sırtqı ortalıq faktorları tómendegiler esaplanadı : ósimliktiń ósiw jayı, ızǵarlıq (hawa hám topıraqtaǵı ızǵarlıq muǵdarı ), topıraq quramı, temperatura (hawa hám topıraqtıń ıssı -suwıqlıǵı ), jaqtılıq hám quyash nurınıń kóp yamasa kem bolıwlıǵı, ıqlım hám basqalar. Ekenin aytıw kerek, hár bir ósimliktiń ayriqsha ósetuǵın jayı boladı hám ol sol sharayatta jaqsı taraqqiy etedi. Birpara ósimlikler, japıraqlar shirindisi kóp bolǵan erlerde (merwertgul hám basqalar ), basqaları shorlı erlerde (boyan, shuvoq túrleri, sora hám basqalar ) yoqtirsa qalǵanları tawlıqq, taslı erlerdi hám maydalanǵan taslı (qızılsha, koraqovuq hám basqalar ) yamasa kisiler jasaytuǵınlıq jaylarǵa jaqın hám patas jaylardı (besbuwday, durman hám basqalar ) erlerde jaqsı ósip rawajlandi. Birpara ósimlikler ızǵarlıqtı yoqtirsa (atız qirqbóǵimi, oqqaldirmoq, valeriana, sarı nufar, igir, batpaq ledumi, meniantes hám basqalar ), basqaları kerisinshe, qurǵaqlay shólda, erneklerde (ashshımiya, ańızk, ádıraspan hám basqalar ) ósedi. Eger oymaqgulni ósiw dáwirinde normaınan artıq suwǵarılsa, onıń quramındaǵı júrek glikozidlari kem sintezlanadi, tap sonday ızǵarlıq kóp bolsa, darmana shuvoq ulıwma rawajlanbaydı. Íssılıq hám jaqtılıq da hámme ósimliklerge birdey muǵdarda kerek emes. Jeńsheń ósimligi ormanlardıń (taygani) shirindisi kóp, ızǵar, salqın hám jaqtılıq kem bolǵan erlerinde jaqsı taraqqiy etedi, oymaqgul bolsa jaqtılıq, quyash nurı kóp bolsa, júrek glikozidlarini jaqsı sintez etedi. Kópshilik efir moyi saqlawshı ósimlikler ıssı hám jaqtılıqnı sevadi. Sol sebepli qubla rayonlardıń florası quramında efir moyi saqlawshı ósimlikler kóp boladı hám olardıń efir mayları hidining jaqsılıǵı menen parıq etedi. Kerisinshe, birpara ósimlikler (rodiola, levzeya hám basqalar ) salqın erda, tawlıq rayonlarda jaqsı ósedi. Bunday mısallardı kóp keltiriw múmkin. Sonı jaqsı biliw kerek, hár bir ósimlik ózin úyrengen, jasap taraqqiy etetuǵın ayriqsha sharayat hám ıqlımda óssa, tiyisli ayriqsha bolǵan biologiyalıq aktiv elementlardı kóp sintez etedi. Joqarıda keltirilgen ósimliklerdiń ósiwi, rawajlanıwı hám olar quramındaǵı Dárilik elementlardıń sintezi hám toplanıwına sırtqı ortalıq (ızǵarlıq, ıssılıq, jaqtılıq, topıraq quramı, ósiw jayı hám basqalar ) tásirin biliwdiń úlken áhmiyeti bar jáne bul hallar Dárilik ósimliklerdi tábiy sharayattan plantatsiyalarda ósiriwge ótqazilganda esapqa alınıwı zárúr bolıp tabıladı. Hár bir ósimlik ushın onı plantatsiyalarda óstirilganda ayriqsha sharayat hám ıqlımdı ılajı bolǵanınsha tuwdırıw kerek. Ósimlikler quramındaǵı biologiyalıq aktiv elementlardı kóp toplanıw waqıtı taǵı ósimlikti ósiw dáwirine de baylanıslı. Kópshilik ósimliklerdiń er ústki bólegi hám japıraqları quramında tiykarǵı tásir etiwshi biologiyalıq aktiv elementlar olardıń gúllewinen aldın hám gúllew dáwirinde, gullerde - olardıń qiyǵos gullagan waqtında, mıywe hám urıwlarda - olar tolıq etilgeninde, er ostki organlarda - ósimlik vegetatsiya dáwirin (ontoǵenezni) aqırında (kesh kuzda) kóp muǵdarda toplandı. Birpara Dárilik ónimler quramındaǵı tiykarǵı Dárilik statyasın maksimal toplanıwı joqarıda keltirilgen dáwir tuwrı kelmewi múmkin. Birpara alkaloidlar ósimlik endi kókarib, túbiroldi japıraq shıǵarap atırǵan dáwirinde maksimal muǵdarda toplanıp, keyininen az-azdan azayıwı hám ósimliktiń gúllew waqtında basqa birikpelerge aylanıp ketiwi anıqlanǵan. Bunday ózgerisler tek alkaloidlargagina tán bolmay, bálki basqa biologiyalıq aktiv elementlarda da júz beriwi múmkin. Darmana shuvoq ósimligining guli gullagan dáwirinde emes, kerisinshe olardıń ashılmaǵan - ǵumsha