Risk va minimallashtirish texnologiyalari

3. Sug’urta- riskni minimallashtirishda eng optimal yechim. 
Risk darajasini kamaytirishning eng muhim va keng tarqalgan usuli riskni sug‘urta 
qilish hisoblanadi.  
Sug‘urtalanuvchi (yoki sug‘urtalangan) – sug‘urtalanayotgan shaxs.
Sug‘urtalovchi – sug‘urta qilayotgan shaxs.
Sug‘urta summasi – sug‘urtalanuvchining mol-mulki, hayoti, sog‘lig‘i sug‘urta 
qilingan pul mablag‘i miqdoridir. Sug‘urta hodisasi yuz berganda sug‘urtalovchi 
tomonidan sug‘urtalanuvchiga ushbu summa to‘lab beriladi. Sug‘urta summasini 
to‘lash sug‘urta qoplamasi deb ataladi. Sug‘urta to‘lovi sug‘urtalangan shaxs 
tomonidan sug‘urtalovchiga to‘lanadi.
Umumiy holatda sug‘urta – bu shunday bitimki, unga muvofiq sug‘urtalovchi 
(masalan, qandaydir sug‘urta kompaniyasi) muayyan kelishilgan mukofot evaziga 
(sug‘urta mukofoti) sug‘urtalanuvchi yoki u tomonidan sug‘urtalangan mol-mulk 
duchor bo‘lgan sug‘urta shartnomasida nazarda tutilgan xavf-risk va (yoki) hodisalar 
(sug‘urta hodisasi) oqibatida yuzaga kelgan zarar yoki uning bir qismini (sug‘urta 
summasi) to‘lash majburiyatini o‘z zimmasiga oladi. Shunday qilib, sug‘urta pul 
badallari hisobidan maqsadli sug‘urta fondini shakllantirish va undan zararni 
qoplash hamda sug‘urta summasini to‘lash uchun foydalanish bo‘yicha uning 
qatnashchilari o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar majmuini o‘zida aks ettiradi.
Sug‘urta zararni bartaraf etish maqsadida sug‘urta mukofoti yoki sug‘urta badali 
to‘lashni (sug‘urta uchun siz to‘laydigan narx) nazarda tutadi. Sug‘urta polisini sotib 
olar ekansiz, siz sug‘urta yo‘qligi tufayli ancha katta zarar ko‘rish ehtimoli o‘rniga 
kafolatlangan xarajat qilishga (polis uchun to‘lanadigan sug‘urta badali) rozilik 
bildirasiz. Masalan, agar siz mashina sotib olgan bo‘lsangiz, baxtsiz hodisalar, 
o‘g‘irlab ketish, siz yoki atrofdagi boshqalarga yetkazilishi mumkin bo‘lgan tan 
jarohatlaridan sug‘urtalash kabi sug‘urta turlaridan biriga muqarrar ravishda 
murojaat etasiz. Bugun sug‘urta badali 1000 sh.b.ga teng bo‘lishi mumkin. Uni 
to‘lagach, kutilmagan holatlarda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan zararni qoplash 
uchun bir yil muddatga sug‘urtalanasiz. 1000 sh.b. summaga teng kafolatlangan 

