Rishton kulolchiligi haqida usta Alisher Nazirovdan

Риштон кулолчилик
Кулолчиликнинг тарихи ривозҳланишидаги кейингоркин босч бошланди. 
Аиникса, сирланган кулолчилик маҳсулотлари ривозҳланишида 14-15 асрлар 
даври хисоблади. Турли шакл ва қурилган Йидишлар, Йидишлар, Йидишлар, 
ёпик юмалок Йидишлар билан ҳйдрохиде сирланган. Шаффоф рангсиз сир 
ўрнига кўк ранглаш ишлатила бошладй. Феруза рангли ва қора сирли расм 
билан маҳсулотнинг жуда таьсири оширилди.
Гарчи куллар ўз устоларининг энг яхши ананаларини давом эттиришга 
интилган бwлсада, биз хали ҳам Ўрта Осиё 17-18 асрга тўлиқ сопол ҳақида 
зҳуда кам маьлумотга эьтибор берамиз. Аммо шу оʻринда, Қоʻқон кҳони 
Кҳудоёркҳон оʻзингининг сароийини курдираркан, ҳрданинг фасад оф лезён 
Фаргона водиисининг икки йил мактабини изҳодий мусобқага чақирди. Ушбу 
мусобака маназарасини Сиз хозирги кунда ҳом Қўқон шаҳрига келиб, гувоҳи 
бушингиз мумкин. Яьни ушбу давр (19 Аср) кулолчиликк санати зҳуда 
ҳилмаҳил, зҳуда- сопол соати эди. Аинан яшил рангли сир, яшил-сариқ 
маҳсулот, гидроксиди сир билан ўткир ва рангдаги маҳсулот мавжуд. Уч 
даврнинг энг машҳур керамика марказларидан бири Риштон шаҳарчаси эди. 
19-20-асрнинг бош Риштоннинг кулолчилик маҳсулотлари аиникса, денгиз 
кук ва феруза-кук рангларда бошида. Бундан ташқари, "чини" номи билан 
машҳур ҳили ҳам булган. Уш маҳсулот йьўколган ананаларни қайта тиклади 
ва шаффоф калай билан сир ишлаб чикариш ананаси эди.
Риштон кулолчилиги: сирланган идишлар
Риштон сопол санати қадим замонларда тугилган. Унинг келиб чиқиши 
тарихи, кўплаб афсоналар билан боғланган бўлиб, бу сирлар хали арчеологист 
томонидан очилмаган зҳабкҳадир. Фаргона водйисининг зҳанубида, 
Фаргонадан Қўқонга, Замонавий Ўзбекистон ва Қирғизистон чегарасига яқин 
булган ҳуддудда Риштон шаҳри мавзҳуд. Ушбу шаҳар бугунги кунда ўрта 