jaǵdayında jıynaladı. Sebebi, tásir etiwshi biologiyalıq aktiv statyası - santonin ǵumshasında maksimal toplanıp, gúlley baslaǵanında keskin azayıp ketedi. Dárilik ónimlerdi tayarlawda joqarıda aytıp ótilgenlerdi esapqa alǵan halda, kerekli waqtında jıynalsa, quramındaǵı tiykarǵı tásir etiwshi elementlar etarli muǵdarda bolıp, ónim bolsa joqarı sapalı boladı. Joqarıda belgilengeni sıyaqlı, ósimliklerdiń ximiyalıq quramı oǵırı quramalı bolıp, túrli organikalıq hám mineral elementlardan shólkemlesken. Olardıń hámmesi Dárilik bolmaydı hám keselliklerdi emlewde shıpabaxsh tásir kórsetpeydi. Ayırımları bolsa dári túrlerin tayarlawda ırkinish beredi, Dárilik ónimdi saqlaw waqtında olardıń sapasın aynıwına alıp keledi yamasa tiykarǵı tásir etiwshi ximiyalıq birikpelerdi tez bólekleniwge baslawshı boladı. Qadaǵalaw sorawları 1. Dárilik ósimliklerdi tayarlawdı uyushtirishda nelerge itibar beriliwi kerek. 2. Dárilik ósimliklerdi ximiyalıq quramı 3. Dárilik ónimlerdi tayarlaw usılları 4. Ónimlerdi tayarlaw usılları. 4-LEKTCIYA DÁRILIK SHIYKI ONIMLERDI KEPTIRIW USILLARI REJE: 1. Keptiriw qaǵıydaları 2. Tábiy keptiriw usılları 3. Tábiy keptiriw kemshilikleri 4. Tábiy keptiriw apparatları Tayansh sóz dizbegiler: Dárilik ósimlik shiyki onimlerine baslanǵısh qayta islew. Tayarlanǵan Dárilik ónimlerdi basqa ósimlik qospaları, ılay, topıraq, qum hám basqalardan tazalanǵannan keyin demde keptiriwge kirisiledi. Keptiriwdiń ulıwma tártip qaǵıydaları tómendegilerden ibarat : 1. Quramında efir mayları ámeldegi sheki onim 30 -35 (40) 0 S temperaturada quritiladi. 10 -15 sm qalıńlıqta efir mayların ushıp shıǵıwına jol qóymagan halda. 2. Quramında glikozidlar ámeldegi sheki onim 50-600 S temperaturada. Bul halda fermentler glikozidlardiń quramın buzıwǵa úlermeydi. 3. Quramında alkoloidlar ámeldegi sheki onim 500 S ge shekem temperaturada quritiladi. 4. Quramında askorbin kislotası ámeldegi sheki onim 80-900 S temperaturada quritiladi. Keptiriwdiń barlıq usıllarında (efir maylılarınan tısqarı ) sheki onimin qalıń jaymastan jaylastırılıp, tez-tez awdarılıp turıladı, biraq maydalanıp ketiwine jol qoyılmaydı (súwret). Dárilik ósimlik sheki onimleri-túbir, túbirpoya, qabıq, pahal iylmewinen sınıw dárejesine kelip; japıraq hám guller ishqalanganda untaq jaǵdayına kelip; suwlı miyweler bir-birine jabisip qalmastan, basılǵan halda shashılıp ketiw jaǵdayına kelip keptiriw procesi pıtken esaplanadı Keptiriwdiń eń ápiwayı hám ańsat usılı tábiy sharayatta, yaǵnıy ashıq hawada keptiriw bolıp tabıladı. Biraq ósimliklerdiń jer ústki bólimlerin (qabıq, mıywe hám tuximlarinan tısqarı) ashıq hawada, quyashda qurutib bolmaydı. Keri jaǵdayda ósimliktiń jer ústki shólkemleri kletkalarındaǵı jasıl reń beretuǵın xlorofill hám de gúl bólimlerindegi reń beretuǵın pigmentlar bóleklenip ketib, poya, japıraq hám bólekan guller sarǵayib (kóbinese guller reńsizlenip) qaladı. Xlorofill pigmenti bólekleniwi menen birge ósimlik quramındaǵı basqa ximiyalıq birikpeler de gidrolizlanishi múmkin. Sol sebepli de ádetde quyash issiǵida tek er ostki organlar, qabıqloq, mıywe hám urıwlar quritiladi (súwret) Ósimliktiń er ústki bólimleri (poya, japıraq hám guller) arnawlı qurılǵan bastırma, shertek yamasa cherdaklarda quritiladi. Bul jaylar taza hám samal ótip turatuǵın bolıwı kerek. Dárivor ónimler arnawlı islengen stelajlarga juqa etip yoyiladi. Miyweler quritiladigan úskenelerdi (pechlar) da dárivor ósimlik sheki onim ónimlerdi keptiriw ushın maslastırıw múmkin. Onıń ushın bolsa dárivor ósimlik ónimlerin ulıwma keptiriw qaǵıydalarına úzil-kesil túrde ámel qılıw talap