Risk va minimallashtirish texnologiyalari
Download 0.98 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Risklarni saqlash zararlarni kompensatsiyalashga yo‘naltirilgan har qanday
ta’sirlardan voz kechish yoki noqulay holatlar ro‘y berganda zararlarni qoplashga mo‘ljallangan maxsus rezerv fondlarini tashkil qilish (o‘z-o‘zini sug‘urtalash). Riskka ta’sir etishning oxirgi usuli o‘z-o‘zini sug‘urtalash nomini olgan. Risk saqlanishi holatida amalga oshiriladigan chora-tadbirlarga yana zararlarni kompensatsiyalash va ishlab chiqarishni tiklash uchun kredit va qarzlar olish, davlat dotatsiyalarini olish va b. kiradi. Risklarni o‘tkazish bo‘yicha choralarga mavjud daraja saqlangan holda u uchun javobgarlikni uchinchi shaxslarga o‘tkazish tushuniladi. Ularga ma’lum to‘lov asosida riskni sug‘urta kompaniyasiga o‘tkazishni nazarda tutuvchi sug‘urtalash, shuningdek turli xildagi moliyaviy kafolatlar, kafilliklar va b. kiradi. Riskni o‘tkazish, shuningdek ko‘zda tutilmagan holatlar ro‘y berganda o‘z javobgarligini kamaytiruvchi yoki riskni kontragentga o‘tkazuvchi maxsus kelishuvlarni hujjatlar (shartnomalar, savdo bitimlari va b.) matniga kiritib qo‘yish bilan ham amalga oshirilishi mumkin. Aniq bir risklarga ta’sir qilishning optimal usullari tanlanganidan so‘ng korxonaning barcha risklari jamlanmasini boshqarish strategiyasini shakllantirish imkoni paydo bo‘ladi. Bu bosqich qaror qabul qilish hisoblanib, unda talab qilinadigan moliyaviy va mehnat resurslari aniqlanadi, menejerlar o‘rtasida vazifalarni aniqlash va taqsimlash amalga oshiriladi, tegishli xizmatlar bozori tahlil qilinadi, mutaxassislar bilan maslahatlar o‘tkaziladi. Risk-menejmentning yakunlovchi bosqichi olingan natijalarni hisobga olgan holda va yangi axborotlarning paydo bo‘lishi bilan tanlangan strategiyani amalga oshirish 36 natijalarini nazorat va tahrir qilish hisoblanadi. Nazorat menejerlardan ko‘rilgan zararlar, uni kamaytirish bo‘yicha qo‘llangan choralar, ularning amaliy samaralari haqida axborot olishdan iborat. Olingan natijalar tahlili va ishlovi muntazab o‘tkazilib turilishi lozim. Riskni boshqarish ko‘plab rahbarlarda, avvalo, odatiy sug‘urtalash bilan bog‘lanadi. Haqiqatdan ham, sug‘urta azaldan riskka ta’sir etishning dunyoda keng tarqalgan usullaridan hisoblanadi va hozirgi kunda ham shundayligicha qolmoqda. Bugungi kunda AQSh, Yaponiya, Germaniya kabi rivojlangan yirik mamlakatlarda yillik sug‘urta mukofotlarining to‘lovlari yalpi ichki mahsulotining 7-9%ini tashkil qilmoqda. Horijda inson faoliyatining deyarli barcha sohalari sug‘urta bilan qamrab olingan: tibbiy sug‘urta, hayot sug‘urtasi, mulkiy sug‘urta, yuklarni sug‘urtalash, foyda sug‘urtasi, bankrotlik sug‘urtasi, fuqarolik javobgarligining har xil turlari. Hech bo‘lmaganda sug‘urtaning bitta turi amal qilmaydigan soha topilmaydi, undan tashqari sug‘urtaning ko‘plab turlari turli mamlakatlarda majburiy hisoblanadi. Biroq, bozor iqtisodiyotiga yangi o‘tgan mamlakatlarda, shu jumladan O‘zbekistonda ham sug‘urta bo‘yicha holat quvonarli emas. Bu shu bilan izohlanadiki, hali hanuz iqtisodiyotni markazlashgan holda boshqarish orqali noqulay holatlar ro‘y berganda korxonalarni qo‘llab- quvvatlash va aholiga yordam ko‘rsatish uchun sarflanishga mo‘ljallangan davlat rezervlarini shakllantirilishi tushunchasining mavjudligidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat qo‘llab-quvvatlashlari hajmi ko‘p martaga qisqaradi. Korxonalarning o‘zlari qiyinchilik holatlarida ko‘riladigan zararlarni bartaraf etish mexanizmlarini yaratish “g‘amini yeyishlari” kerak. Bu yerda sug‘urta eng qulay va bozor nuqtai nazaridan mukammal bo‘lgan mexanizmlardan hisoblanadi. 