---

Осиёдаги энг сирланган кулолчилик ишлаб чиқариш чикариш марказларидан 
бири булган сталар шаҳри сифатида танилган.
Қадим замонлардан бери мавжуд булган лой санати оркали 
Риштонликлар узининг ва узига хос хусусиятларини такдим қилдилар. Аммо, 
мустабид тузум даври янги йигирманчи асрнинг бошларида бир неча юз 
йиллар давомида мавжуд булган кучналар йҲколди.
Аммо, сакланиб колган Риштон кулолчилик мактабларида нозик 
чизилган табоқлар, умуман, умуман, барча нарсалар учун чараcтер леадер ва 
анана баркарорлигини эттиради. Уларнинг яратилиши эркин бўёқда булиб, 
ўсимлик нақшларининг бойлиги ва нозик бир катламда нозик сир остида барча 
рангни акс эттирувчи маҳсус ранг билан азҳралиб туради.
Риштон кулолчилиги Фаргона ва майдонвий ананалардан азҳралиб 
туролмайди. Унинг Фаргона водийсидаги кулолчилик касбининг бошка 
марказлари - Қўқон, Наманган, Гурумсарой, Андижон каби ананалари билан 
алокалари кўп.
Риштонда кулолчиликнинг тараққий этиши бази манбаларда афсоналар 
ХИИ нинг бошларида, уста кулларнинг Бухорова Самарқанд ксччиб 
келишлари билан боғланади. келган сталар билан богланади. Аммо бошка 
аниқроқ манбаларда ХИВ-ХВ асрларда Риштоннинг Дахбед маҳалласидан 
усталари Самарқандга кучиб ўтганлиги қайғурилган. эьтиборга молик 
Самарқанд ва Букҳорода асли Риштонлик булган сталар иштирокида 
сирланган ишлаб чиқариш ишлаб чиқариш қўйилиб, янги қурилаётган 
меьёрий мажмуаларни фаол қилдилар. Самарқанда Риштон сталари яшаган 
куча ҳали Дакҳбед деб куни. Риштон ва Самарқанд, Конибодом ва Îра-Тепа 
аҳолиси ўзига хос яқин муносабатлар кунга қдар сакланиб кўлди.
Темур даври шаҳарларнинг зҳадал оʻсиши ва архитектура юксак ютуклар 
билан азҳралиб туради. Унинг декорига рангли сирни топиш ва биринчи 
зиракларнинг куриниши билан бойитилди. Уй-рузгор буюмлари бой ишлаб 
чиқариш, сопол йидишларга булган талаб ошди, бу эса уни ишлаб 
чиқаришнинг арзонни ва янги кулолчилик маркази паё булишига олиб келди. 
9 асрларра Марказий Осиёда турли хил сирлаш усуллари қўлланилган. 
Ялтироқ калайларининг технологиялари, сир орқали, эрости қувват билан таёр 
ишкорлилар 
узлаштирилди. 
Кулолчилик 
маҳсулотларининг 
асосий 
экспортчилари Шош ва Довон давлатлари булиб кўлди.
ХИХ аср ўртта Риштон кулолчилик мактабининг асосий услубий 
хусусийиятлари хозирги кунгача сакланиб колган. энг қадимги кулолчилик 
буюмлари Риштон сталари феруза-мис, кади мисинни сугориш билан 
копланган деб баҳолади. Кейин фаянсли чиннидан нозик кадахлар билан 
ишлаб чиқариш машҳур булди. Ўрталардан буён унутилган ушбу течниcиан 

---

каита асрлари тикланишига Ришт он ста Усто Абдулзҳалол ва Усто 
Абдужамилга ака-укалар мувофақ бwлишди.
20-асрнинг бошларида зарпаз Усто токҳт, Усто Тошкулол томонидан 
берилган қизил-сариқ ёки яшил-сариқ рангли қоʻргʻошин сир остида рангли 
ангоб билан сирланган ишлаб чиқариш чикарилди.
Бу даврнинг коʻплаб Риштон куллолларинг номлари сирларини ва қоʻл 
санʼати қобилиатини мукаммал эгаллаган сталар ҳотирасида сақланиб қоʻлди, 
рассом В. Развадовскй, этҳнограпҳлар М. С. Андреев ва э. М. Магарева ва уста 
- кулол М. К. Раҳимов томонидан берилган к. Улар орасида энг машҳур Усто 
Абдулла - чиннипаз бўлиб, 1860-1870 йилларда Қўқондаги Худоёрхон саройи, 
Усто токҳт, Усто Мадамин Оҳун-чиннипаз сифатида танилган.
Риштонда кулолчиликни ривозҳланиига яна муҳим бир сабаб берда 
тупроқдан кулолчтлик лойи тайёрланишидир. Бу тупроқдан барча ишлаб 
чиқариш кулочилик таёрлаш имкони. Лой, боёк, сер ва бошкалар. Риштаннинг 
ўзилда қизғишроқ тупроқ мавзҳуд бwлиб, буни қилиш тилда “ҳоки суркҳ” деб 
аташади. Риштонли кулоллар маҳаллй Леуна шу қадар яҳшилигини уни 
бирламчи қайта ишлашсиз юклаш мумкинлиги Билан изоладилар.Чинни 
кулолчилик маҳсултлари Учун Риштонликлар Фарғона водийларини ҳар 
томондан лойларни Ташибу келишади "Чимион Лоя" қизил Лоя ва сариқ Уеки 
ўқимқўйган. Бундан ташқари, маҳсулот учун зарур булган компонентларни 
эса Фаргона водйисининг бошка ҳудудларидан келтиришади: кварцни - 
Сукҳдан, ок тошни гурумсароидан, ок кумни- фром Шиброндан, ангоб учун 
зарур .епишко лойларни Исфара, Оҳудулларидан. Илгари Риштонга қуартз 
поташини Қўқонлик савдогарлар сифатини беришар эди.Ишкорли сир (глазе) 
таёрлаш анча қийин амалиёт бwлиб, уни қирқ бwйин деб аташади.
ХИХнинг оҳирида Риштон сталарининг маҳсулотлари Россия бутун аср 
кўргазмаларига экспорт маҳсулотлари. 1900 йилда улар Париждаги 
Бутунзҳакҳон ҳунармандчилик кўргазмасида муваффақияти ётли иштирок 
этишди. Риштоннинг сополси Оврупадагй энг яхши сопол билан тақкосланган 
ва улар билан хавфсизлик ҳисобланган.
Бу даврдаги кwплаб сталарнинг асарлари Узбекистон ва бошка 
мамлакатларнинг тwпламларига ёрдам бwлиб, улар аксариати номсиз Риштон 
кулол-муаллифлар тақдим этйлган.
Йигирманчи асрда Риштон ҳунармандчилигида кўплаб ўзгаришлар юз 
бирди. Ундан олинган, импорт қилинган плант маҳсулотлар билан 
фойдаланишга дош беролмасдан, кузагарлар дуконлари ёпилди. Қимматбаҳо 
йидишлар ишлаб чиқариш кескин камаиди. 1918 йилда биринчи “Чиннигарон” 
ҳунармандлар устакҳонаси (артел) ишга туширилиб, унда ҳудди ялпи ишлаб 
чикаришга айлантирилиб, 70 нафар уста-куллоллар тфаолият юритилади.