etiledi. Bunnan tısqarı, hól miywelerdi, mısalı, qaramıq, Malina, klyukvalarni keptirgishlerde quritsa da boladı (súwret). Sońǵı jıllarda dárivor ósimlik ónimlerin tábiy usılda keptiriw menen bir qatarda túrli tipdagi keptirgishlerde jasalma keptiriw keń qollanilmokda. Ayırım dárivor ósimlikler quramındaǵı tásirli qımbat bahalı ximiyalıq birikpeler (mısalı, glikozidlar) tábiy uzaq qurıtılǵanda bóleklenip ketiwi múmkin. Sol sebepli olardı jasalma túrde qurıtǵan jaqsı. Bunnan tısqarı, jasalma túrde qurıtılǵanda dárivor ónim tez quriydi hám sapalı boladı. Quramında efir moyi bolǵan dárivor ónimler 25-300 de, alkaloidlar, glikozidlar hám basqa elementlar bolǵan dárivor sheki onim ónimleri bolsa 50-600 de qurǵatıwı kerek. Ónimdi normadan zıyat qurıtıp jibermaslik usınıs etiledi, keri jaǵdayda ol untaqǵa aylanıp ketedi. Mısalı, shipovnik miyweleri arnawlı qurituvchi úskenelerde 80°S átirapındaǵı temperaturada bir neshe saat dawamında yamasa gúzek ayınıń ıssı kúnlerinde saya -salqın orınlarda (úsheklerdi astında shama menen 40 -600 S átirapında ) keptiriw usınıs etiledi. Miywelerdi keptiriw dáwirinde tez-tez menen aralastırıp turıw talap etiledi. Geyde, olardı aftapda keptiriw nátiyjesinde sheki onimdiń sapası aynıwı múmkin. Tırnaqgul ósimligining sheki onim ónimi qiyǵos gullagan waqıtta teriledi. Jańa ashılǵan guller tiykarınan qolda hám geyde tayarlanǵan tarish úskenelerinde (sovokalar) teriledi. Gúl sebetchalari tez-tez ashılıwı munasábeti menen hár 3 kúnde, keshi menen 4-5 kúnde terip turıladı. Ósimlikten terip alınǵan topgullar qızıp ketpewi jáne onıń sapası buzılmawı ushın sebetchalarda hám jıynaqlarda 3-4 saattan artıq saqlanmaslik kerek. Terilgen ónim arnawlı keptirgish ásbaplarda (SPK), hawa (vPT-400, 600) keptirgishlerde 40 -45°S ge shekem temperaturada yamasa ıssı kúnlerinde saya -salqın orınlarda (úsheklerdi astında shama menen 30 -400 S átirapında ) quritiladi. 4-6 kún dawamında qurıtılǵan sheki onim ónim gewek halda (bosilmasdan) arnawlı qaǵazdan jasalǵan qapshıqlarda 20 kg den etip jaylastırıp saqlanadı. Ónimdi qurǵaqlay bazalarda saqlaw múddeti 2 jıldan aspawı kerek. Dárivor ósimlik sheki onimlerin keptiriw usılları. Dárivor ósimlik sheki onimslari tiykarınan 2 qıylı usıl menen quritiladi; 1. Tábiy (jasalma ısıtpaǵan halda ) yamasa saya -salqın orınlarda quyash nurı tásiri járdeminde; a) saya -samal járdeminde, ashıq hawada ámelge asıriladı, biraq sayada, áywanlarda, úy shipining aralıǵinda, arnawlı keptiriw bazasında hám samal járdeminde keptiriw úskenelerinde; b) quyash járdeminde, ashıq hawada yamasa quyash keptiriw úskenelerinde. 2. Jasalma arnawlı keptirgish úskeneleri járdeminde. (Jasalma qizdırıw yamasa qızitish járdeminde). Tábiy keptiriw. Tábiy keptiriw áyyemginen málim. Bul usıl ekonomikalıq tárepten nátiyjeli ekenligi menen bólek qadrlanadı. Házir de jazı ıssı hám qurǵaqlay, kuzi jıllı hám qurǵaqlay bolǵan kontinentlerde bul usıllar qollanıladı. Biraq, tábiy keptiriw usılı ayırım kemshiliklerden de holi emes. Bul usıl menen sheki onimdi keptiriwde málim waqıt (3-5 kún) talap etedi. Dárivor ósimliktiń qurǵaqlay statyası sezilerli muǵdarda azayadı. Bunnan tısqarı ónimdi keptiriw ushın ajıratılǵan jaylar (punktler) shań jollardan uzaǵıraqta jaylastırıladı. Sonıń menen birge, keptiriw punktleri tegis, shańdan tazalanǵan, quyash nurı jaqsı túsetuǵın, samal jaqsı esadigan, sabanlarlı suvoq etilgen, taza oqib turǵan suw bolıwı hám qurıtılǵan ónimdi jıynalatuǵın (qırman ) jay bolıwı kerek. Ózbekstannıń ıqlım sharayatı (joqarı hawa temperaturası, hawa ızǵarlıǵı tómen bolıwı ) dárivor ósimlikti tábiy halda