---

31 
xarajat yuz minglab sh.b. ga yetishi mumkin bo‘lgan juda katta xarajatlar ehtimoli 
o‘rnini bosadi.
Sug‘urta polisidan tashqari, odatda, sug‘urta toifasiga mansub bo‘lmagan, lekin 
xuddi shunday iqtisodiy vazifasini bajaradigan, ya’ni, zararlar kompensatsiyasini 
ta’minlaydigan shartnomalar va qimmatli qog‘ozlarning boshqa turlari ham bor. Eng 
keng tarqalgan misol – kredit kafolati yoki kredit kafilligi bo‘lib, u kreditorlarni 
to‘lovga layoqatsiz qarz oluvchilar oqibatida yuzaga keladigan zararlardan 
sug‘urtalaydi. Zararlardan sug‘urtalashning boshqa yana bir usuli – bu 
optsionlarning har xil turlaridir.
Sug‘urtalovchi professional risk tashuvchi hisoblanadi. Shartnoma shartlaridan 
faqat biri hisoblanuvchi riskni o‘tkazish haqida uchinchi tomon bilan kelishuvdan 
farqli o‘laroq, bu yerda riskni o‘tkazish shartnomaning asosiy mazmuni sanaladi. 
Sug‘urta – bu sug‘urta hodisasi yuzaga kelgan vaqtda risk uchun moliyaviy 
javobgarlikni o‘tkazish bo‘lib, odatda, shartnoma shartlarida ayrim hollarda 
sug‘urtalovchi to‘g‘ridan to‘g‘ri to‘lash majburiyatini emas, balki sug‘urta hodisasi 
oqibatlarini huquqiy tartibga solish majburiyatini olishi kelishib olinishi lozim 
bo‘lsa-da, zararni to‘lash bo‘yicha sug‘urtalovchining majburiyatini o‘zida aks 
ettiradi.
Sug‘urta riskni shartnoma asosida o‘tkazish bo‘lgani uchun, sug‘urtalovchi 
hodisa uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga oladigan hodisalar va shart-sharoitlarning 
turlari batafsil kelishib olinishi va moliyaviy qoplama chegarasi belgilangan bo‘lishi 
kerak. Bu qoplashning turli yo‘llari mumkin bo‘lganda yoki sug‘urta polisi chet el 
sug‘urta bozorida zararni qoplayotganda muhim, chunki qoplab berish shartlari, 
qoplash chegarasi va oqibatlarini aniqlash turli mamlakatlarda turlicha bo‘lishi 
mumkin.
Voqea turi va sug‘urta polisi shartlari kelishib olingan bo‘lsa, sug‘urta 
mukofotini to‘lash sug‘urta hodisasida pul mablag‘lar manbaini ta’minlaydi. 
Shunday qilib, sug‘urtalovchi saqlab qo‘yilgan risklarning noaniq xarajatlarini 
sug‘urta mukofotining muayyan qiymati bilan almashtiradi. Bu qiymat sug‘urta 
shartnomasi muddati davomida sof yo‘qotishlarni baholashga asoslanadi va 

---

32 
sug‘urtalanuvchi uchun fiksirlangan hisoblanadi. Ehtimoliy zararning bunday 
stabillashuvi korxonalar daromadliligi riskni saqlab qolgan holatdan ko‘ra sof 
yo‘qotishlar oqibatlariga kamroq ta’sirchan ekanligini anglatadi. Biroq sug‘urta 
sug‘urtalanuvchiga yetkazilgan zararni har doim ham to‘liq kompensatsiyalamaydi. 
Bu sug‘urtalovchi o‘z zimmasiga olgan cheklangan javobgarlik, yo‘qotishlarning 
barcha ehtimoliy kanallarini nazarda tutmay yomon tuzilgan sug‘urta shartnomasi 
yoki sug‘urta qilinmagan zararlar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Sug‘urta sug‘urtalanuvchiga muayyan shartlar asosida yo‘qotish riskini 
sug‘urtachiga o‘tkazish imkonini bergan holda uni yo‘qotishlardan moliyaviy 
himoya qiladi. Sug‘urta shartnomasining asosiy xususiyatlari quyidagilar 
hisoblanadi:
- zarar yetishiga olib keladigan hodisalar sodir bo‘lmasidan avval xulosa qilish, 
sug‘urta polisida barcha shartlar kelishib olinadi;
- hodisaning oqibatlarini o‘tkazish (ya’ni, sug‘urta qoplamasini to‘lash) – sug‘urta 
hodisasidan keyin darhol amalga oshiriladi;
- yo‘qotishning faqat moliyaviy oqibatlarini o‘tkazish.
Sug‘urtalangan shaxs moliyaviy kompensatsiya olingunga qadar binolar yoki 
ishlab chiqarish jarayonlarining shikastlanishi yoxud buzilishi yoki boshqa kapital 
yo‘qotish oqibatida zarar ko‘radi.
Sug‘urta tuzilgan shartnomaga muvofiq riskni o‘tkazish ekanligi sababli, bunday 
shartnomada sug‘urta sifatida ko‘rib chiqiladigan aniq hodisalar va sug‘urta 
qoplamasining shakli hamda miqdori aniq ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak.
Standart sug‘urta shartnomasida sug‘urta summasini to‘lash faqat barcha talablar 
taqdim etilganidan va tegishli tarzda ro‘yxatdan o‘tkazilganidan keyin belgilanadi. 
Boshqacha aytganda, sug‘urtalanuvchi sug‘urtalovchiga pul to‘laydi, keyin 
sug‘urtalovchi sug‘urta hodisasi yoki qoplab berish uchun kelishib olingan hodisa 
yuz bergan taqdirda, olingan summaning bir qismini, hammasini yoki undan ham 
ko‘p qismini to‘lab beradi. Sug‘urta mukofotini to‘lash (sug‘urta badali) va da’vo 
arizasini berish o‘rtasida har doim muayyan vaqt o‘tadi, ya’ni, sug‘urtalanuvchi 
shartnoma davri boshida sug‘urtalovchiga bo‘nak taqdim etadi. Ayrim yillarda 