37 Xulosa Mamlakatimiz inson manfaatlari, huquq va erkinliklari yuksak qadriyat bo‘lgan ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyat barpo etish yo‘lidan izchil rivojlanib bormoqda. Iqtisodiyotimizning turli soha va tarmoqlari o‘rtasidagi mutanosiblikning kuchayishi hamda barqaror o‘sish sur’atlarining ta’minlanishi natijasida aholi daromadlari, turmush darajasining sezilarli ravishda oshishi ertangi kunga bo‘lgan ishonchimizning tobora mustahkamlanib borishiga zamin yaratmoqda. Yurtimiz ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida qo‘lga kiritilayotgan yuksak natijalar, eng avvalo, yangidan-yangi zamonaviy tarmoq va ishlab chiqarish quvvatlarining yo‘lga qo‘yilishi, buning ta’sirida mamlakatimiz iqtisodiy salohiyatining sezilarli darajada ortib borayotgani, yaratilayotgan mahsulot va ko‘rsatilayotgan xizmat turlarining ko‘payib, sifatining tubdan yaxshilanib borishi, bir so‘z bilan aytganda, iqtisodiyotimizning yangicha mazmun va mohiyat kasb etib borishida mustaqil taraqqiyot yo‘lining to‘g‘ri tanlangani, amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosat strategiyasining har tomonlama puxta asoslangan hamda xalqimizning fidokorona mehnati eng muhim va asosiy omil bo‘lib xizmat qilmoqda. Bu omillarning yagona maqsad – yurt tinchligi va ravnaqi, xalqimiz farovonligi yo‘lida jamiyatimizning doimo hamjihat bo‘lib kelayotgani o‘ta murakkab mustaqil taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tishda naqadar og‘ir sinovlardan muvaffaqiyatli o‘tishga imkon yaratdi. Bugungi iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoiti davrida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish quroli bo`lgan bozor asoslarining ahamiyati ortib bormoqda. Hozirda bozor operatsiyalarini amalga oshirish jarayonlarida turli risklarni hisobga olish, baholash va boshqarish muhim masalardan hisoblanadi. Atrofimizni o’rab turgan olam mavjud ekan, uning tarkibi risklardan mavjud desak ham bo’ladi. Misol uchun, tabiatda uchrab turadigan o’zgarishlar, hayotimizda sodir bo’ladigan hodisalar bularni bari risklarni keltirib chiqaradi. 38 Iqtisodiyotda mavjud risklarni ko’radigan bo’lsak: Korxona riskni iqtisodiyotning boshqa ob’yektlariga qisman ko’chirishga haqli, ammo undan to’liq qochib qutula olmaydi. Bu aniq ko’rib chiqilgan: risk qilmagan yutmaydi. Boshqacha qilib aytganda, foyda olish uchun tadbirkor ongli ravishda tavakkal qilgan qarorni qabul qilishi kerak. Ishonch bilan aytish mumkinki, noaniqlik va risk rejalashtirilgan va haqiqiy o’rtasidagi ziddiyatni o’z ichiga olgan tadbirkorlik faoliyatida juda muhim rol o’ynaydi, ya’ni biznesni rivojlantirish manbai. Risklarni tahlil qilishda va baholashda noaniqlik va risk sharoitida qarorlarni qabul qilishning matematik vositalari, ehtimollar nazariyasi, matematik statistika, statistik qarorlar nazariyasi, matematik dasturlash usullaridan foydalanish mumkin. Riskni oldini olish va kamaytirishning eng keng tarqalgan, keng qo’llaniladigan va samarali usullari quyidagilardir: diversifikatsiya qilish, sug’urta qilish, cheklash, mablag’arni zahiralash, tanlov va natijalar to’g’risida qo’shimcha ma’lumot olish. Muayyan korxona uchun riskni kamaytirish bo’yicha to’g’ri boshqaruv qarorini qabul qilish, albatta, nafaqat korxonaning tashqi, balki ichki muhitini ham malakali ravishda amalga oshirilgan tahlil ma’lumotlariga asoslanadi, ya’ni moliyaviy- xo’jalik faoliyatini tahlil qilish. Risklarni sug’urtalash bu yuzaga keladigan zararlarni yoki kelajakda kutilayotgan xavflardan o’zini himoya qilish demakdir. Sug’urta to’la qonlicha bu xavflardan qutilishga yordam bermasada, ammo, uni kamaytirishga yordam beradi.Shunday ekan sug’urta sohasini rivojlantish va uni kengaytirish nafaqat iqtisodiyot uchun balki, inson omili uchun ham foydalidir. |