keptiriw ushın júdá qolay bolıp esaplanadı. Tábiy halda qurıtılǵan sheki onim ónimlerin, jasalma qurıtılǵan ónimlerge salıstırǵanda sapa tárepten bólekan tómen bolsada, biraq ekonomikalıq tárepten júdá nátiyjeli esaplanadı. Dárivor ósimliklerdi tábiy keptiriw waqtında jaǵdaylardan kelip shıqqan halda ayırım jaǵdaylardı ińobatga alıw kerek boladı ; -bular keptiriw ushın ashıq jaylardı hám sheki onim ónimi ushın arnawlı úskenelestirilgen keptiriw maydanların tuwrı tańlaw. Bul hal bolsa óz gezeginde ónim tán bahasınıń tómenlewine hám de ónim sapasınıń jaqsılanıwına tásir etedi. -keptiriw punktleri dalaga jaqın jaylasıwı menen biraq, maydandıń júzesi bolsa quritiladigan sheki onim ónim turining hár-bir (1 m2) maydanǵa tuwrı keliwi hám jaylastırılıwı muǵdarına da baylanıslı. Mısalı, eger keptiriw ushın hár kúni 1 t. den dárivor ósimlik sheki onimsi kelip tusse hám hár (kúni) m2 ge 3 kg den keptiriw ónimi tuwrı kelse, bunda máwsim dawamında 1 t. sheki onim ónim ushın 1000 m2, yamasa keptiriw maydanı talap etilar eken. Keptiriw maydandıń hár bir (m2) kvadrat maydanına maydanlanǵan hám iǵal (jasıl massa) sheki onim ónimlerden 2-3 kg den jaylastırıw múmkin. Tábiy keptiriw tómendegi kemshiliklerge iye: -keptiriw waqıtı uzaq múddetchózilishi (ózgeshelikiniń joǵalıp ketiwi, sapa azayıwı hám basqalar ). -ónim sapası jasalma keptiriwdagiga salıstırǵanda tómen boladı -qolaysız hawa rayı sharayatlarda, keptiriw procesi buz'ladı. -ónimdi saqlaw ushın qosımsha miynet hám waqıt sarp etiledi. Qadaǵalaw sorawları 1. Dárivor ósimlik sheki onimlerin keptiriw usılları?. 2. Tábiy keptiriw usılları?. 3. Tábiy keptiriw kemshilikleri? 4. Tábiy keptiriw apparatları?. 5-LEKTCIYA DÁRILIK ÓSIMLIKLER SHIYKI ZATLARI SAPASINA QOYILATUǴIN TALAPLAR REJE: 1. Dárivor ónimlerdi ıdıslarǵa jaylastırıw (qabarǵan jerlew) 2. Isletiletuǵın ıdıslar Tayansh sóz dizbegiler: Tyuklash (toylash), Presslash (jipslash), Briketlash, Sheki onim, Uwlı zatlı, psixotrop, tez tásir etiwshi elementlar saqlawshı ósimlikler, qabarǵan jerlew), Standart holiga, Ragoja, Meshkovina (qalta ), Fanerali yashiklar, Kartonli yashiklar, farmakopeya maqalası (FM) hám GOST Dárivor ónimlerdi ıdıslarǵa jaylastırıw (qabarǵan jerlew). Dárivor ósimlik sheki onimlerin qabarǵan jerlashda sheki onim túrleri jáne onıń kólemlerine bólek itibar beriledi. Házirgi waqıtta qabarǵan jerlew usıllarınan tyuklash, presslash hám briketlash usılları keń qollanılıp atır. Tyuklash (toylash)- arnawlı tyuklash mashinalarında ámelge asıriladı. Presslash (jipslash)- ot hám qabıqloq ushın arnawlı presslarda ámelge asıriladı (provoditsya dlya trav, kár v spetsial'nix pressax: util'nix ili sennix). Briketlash - Maydanlanǵan sheki onimdi kishi kólemlerde presslashni ámelge asırıw usılı bolıp tabıladı. Kóbinese briketlar óz jaǵdayı menen tayın dárivor qural retinde dárixanalarda satıladı. Sheki onimdiń ayırım túrleri bólek qabarǵan jerlewdi talap etedi: Uwlı zatlı, psixotrop, tez tásir etiwshi elementlar saqlawshı ósimlikler (A toparında turıwshılar ) arnawlı seyflarda qalıń shıysheli qopqop menen jasırılǵan halda saqlanadı. Standart holiga keltirilgen dárivor sheki onim ónimler túrine qaray hár túrlı qabarǵan jerlenedi. Dárivor ónimlerdi ıdıslarǵa jaylastırıw (qabarǵan jerlew), olardı sırtqı tásirinlerden asırawdı (tógiliw, shashilishdan, isletiletuǵın múddeti ishinde onıń sapasın hám sırtqı kórinisin ózgertirmesten saqlanıwın hám de transport qurallarında jıberiw hám tasıwdı ) támiyinlewi kerek. Ónimlerdi jaylastırıwǵa qaltalar, qapshıqlar (paketler), taxtadan hám karton qaǵazdan jasalǵan yashiklar hám kutichalar