---

33 
zararni qoplash summasi sug‘urtalovchi tomonidan olingan summadan kamroq 
bo‘lsa, boshqa yillarda buning teskarisi kuzatiladi. Odatda, barcha mablag‘lar bir 
vaqtning o‘zida to‘lanmaydi. Ko‘pincha, oldin sug‘urtalanuvchi pulni to‘laydi, 
keyin esa sug‘urta qoplamasini sug‘urtalovchidan kechikish bilan oladi.
Mohiyatan, sug‘urta riskni o‘tkazishning qisqa muddatli mexanizmi hisoblanadi. 
Zararlarni qoplash xarajatlari yakunda sug‘urtalovchi emas, sug‘urtalanuvchi 
tomonidan qoplanadi. Sug‘urta tashkilotni o‘z yo‘qotishlarini uzoq muddatli 
ko‘lamda to‘lashga majbur qiluvchi va qisqa muddat uchun o‘rta hamda katta 
yo‘qotishlarda moliyaviy inqirozdan himoyani ta’minlovchi “yo‘qotishlarni 
tekislovchi” mexanizm sanaladi.
Sug‘urta kompaniyalari sug‘urta shartnomasi doirasida o‘z zimmasiga olishi 
mumkin bo‘lgan risklarga qat’iy talablarni qo‘yadi. Bu boshqa istalgan tijorat 
korxonasi singari sug‘urta kompaniyasi ham o‘zini zararlardan himoya qilish va 
foyda olishga intilishi bilan bog‘liq. Shuning uchun u muayyan korxonaning 
faoliyatiga xos qismini tanlab oladi:
- hodisalarning tasodifiy va oldindan aytib bo‘lmaydigan tabiati;
- riskning o‘lchanuvchanligi;
- yo‘qotishlarning cheklanganligi;
- sug‘urta hodisasi sodir bo‘lishining nisbatan kichik ehtimolligi.
Sug‘urta riskining asosiy mezonlari: 
• risk tasodifiy xarakter kasb etishi kerak, bunda sug‘urta shartnomasida ishtirok 
etayotgan barcha tomonlarga sug‘urta hodisasining ro‘y berish aniq vaqti va 
ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararning hajmi oldindan ma’lum emas; 
• mazkur riskning namoyon bo‘lish tasodifiyligini bir turdagi obyektlar jamlamasi 
bilan solishtirish mumkin, ya’ni statistik kuzatuvlar olib borish kerak; 
• riskni amalga oshishida aks etuvchi sug‘urta hodisasining ro‘y berishi 
sug‘urtalanuvchi yoki boshqa manfaatdor shaxsning xohish-irodasi bilan bog‘liq 
bo‘lmasligi kerak; 
• sug‘urta hodisasining ro‘y berishi davr va makonda ma’lum emas; 

---

34 
• riskni amalga oshish oqibatlarini pul ifodasida obyektiv o‘lchash va baholash 
imkoni mavjud.