Rishton kulolchiligi haqida usta Alisher Nazirovdan

Риштон Сополи
Сопол Йиддишлар олимлар сополга оид барча материалларни археолог 
учун зарур булган барча даврларнинг кулолчилик намуналарини, шаҳар ва 
қишлоқлар ҳаётининг аниқ далилларини, ушбу қисмларнинг кўплаб 
таҳлилларини, ёзма манбалар маьлумотларини доналарини аниқ айтиб беради. 
Аста-секин тадқиқотчилар олов ва лоининг изҳодий достлигинг қадимий 
сирларига кашф этадилар. Сопол тугҳилиши мураккаб, вақт сарфлайдиган 
зҳараёндир. Зотан, қадимги сталар асрлар давомида тазҳриба ва билимларни 
тwплаб, сопол ишлаб чиқаришни ривожлантириш учун кwп ишни амалга 
оширганлар.
Осиё Марказий маркази зҳойлашган энг қадимги лой йидишлари 
гузаллик ва течниcиан хусусийиятлари билан азҳралиб туради. Улар нозик, 
намликка йетди. Вақт ўтиши билан кулларнинг маҳорати янада яхшиланади. 
Милоддан олдинги 4-2 минг йиллик билан боглик топилмалар Фарғона 
вилояти ҳалқини ушбу ҳунармандчилик билан боғлиқ эришганлигини 
исботлаида. Ўтган асрлардаёқ уста-куллолар аллақачон ишлаб чикилган ҳом 
ашени қовуриш технологияси сига эга эдилар. Улар керакли лойларни танлаб 
олганлар ва қайта қилинган, катта қўҳимча суғориш усули билан энг яхши лой 
массалари олинган. Сугориш таркибига қараб кум, қуарц, карбонат зҳинслар. 
Тоблланган лой массасидан тайерланган маҳсулот баази течниcиан 
хусусийиятларга эга эди. Уш лоидан ошхона йидишлари ишлаб чикарилган. 
Марказий Осиёда бронзе аллақачон кулол печларининг жуда мураккаб 
дизайнлари мавжуд ўлиб, бу печларда маҳсулотларни зҳуда юкори 
даразҳаларда қовурилган.
Кулочиликда энг муҳим зҳараенлардан бири бу шакл берисдир. Қўл 
билан шакл бериш ва колиплашда муҳим утуклар кайд этилди. Бу 
шаcкларнинг ҳилма-ҳиллиги ва томирларнинг жуда текиси биланл ку текис. 
Кулол доирасини ишлатиш учун қурилма-чарҳ мавжуд.
Қадим 
замонларда 
сопол 
йидишлар 
ҳунармандчиликни 
ривозҳлантиришда, биринчи навбатда, шакл бериш ва ангоблаш техникаси 
қўлланиган. ҳом ашени қайта ишлаш, безатиш, ковуриш течнологй сида аниқ 
ютуқларга эришилди. Сопол маҳсулотларининг ассортиментларини ишлаб 

---

чиқариш даразҳада ошиб ўқув, ўрнатиш сонй ортиб, шакллар янада ҳилма-
ҳиллашмоқда. Кулолчилик маҳсулотлари нозик маҳсулотларга эга. 
Тадқиқотчиларнинг фикрига куча, қадимги даврдагҳи Марказий Осиёнинг 
барча йидишлари зҳуда тез ва тҳинк аилана бьйлаб шаклда чикарилган бwлиб, 
у нозик кийим ва профилларни яратишга имкон берган.
Сопол маҳсулотлари бwрттирма таёқчалари, нозик гравитй, стамплар 
билан безатилади. Оʻйилган безак ёгʻоч ёки суяк нуктаси билан олинган. 
Кабартма шаклда энг оддий мурланган накш, ичи буш таек билан 
қўлланилади..
Ангоб-енг яхши лой массаси, купинча рангдан таёрланади. Таёр Йиддиш 
Юзасига қўлда турган қизил ёки энгил ёниб турган лой. Улар билан ишлаб 
чиқаришнинг катта қисмини копламоқдалар. Ангоб билан копланган 
Йиддишни олвга қоʻйгандан сʻонг, эрқин кизил, кизил-зҳигарранг, тỞк сарик-
қизил, зич текислик эга боʻлади. Тобланган кейин Йиддишдагҳи сирланган 
лой катлами зич, чироили жуда курин келади, янада кучайди.
Кулолчилик ишлаб чиқариш ишлаб чиқаришнинг якуний ҳам муҳим 
корхона эга. Марказий Осиёнинг қадимий кулолчилик печлари ўз тазҳрибаси 
булган бир катор муҳим иссиқлик технологиялари ва конуниятларини хисобга 
олган холда қурилган. Ковуриш муҳим ҳароратда амалга оширилди, бу таёр 
маҳсулотнинг ранки ва сифати, ковуришнинг текислиги, ангобанинг ёркин 
ранки билан азҳралиб.
Ерамизнинг 9-11 асрларда сопол ҳунармандчилиги энг зарур ва кенг 
ишлаб чиқариш ишлаб чиқаришлардан бири бҲилди. Самарқанд, Нисо, Марв, 
Шош каби ўзига хос сопол мактаблар билан машҳур булган катор йирик 
марказлар мавжуд эди. Ушбу шаҳарлар каторида Риштон кулолчилиги ҳам 
ривозҳ топди.
Рассомларнинг эрқин ранглари, рангининг бойлиги wа безак мотивлари, 
доимо арчаеологист, этҳнограпҳлар, санатшунослар, течнологист этиборини 
узига тортади. Ўрта аср сопол тури, характери, мақсади жуда ҳилма-хилдир. 
Бу азҳойиб ва Йиддишлар, тадқиқотлар, сир, нозик, турли шаклдаги узун 
бўйли маҳсулотлар, чироили кузатилган топилган ҳумдонлар, қўозон. 9-11 
асрдаги сопол ҳунармандчиликнинг энг дақиқалари сирланган маҳсулотлар 
эди. Сирлаш, ҳар қандай, эйес шакллар-пиёла, маҳсулот, йидишларга 
берилади. Маҳсулотлардаги сир порлоқ, рангсиз, озгина саргиш ёки яшил 
рангга сирланган. Бьўқлар яшил, мис оксиди асосида, қизил, ғиёхлар, 
тозҳинслари, мевалар пwстлогидан тайерланган. Зҳигарранг эса темир 
оксидларида тайерланган ва темир ва марганец оксидларининг комбинацияси 
асоcида тайерланган; сарик-сурма оксиди, боткок-хром оксиди. Бўёқлар, 
қоида тариқасида, лой билан сирланган металллардан таёрланган.

---

Сир - шишадаги восита ёки катламга эган мураккаб кимёвй бирикма. 
Одатта турли зарар оксидлари билан силиcон охйди хавфдан хосил булади. 
Сирланган б ўёқ остида сир ва б ўёқларни таёрлаш талаб билим ва тазҳрибани 
қилади. Бöёк майдалаш ва аралаштириш учун маҳсус қурилмалар, энг якҳши 
элак, масалан, ипак, саралаш учун сирланган маҳсулотларни ишлаб 
чикаришда алоҳида урин тутади.
Уста-куллолар натиқ Шаркнинг иссик кҳароратини, беамс базан турли 
ҳил бҲМлган рангни, сирни ёкиш кҳароратини ҳам ҳисобга олиш керак эди. 
Ҳатто куллинг кичик нотугри ҳисоблаши ҳам сирга, катталарга зарар 
йетказиши мумкин.