---

Йигирманчи асрда Риштон кулолчилиги кўплаб синовларни ўтказди, унда 
пасайиш даври бўлди. Бу даврда Ўзбекистоннинг кўплаб кулолчилик 
мактаблари унутилиб кетган ёки йҲқолиб кетди. Риштон кулочилик 
мактабари вақт синовидан мувофаққиятли ўтди ва йиғирманчи асрнинг 
оҳирига келиб Ўзбекистонда бадий сопол ишлаб чиқариш марказининг шон-
шуҳратини қайта тиклади. Риштон мактаби сақлаб қолиш сири-усталар бир 
неча авлодлар узлуксиз алоқа, отасининг иши угиллари томонидан давом 
эттирилган.
Риштондаги кулолчилик ишлаб чиқариш чикариш уй кулолчилигидан 
замонавий ишлаб чиқариш чикаришга қадар барча ривозҳланиш босчларини 
утказди. ХХ асрнинг оҳирига келиб Риштон ўрта Осиёдаги энг йирик 
сирланган ишлаб чиқариш чикариш марказларидан бирига аиланди. 
этнографлар таькидлаганидек,
ХИХ аср оҳири-ХХ аср бошларига келиб улар сони 80 кишига этган ва 
улар йшлидаги шогирдлари билан 300 дан кулолчилик устаҳоналари фаолияти 
юритишган. Бу ҳар бир уста маҳсулотлардан бирига иҳтисослашган дукон 
ишлаб чиқаришни қайта ишлаш даври эди. Риштон сталарининг икки асосий 
гуруҳи ўртасида катйий булиниш мавжуд бўлиб, унда ва сирли ишлаб 
чиқариш чикарилди. Уларнинг бир гуруҳи қузагар, танурчилар эди, улар 
иқтисодий мақсадлар учун катта йидишлар - қузалар, ҳумлар ва бошка ошхона 
анжомлари ишлаб чиқарилар эди. Бошка гуруҳга тавокчи - турли сирланган 
сирланган йидишларни ишлаб чикариш буйича сталар. Ҳар бир дwкон 
бирлашмасида ўз низоми - рисола ва унинг саиланган оксоколи - оксокол бор 
эди. Кwзагарлар wа товоқчи ўртасида рақобат борон эДИ чунки кwзагарлар 
ўзларини ҳҳақиқий кулоллар-ески ананаларнинг АСОС ҳимоячилари ва 
кулолчилик асосчилари Деб ҳисоблашган "Усталарнинг ҳҳар ИCCАИА 
гуруҳи ҳам ўз маҳалласида ўз номлари Билан боғлиқ маьлумотларга эга." 
“Чиннигорон” МФЙ Мавжуд).
Уш қадимий номлар Риштон ва унинг аҳолиси тарихининг муҳим 
босчларини акс эттирди. ХХ асрнинг бошларида Чиннигарон чорагида 100 та 
куллар уйлари бор эди, улар асосан фаиенcе чиннидан йидишларни ишлаб 
чикариш билан шуғулланишган. Усталарнинг ҳунармандчилиги узоқ давом 
этган. Кwзагар учун малака зарур товокчи сталалардан кwра қиска вақт зарур 
булган. Лекин улар камдан-кам бегоналарнинг ҳунармандчилигига руҳсат 
берар эдилар. Куллоларнинг йиғилишлари тез-тез ўтади. Бир сафар, 
анжуманжа 600 нафар товоқчилар тупланди. Паловда юз килограм гуруч бор 
эди, бундан ташқари, оксоколларга яхши совгалар бериш керак эди.
Замонавий наққош усталар орасида Ш.Юсупов, А.Исаков, А.Назиров, 
М. Саидов фаолият кўрсатмоқда. Улар бўяшнинг турли усулларини 
такомиллаштириш, улар ўзларининг ҳикояларини композицион ҳал қилишиб, 
чекланган ранглар схемасининг тонал ўтишларида ҳақиқий гўзаллик ва 