hám de toylash ushın jasalǵan yashiklar hám basqalar isletiledi. Isletiletuǵın ıdıslar qurǵaqlay, taza, hesh qanday hidi bolmawi hám de hár bir partiya ushın birdey bolıwı kerek. Ónimler jaylastıriletuǵın ıdıslar, ıdıs daǵı ónimlerdiń salmaǵı dárivor ónimlerdiń túrine qaray anıqlanadı hám de olar tiyisli normativ hújjetlerde (mısalı, farmakopeya maqalası (FM) hám GOST larda) kórsetiledi: 6-LEKTCIYA DÁRILIK ÓSIMLIK SHIYKI ZATLARIN QADAQLAW HÁM SAQLAW REJE: 1. Dárivor ónimlerdi ıdıslarǵa jaylastırıw (qadaqlaw) 2. Isletiletuǵın ıdıslar 3. FS qaǵıydaları hám talapları Tayansh sóz dizbegiler: Tyuklash (toylash), Presslash (jipslash), Briketlash, Shiyki onim, Uwlı zatlı, psixotrop, tez tásir etiwshi elementlar saqlawshı ósimlikler, qabarǵan jerlew), Standart holiga, Ragoja, Meshkovina (qalta ), Fanerali yashiklar, Kartonli yashiklar, farmakopeya maqalası (FM) hám GOST Dárivor ónimlerdi ıdıslarǵa jaylastırıw (qabarǵan jerlew). Dárivor ósimlik sheki onimlerin qabarǵan jerlashda sheki onim túrleri jáne onıń kólemlerine bólek itibar beriledi. Házirgi waqıtta qabarǵan jerlew usıllarınan tyuklash, presslash hám briketlash usılları keń qollanılıp atır. Tyuklash (toylash)- arnawlı tyuklash mashinalarında ámelge asıriladı. Presslash (jipslash)- ot hám qabıqloq ushın arnawlı presslarda ámelge asıriladı (provoditsya dlya trav, kár v spetsial'nix pressax: util'nix ili sennix). Briketlash - Maydanlanǵan sheki onimdi kishi kólemlerde presslashni ámelge asırıw usılı bolıp tabıladı. Kóbinese briketlar óz jaǵdayı menen tayın dárivor qural retinde dárixanalarda satıladı. Sheki onimdiń ayırım túrleri bólek qabarǵan jerlewdi talap etedi: Uwlı zatlı, psixotrop, tez tásir etiwshi elementlar saqlawshı ósimlikler (A toparında turıwshılar ) arnawlı seyflarda qalıń shıysheli qopqop menen jasırılǵan halda saqlanadı. Standart holiga keltirilgen dárivor sheki onim ónimler túrine qaray hár túrlı qabarǵan jerlenedi. Dárivor ónimlerdi ıdıslarǵa jaylastırıw (qabarǵan jerlew), olardı sırtqı tásirinlerden asırawdı (tógiliw, shashilishdan, isletiletuǵın múddeti ishinde onıń sapasın hám sırtqı kórinisin ózgertirmesten saqlanıwın hám de transport qurallarında jıberiw hám tasıwdı ) támiyinlewi kerek. Ónimlerdi jaylastırıwǵa qaltalar, qapshıqlar (paketler), taxtadan hám karton qaǵazdan jasalǵan yashiklar hám kutichalar hám de toylash ushın jasalǵan yashiklar hám basqalar isletiledi. Isletiletuǵın ıdıslar qurǵaqlay, taza, hesh qanday hidi bolmawi hám de hár bir partiya ushın birdey bolıwı kerek. Ónimler jaylastıriletuǵın ıdıslar, ıdıs daǵı ónimlerdiń salmaǵı dárivor ónimlerdiń túrine qaray anıqlanadı hám de olar tiyisli normativ hújjetlerde (mısalı, farmakopeya maqalası (FM) hám GOST larda) kórsetiledi: Qurıtılǵan dárivor sheki onim ónimlerdi qabarǵan jerlew ushın (FS qaǵıydaları boyınsha ) tómendegi ıdıslardan paydalanıladı ; Matodan tikilgan qaltalar (GOST 19317-73 boyınsha yamasa GOST 18225-72 boyınsha ) ziǵir-ken yesaplanadı-kanop talshıqlarınan toqılǵan qaltalar. Bul qaltalar bir yamasa eki qabat jaǵdayında isletiliwi múmkin. Qaltalardıń awızı qol (GOST 17308-85 ke qaray kanop sabaq menen) yamasa mashina (GOST 14061-85 ke qaray ziǵir tolasidan etilgen sabaq menen) járdeminde tikiladi. Qopga salınǵan ónim salmaǵı 40 kg den aspawı kerek. Kóp qabatlı qaǵaz qaltalar (GOST 2226 -75 boyınsha hám GOST 24370-80 boyınsha ) eki yamasa jalan qatlı qaǵazlı qaltalar. Ónim menen toldırılǵan qaǵaz qaltalar, qaltalar awızı joqarıda kórsetilgen sabaqlar menen qol yamasa mashina járdeminde tikiladi. Bir yamasa eki qabat qaltalar tayarlaw ushın arnawlı qaǵazlar (GOST 2229 -81 e hám GOST 1760 -81 ge qaray ) isletiledi. Qaǵaz qopga 15 kg, qaǵaz qaltaǵa 5 kg den artıq ónim solinmasligi kerek. Matodan tikilgan (GOST 19298-73 boyınsha ) uzın hám altı qırlı yashik formalı taylar. Taylarǵa 50 kg den artıq bolmaǵan muǵdarda dárivor ónim solinadi hám olardıń awızı joqarıda aytıp ótilgen, tiyisli GOST larda kórsetilgen sabaqlar menen qolda yamasa mashina járdeminde tikiladi. Geyde ústi shúberek menen qorshap tikilmagan taylar da qollanıladı. Aǵashdan (GOST 5959 -80 boyınsha ) jasalǵan yashiklar. Yashiklar ishine tiyisli GOST larda kórsetilgen B - markalı qaǵaz (GOST 8273-75) yamasa qalta tikiladigan qaǵaz (GOST 2228-81) salıp, keyininen dárivor ónim menen toldırıladı. Aǵash yashiklarga 30 kg ge shekem salmaqlıqta dárivor ónim solinadi. Keyin onıń qopqoǵi mixlanadi. Kartondan (GOST 15629 -83 boyınsha ) jasalǵan yashiklar. Bul yashiklarni dárivor ónimler menen toltırıwdan aldın olardı ishine tiyisli qaǵazlar solinadi. Aqırında karton yashiklar ústine arnawlı elim qaǵaz lentalar jabıwtırıladı yamasa eki cheka jayınnan polat sım menen óraladi (GOST 32822-74). Karton yashiklarga salınǵan dárivor ónim salmaǵı 25 kg den aspawı kerek. Dárivor ónimlerdi jaylaw ushın kerekli bolǵan ıdıslar bul ónimlerdiń túrine hám ózgeshelikine qaray tiyisli GOST ga qaray saylanadı. Mısalı ; - ósimliklerdiń er ústki bólegi, bargi, qabıqloǵi, geyde gulleri, túbiri hám túbirpoyalarini ádetde aldın jipslab (preslab), keyininen arnawlı toylaydigan yashiklarga solinadi. Bul usıldıń qopga yamasa yashiklarga salıp, jaylastırıwǵa salıstırǵanda tán bahası salıstırǵanda arzan túsedi hám de tasıw yamasa saqlaw dáwirinde dárivor ónimdi ıssınan, ızǵarlıqtan hám quyash tásirinen jaqsı qorǵaw etedi. - qurıtılǵan xól miyweler, shoxkuya hám de ayırım qımbat bahalı hám salmaqli ónimler eki qabat etip tikilgan qaltalarda saqlanadı. - toylab bolmaytuǵın kiyim-kenshek dárivor ónimler eki qabatlı úlken qaltalarǵa, tez maydalanıp ketetuǵın romashka, merwertgul gulleri, qaraǵay kurtagi hám basqalar ishine tıǵız etip bir neshe qabat qaǵaz salınǵan yashiklarga jaylastırıladı. Dárivor ónimlerdi xalıqqa satıw ushın qabarǵan jerlashda GOST 64-026 -87 boyınsha qaǵazdan (kartondan) jasalǵan shay tartpalar, qaǵaz hám polietilen qapshıqlar hám de taǵı basqalardan paydalanıladı. Qabarǵan jerlenetuǵın ıdıslar túrine dárivor ónim qabarǵan jerleniw norması (tap sonıń menen birge qapshıqlar hám tartpalar awızı qanday elim menen elimlanishi, dárixana hám bazalarǵa jıberiw ushın yashiklarga qansha qapshıq hám tartpalar jaylastırılıwı kerekligi) tiyisli normativ-texnikalıq hújjetlerde kórsetiledi: Dárivor ónim ıdıslarǵa jaylastırıp bólingennen keyin, olar jaylastırılǵan ıdıs ústine sol ónim tuwrısında tolıq maǵlıwmat jazıladı (tamǵalanadı ) yamasa tiyisli jarlıq osiladi. Satıw ushın dárixanalarǵa shiǵarılatuǵın dárivor ónimler ıdısı (karton tartpa, polietilen qapshıq, yashik hám basqalar ) ústine GOST 17768-80 ge qaray tómendegiler jazılǵan bolıwı kerek; - ministrlik, tayarlaǵan kárxana jáne onı tavar belgisi; ónimdiń lotin, orıs hám ózbek tilindegi atı ; ızǵarlıqtı eń kóp ruxsat etiletuǵın jaǵdayı daǵı ónim salmaǵı, isletiw usılı, saqlaw sharayatı, esapqa alınǵan nomeri, ceriya nomeri, saqlaw múddeti hám tán bahası (bahası ). Transport jardeminde jónetiletuǵın dárivor ónim ıdısı ústine GOST 14192-77 buyicha tómendegiler jazılǵan bolıwı kerek: ministrlik (shólkem, basqarma ), jónatgan korxananing atı, ónim atı, ızǵarlıqtı eń kóp ruhsat etiletuǵın jaǵday daǵı ónimdi sap (netto) salmaǵı, ıdısı menen birgeliktegi (brutto) salmaǵı, tayarlanǵan jılı hám sheshe, partiya nomeri, kórsetilgen ónimdiń normativ-texnikalıq hújjeti (MTX) dıń dárejesi hám nomeri. Qadaǵalaw sorawları 1. Tyuklash (toylash), presslash hám briketlash ne? 2. Ídıs (tara) túrleri? 