Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti jahon tarixi

Abbosiylar xalifaligi

Ummaviylar tomonidan davlat apparatini mustahkamlash va xazinani to‘ldirishga e’tibor berilgan bo‘lsada, ammo ijtimoiy ahvol og‘irligicha qoldi. Xalifa Umar II (717-720) ning hokimiyatni mustahkamlash maqsadida shia va xorijiylarning rahbarlari bilan muzokaralari samarasiz tugadi. Ahvolni
o‘nglash uchun islomni yangi qabul qilganlar xirojdan ozod etildi. Ammo xalifa o‘limidan so‘ng bu tadbir bekor qilindi. Xalifa Xisham (724-743) davriga kelib, soliqlar qattiqqo‘llik bilan yig‘ib olindi. Soliq to‘lamaganlar qamoqqa olindi. Xalqning noroziligi ortib, qo‘zg‘olonlar boshlandi. Movaraunnahrda (728-737), Ispaniya va Mag‘ribda (734-743), Kufada (744), Mesopotamiya, G‘arbiy Eron va Janubiy Arabistonda (744-747) qo‘zg‘olonlar bo‘lib o‘tdi. Navbatdagi xalifa Marvon II (744-750) shijoatli va qattiqo‘l bo‘lsada, sulolaning inqirozini to‘xtatib qololmadi.

7. 
   asrning birinchi yarmida ummaviylarga qarshi bo‘lgan yana bir guruh abbosiylar shakllandi. Ular Muhammadning amakisi Abbosning avlodlari bo‘lib, ummaviylarni Muhammadning avlodlarini qirib yuborganlikda aybladi. Abbosiylarning olib borgan targ‘iboti natijasida, ularni nafaqat barcha musulmonlar-arab va arab bo‘lmagan, shialar va xorijiylar, hatto musulmon bo‘lmagan aholi ham qo‘llab-quvvatladi.
   

Xuroson eng og‘ir nuqta bo‘lgani uchun, u yerga abbosiylar o‘z targ‘ibotchisi Abu Muslimni yubordi. 747-yil 9-iyunda Marv vohasidagi qarorgohida sobiq qul Abu Muslim 4 ming qo‘zg‘olonchilarni yig‘di. Ular qora kiyim kiydi. Qora Abbosiylarning rasmiy rangi edi (Yashil shialar, oq va qizil esa xorijiylar kiyimini rangi edi). Qo‘zg‘olon butun Eron va Iroqni qamrab olib, fuqarolar urushiga aylanib ketdi. Xurosondagi voqealarga xalifa Marvon II javob qaytardi. 748-yili Abbosiylar yetakchisi Ibrohimni qamoqqa tashladi va o‘ldirib yuborishdi. Endi Abbosiylar xarakatiga ukasi Abul Abbos boshchilik qildi va Ummaviylarni tugatish uchun kurash boshlandi. 749-yil 28-noyabrda Abul Abbos Saffox Kufa shahridagi masjidda o‘zini xalifa deb e’lon qildi. U xalq oldida chiqish qilib, ularni endilikda kanal va saroy qurilishiga jalb qilmaslikka va’da berdi.
750-yil yanvarda Tus yaqinida, Gurgan, Nexavon va Katta Zab daryosi hududida bo‘lgan janglarda mag‘lub bo‘lgan ummaviylar armiyasi qarshilik qilishni to‘xtatdi. Xalifa Marvon II Misrga qochdi va u yerda o‘ldirildi.
Shunday qilib, yangi sulola - Abbosiylar davri boshlandi. Abbosiylar 945-1132-yillardagi tanaffuslar (bu davrda ularga faqat diniy hokimiyat tegishli bo‘lgan) bilan 750-1258-yillarda boshqardi. Abbosiylar davrida xalifalik hududi qisqardi. Ummaviylardan bo‘lgan Abdurahmon Ispaniyaga qochib borib, u yerda 755-yilda mustaqil Qurdoba amirligiga asos soldi. 788- yilda Marokkoda Ali urug‘idan bo‘lgan zeyditlar o‘z davlatiga asos soldi.
Birinchi abbosiy xalifa Saffox (749-754) va uning ukasi Mansur (754- 775) xalifalik markazini Suriyadan Iroqqa, doimiy tarzda ummaviylarga
qarshilik o‘chog‘i bo‘lib kelgan Anbar shahriga ko‘chirdi. 762-yilda Eron sosoniylarining poytaxti Ktesifon yaqinida Mansur loyihasi bo‘yicha yangi poytaxt-Bog‘dod bunyod etildi. Hokimiyatga kelgan abbosiylar xalqqa bergan va’dalarini hamda ularni hokimiyatga olib kelgan qo‘zg‘olon rahbarlarini unutdi. Hatto, ulardan xavfsiray boshladi. 755-yilda Mansur saroyiga qurolsiz kelgan Abu Muslim o‘ldirildi.
Abbosiylarda davlat tuzilishi va feodal munosabatlarning rivojlanishi. Xalifalik Mansurdan Xorun ar-Rashid (786-809) boshqaruvi tugagunga qadar qudratli va markazlashgan davlat bo‘lib qoldi. Boshqaruvda Eron sosoniylari va ummaviylarning tartiblari saqlab qolindi. Asosiy boshqaruv bosh vazir qo‘lida edi. Markaziy hokimiyat vazirliklar asosida boshqarilgan. Vazirliklar devon deb nomlangan.
Hududlar xalifaning noiblari-amirlar tomonidan boshqarilgan. Amirga harbiy va ma’muriy-tartib ustidan nazorat qilish huquqi berilgan. Sud ishlari qozilar qo‘lida bo‘lib, ular fiqh va shariat asosida sud ishlarini olib borgan. Boshqa din vakillari (zimmiylar) o‘zlarining diniy rahbarlari tomonidan sud qilingan.
Abbosiylar davrida yerlarning katta qismi davlatga tegishli edi. Mulk yerlari-xususiy yerlar bo‘lib, ular abbosiylar xonadoni vakillariga tegishli edi. Shuningdek, yerlar harbiy xizmatlar uchun umurbod muddatga berilgan. Bu yerlar qatiya deb nomlangan. Iqto yerlari ham bo‘lib, u davlat oldidagi xizmatlar uchun berilgan. Agar iqto egalarining vorislari ham davlat oldida yaxshi xizmat qilsa, yerlar meros qilib qoldirilgan. Iqto mavqeyi va amaliga qarab, bir qishloqdan butun boshli viloyatgacha berilgan. Vaqf yerlari diniy idoralarga tegishli yerlar bo‘lgan.
Xiroj solig‘i davlat yerlari va kichik xususiy yerlardan olingan. Mulk yerlaridan 1/10 miqdorida soliq olingan. Abbosiylar xonadoni yerlaridan, iqto va vaqf yerlaridan davlatga soliq olinmagan. Ular renta ko‘rinishida yoki yer egasining xohishi bilan boshqa tarzda davlatga to‘lov to‘lab turgan.