---

чизмачиликка яратишмоқда. Уларнинг ҳар бири ўз шахсий ёзувига эга: М. 
Саидов томонидан лаконик участкаларга кучли, фаол, ишончли; 
А.Исаковнинг бадиий, баʼзан моҳирона ўйноқи, “қаҳрамонлар” ҳикоялари – 
қумғон, балиқ, бодом мевалари идишлар текислигида рақсга ўхшайди. Р. 
Усмоновнинг таркиби кайфиятида турли хил, ритм, классик тарзда 
тасдиқланган ва эҳтиёткорлик билан техник жиҳатдан кичик плиталар - 
ликопча расмлари, қадимги эрон нақшларини қайта тиклаш. Р. Усмонов 
ижодида халқ анʼаналарини билиш ва юксак профессионаллик 
бирлаштирилади. У махсус бадиий таʼлим олган бир неча Риштон 
усталаридан биридир. А.Назиров асарларидаги расмларнинг табиат билан 
уйғун бўлиб, оддий гул нақшларининг содда соддалигини, композицион 
биноларнинг ўзига хослиги билан бирлаштиради. 
Р.Тожиддиновнинг асарларида, ҳашаматли гулдор декор, худди идишнинг 
пастки қисмидаги контур чизиқларидан ташқарига чиқади.
Республика Президентининг соҳага оид Фармони билан 
мустаҳкамланган халқ бадиий ҳунармандчилигини яна-да ривожлантиришни 
давлат томонидан қўллаб-қувватланиши халқ санʼати олдида кенг 
истиқболни очиб берди. Халқ усталари номи улуғланди. Риштон 
усталарининг асосий ижодий бурчаги, яни Ўзбекистон халқ усталари 
уюшмасининг Риштон бўлимига қўшилди. Алишер Назиров Риштон бўлими 
раиси этиб сайланди. Бугунги кунда 30 нафар усталари уюшмасида 40-50 
кўргазма ва ярмаркаларнинг доимий иштирокчилари ҳисобланишади. 
Ташкилот олдида кўплаб иқтисодий ва ижодий вазифалар мавжуд. Уларнинг 
энг катта орзуси – Риштон сопол ҳунармандчилик музейини очиш, унда энг 
яхши асарларни сақлаш ва ўтмиш ва ҳозирги усталар хотирасини 
абадийлаштириш, шу билан машҳур аждодлар анʼанасини давом 
эттиришдир.
Риштондаги ҳамма нарсадан тарихнинг нафаси сезилиб туради. Усто 
Абдулло, Усто Узок, Усто Мазаир, Усто Холмат даврида юз йиллик хумлар 
ва бобо чолғу асбоблари уйларида сақланди. эски Риштон усталарининг 
хотираларида, уларнинг моҳир аждодлари ҳаёти саналари билан вақт ва 
ҳодисаларни ҳисобга олган ҳолда, ҳамма жойда - эски қўл санʼатлари 
маҳаллаларининг номлари эсда тутилади.