3. FS qaǵıydaları 4. Maxsulot salmaǵın anilaw 7- LEKTCIYA DÁRILIK SHIYKI ZATLAR ZIYANKESLERI HÁM OLARǴA QARSI GÚRESIW ILAJLARI REJE: Dárilik shiyki onim zıyankesleri Qarsı gúres ilajları Shiyki onimleriniń zıyanlanıw dárejesi. Tayansh sóz dizbegiler: qáwipli zıyankesler, klesh, gruppa muchnix i volostix), juki, muchnoy xrushak, xlebniy tochil'shik, Maliy xrushak, ambarniy dolgonosik, babochki hám kúye (moli), eskertiwshi hám qiron keltiretuǵın, Mámleket Farmakopeyasining X nashiryoti hám basqalar Dárilik shiyki onim zıyankesleri hám olarǵa qarsı gúres ilajları. Dárilik shiyki onim ónimleri azıqa elementlarına (kraxmal, maylar, silekey elementlar, qant hám basqa ) bay bolıp, bul bolsa olardı teleklerde saqlaw dáwirinde túrli-qıylı kemiriwshi zıyankes shıbın-shirkeylerdi ózinejalb etedi. Bunıń nátiyjesinde shiyki onim jáne onı saqlap atırǵan ıdıslar sapası buz'ladı. Ádetde qurǵaqlay, taza hám ıqshamlı ımaratlarda zıyankes hashoratlar shiyki onimge qáwipli dárejede zálel jetkazbi ydi. Biraq, antisanitar jaǵday daǵı telekler (yaǵnıy, hawa salıstırmalı ızǵarlıǵı hám temperaturası joqarı bolǵan bólmeler) zıyankeslerdi rawajlanıwı hám kóbeyiwi ushın jay jaratadı. Dárilik ósimlikler zarzrkunandalari jıl dawamında bir neshe ret áwlad qaldıradi. Dárilik ósimlikler shiyki onimleri ushın salıstırǵanda qáwipli zıyankesler kleshi (gruppa muchnix i volostix), juki (muchnoy xrushak, xlebniy tochil'shik, Maliy xrushak, ambarniy dolgonosik), babochki hám kúye (moli) lar esaplanadı. Teleklerde bunday zarakunandalarga qarsı 2 qıylı (eskertiwshi hám qiron keltiretuǵın ) usılda gúres ilajları alıp barıladı. 1. Eskertiwshi gúres ilajlarına -teleklerdi taza, ıqshamlı halda saqlaw, tez-tez samalatib turıw, belgilengen tártipte hawa temperaturası (12℃ ge shekem ) hám salıstırmalı ızǵarlıqtı normada (13% ten tómen jaǵdayda ) ustaw, shiyki onimdi qabıllaw hám saqlawda olardı zıyanlanıw jaǵdayın baqlaw sıyaqlı ilajlar kiredi. Dárixanalarda satıw ushın muljallangan kishi hajimdagi shiyki onim ónimlerin asırawda bolsa xloroforim eritpesi menen qayta islengen hám atalǵan dokalarni ıdıslarǵa jaylastırǵan halda saqlanadı. 2. Qiron keltiretuǵın gúres ilajları -túrli-qıylı dizincektsiya usılları menen telek jayı hám shiyki onim ónimlerine ishlov beriliwin óz ishine aladı. Telek ımaratları hám shiyki onimlerdi eki qıylı ( gazlı hám hól-ızǵar ) usıl menen dezinsektsiya qılıw múmkin. Birinshi (gazlı ) jaǵdayda aldın jay áynekleri, jarıqlar, tesikler názerden keshiriledi hám jaqsılap tuyıqitiladi. Keyininen, xlorpikrin yamasa dixiloretan gazları menen tutatiladi hám bir neshe saat saqlanadı. Ekinshi (ızǵar) jaǵdayda bolsa, daslep telek ımaratlarınan shiyki onim ónimleri tısqarına alıp shıǵıladı. Telek pollari dúkandaǵı taxtaları, shiftlari, diywalları mineral -maylı emul'siya (edkogo natra yamasa mineral'no-maslyanoy emul'sii) eritpesi menen purkaladi hám qayta islenedi. Shiyki onimlerdi dezinsektsiya qılıw ádetde (insannıń ómiri ushın qawipsiz bolǵan ) gazlardı tutas yamasa kiyim-kenshek ushqısh suyıqlıqlardı germetik ıdıslarǵa jaylastırıp awızın bir neshe saat ashıp quyılıw arqalı ámelge asıriladı. Dárilik ósimlikler shiyki onimlerin zıyankes hashoratlardan qorǵawdıń eń qolay hám ańsat usılı - mexanik hám ıssılıq hám de quyash nurında bólekan toblantirib qayta islew bolıp tabıladı. Dárilik ósimlk shiyki onimlerine mexanik qayta islewde-bólekan zálellengen shiyki onim ónimlerin túrli-qıylı ólshem degi labaratoriya eleklerinen ótqaziladi hám keyin olar 1 soat dawamında 50-60 gacha ) hám de salıstırmalı ızǵarlıqtı (13% ten tómen jaǵdayda ) normaında támiyinlew talap etiledi. Teleklerde zálelkunadalarga qarsı gúresiw ilajları 2 qıylı (eskertiwshi hám qiron keltiretuǵın ) usıl menen ámelge asıriladı. Teleklerde sanitar jaǵdayǵa ámel etiliwi shiyki onimlerdi belgilengen múddetlerge shekem saqlanıwın támiyinleydi. Tekseriw ushin Sorawlar Shiyki onim zıyankesleri Qarsı gúres ilajları Eskertiwshi gúresler Qir'on keltiretuǵın gúresler 8- LEKTCIYA DÁRILIK ÓSIMLIK SHIYKI ZATLARIN ANALIZ ETIW TIYKARLARI REJE: Dárilik ósimlik shiyki zatlarinnan analiz ushin úlgi aliw tártibi. Jaramsiz ónim Tavar analizi eki basqishta Ónimdi qabil qiliw Tayansh sóz dizbegiler: GOST 6077-80, Burınǵı Birlespe farmokopeyasi (XI basılıwı ) hám GOST 24027-0-80, baza zıyankesleri, II-III dárejede zálellengen, GOST, (Mámleket farmakopeyasi), Baza hám bazalarda, farmacevtika mákemeleri, Farmacevtika zavodları, Partiya, Arbitraj analiz Dárivor ósimlik sheki onimsidan analiz ushın úlgi alıw. Sheki onim kompleksiniń hár qaysı orın birliginiń ulıwma sırtqı kórinisi tekseriledi. Bunda denediń zálellanmaganligiga, namlanmaganligiga, GOST 6077-80 boyınsha tuwrı oralǵanı hám markirovka etilgenligine itibar beriledi. Ortasha úlgi alıw kompleksiniń sanı hám ólshemine baylanıslı. Burınǵı Birlespe farmokopeyasi (XI basılıwı ) hám GOST 24027-0-80 boyınsha eger jıynaqta 1 den 5 danege shekem kemshiliksiz orın bolsa, hámmesin ashıp kórip ortasha úlgi alınadı, 6 dan 50 danege shekem ornı bolsa, tańlap 5 tasi ashıladı, 50 den artıq bolsa, 50 dane ornı orından ajıratıp alınǵan 5 danege qosımsha keyingi hár qaysı 10 orın esabınan taǵı birden ashıp kóriledi. Egerde jıynaqta 50 den artıq orın bolsa olardıń 10% ashıp kóriledi. Jıynaq ashıp kórilgende reńi, hidi, birdeyligine hám ızǵarlıǵına úlken áhmiyet beriledi. Dárivor sheki onim ónim tómendegi jaǵdaylarda jaramsız dep tabıladı hám qabıl etińmeydi: 1. bir sutka (keshe-kunduz) samallatıwda ketpeytuǵın badbóy jat xid bolsa yamasa ayriqsha hidini joǵatǵan bolsa ; 2. uwlı zatlı ósimlik ónimi qospası bolsa ; 3. biygana, dárivor hám basqa ósimlik (sabanlar, ǵawısh ) yamasa mineral qospalar (qum, tas) hám de qus hám haywanlar shıǵındısı ruxsat etilgen normadan júdá kóp bolsa ; 4. ónim pilislengen hám chirigan bolsa ; 5. baza zıyankesleri menen II-III dárejede zálellengen bolsa. Eger ónimdiń sırtqı kórinisi tekserilgende onıń birdey emesligi, bólekan pilislaganligi hám chiringanligi, basqa ósimlikler menen ruxsat etilgen muǵdardan anacha kóp hám basqa kemshilikler anıqlansa, ol waqıtta jıynaq pútkilley sortlarǵa ajaratilib tazalanadı hám qaytaldan ekinshi márte qabıl etiledi. Ruxsat etilgen qospa hám kemshilikler muǵdarı analizi járdeminde anıqlanadı. Bul analiz ushın GOST, (Mámleket farmakopeyasi) qóllanba esaplanadı. Baza hám bazalarda, dárivor ónimlerden islep shıǵarıw farmacevtika mákemelerinde, arnawlı qılıwda tavarshunos analizi alıp barıladı. Tavarshunos analizi eki basqıshda atqarıladı : 1-boskich. Ónimdi qabıllaw hám analiz ushın ortasha úlgi alıw 2-boskich. Ortasha úlgin analiz qılıw. Ónimdi qabıllaw. Farmacevtika zavodları hám basqa xojalıqlarda hám de oraylastırılǵan bazalarda dárivor ónimler ádetde kóp muǵdarda partiya etip qabıl etiledi. Salmaǵı 50 kg den kem bolmaǵan, hár tárepleme bir snfatni tastıyıqlaytuǵın bir hújjet menen rásmiylestirilgen ónim salınǵan orınlar toparsı bir partiya dep ataladı. Download 106.24 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|