Rivo-Rochchi usuli bilan odamlarda qon bosimini o‘lchash. Yurak qon tomirlar sistemasidagi muammolar va ularni hal qilish

ARTERIAL PULЬSNI QAYD QILISH

Arterial pulьs deb, arterial bosimning tebranishlari tufayli arteriya devorlarining ritmik tebranishlariga aytiladi. Arterial pulьs Yurak ishini, tomirlar holatini va qon bosimining kattaligini o’zida aks ettiradi. Pulьsning 4 ta asosiy xossasi farqlanadi: uning chastotasi, kuchi, tezligi va qattiqligi.

Pulьsni qayd qiluvchi apparatlar sfigmograflar deyiladi.
Pulьs egri chizig’i – sfigmogramma (59-rasm)da quyidagi qismlar farqlanadi: ko’tariluvchi tizza – to’g’ri, tik, arteriyaning kengayishiga to’g’ri keladigan baland ko’tarilish (anakrot), uchi va pastga tushuvchi tizza - qiya chiziqning sekin tushishi (katakrot) arteriya devorining bo’shashib ketishiga to’g’ri keladi.



Egri chiziqning tushuvchi qismi katta bo’lmagan bir necha ko’tarilishlar bilan uzilishi mumkin, bu dikrotik ko’tarilish deb atalib, barcha egri chiziqda har doim kuzatiladi. Uning boshlanishi yarimoysimon klapanlarning yopilishiga to’g’ri keladi.
Pulьs egri chizig’i Yurakning chap qorincha faoliyati fazalarining qancha davom etishi haqida ba’zi ma’lumotlarni berishi mumkin. egri chiziqning ko’tarilishidan bosh­lab, to dikrotik to’lqinigacha bo’lgan oraliqda Yurakning sistola fazasi davom etadi. Diastola dikrotik ko’tarilishdan boshlab yangi egri chiziqning paydo bo’lishiga qadar davom etadi.
Ish anjomlari: sfigmograf, kimograf. Tajriba odamda olib boriladi.
Tajriba o’tkazish tartibi. 4 ta barmoqni tekshiriluvchining bilak arteriyasi sohasiga quyib, tomirning eng aniq urayotgan joyi aniqlanadi. Tekshiriluvchining bilagiga sfigmograf shunday qilib o’rnatilsinki, natijada bu arteriyaning eng aniq urayotgan nuqtasida bo’lsin. Sfig­mogramma yoziladi.
Ishni rasmiylashtirishga doir tavsiyalar. Arterial pulьsning va pulьs egri chizig’ining alohida qismlarining kelib chiqishini tushuntiring


Yurak-tomir faoliyatini tekshirish usullari
Mashg’ulotga tayyorlanish uchun savollar(uyga vazifa)
1.Biotoklar haqida tushuncha. Yurak biotoklarini yozib olish usullari.
Asab tizimining qo'zg'alishi biokimyoviy tabiatga ega. Asab tizimi
bo'ylab, moddalar almashinuvi o'zgarishining to'lqinsimon tarqalishi
kuzatiladi, tarqalish paytida ionlar membranalar orqali tanlab o'tkaziladi,
natijada nisbatan tinchlik va qo'zg'algan holatdagi qismlar orasida
potensiallar farqi (ayirmasi) hosil bo'ladi va elektr toki yuzaga keladi. Bu
toklar biotoklar yoki biopotensiallar deb yuritiladi va asab tizimi bo'ylab
tarqaladi.____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________2.Elektrokardiografiya, uning printsiplari va maqsadi. _______Elektrokardiografiya – yurak mushaklarining qisqarishi paytida paydo bo’ladigan potentsial farqni fiksatsiya qilish va grafik ko’rinishga asoslangan holda yurakning elektrofiziologik faoliyatini o’rganish usuli.
Elektrokardiografiya yurakning quyidagi ko’rsatkichlarini baholashga imkon beradi:
Yurakning elektr faoliyati;
Muntazam yurak urishi;
Yurak urish tezligi;
Yurakning o’tkazuvchanligi.______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3.Qon bosimi. Qon bosimining kelib chiqish sabablari. arterial gipertoniyaning sabablari:

buyrakning birlamchi shikastlanishi (glomerulonefrit) ikkilamchi arterial gipertoniyaning eng keng tarqalgan sababi hisoblanadi;

buyrak arteriyalarining bir tomonlama yoki ikki tomonlama torayishi (stenozi);
aortaning koarktatsiyasi (tug’ma torayishi);
feoxromotsitoma (adrenalin va noradrenalinni hosil qiluvchi buyrak usti bezining shishi);
giperaldosteronizm (aldosteron ishlab chiqaradigan buyrak usti bezining shishi);
tirotoksikoz (qalqonsimon bezning kuchayishi);
kuniga 60 ml dan ortiq etanol (vino alkogol) iste’mol qilish;
dorilar: gormonal dorilar (shu jumladan, kontratseptiv vositalar), antidepressantlar va boshqalar____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
4.Sistolik va diastolik qon bosimlari.
Qon bosimining o'zgarishini yozib oladigan boisak, uch xil
tartibdagi toiqinlar farqlanadi.
Birinchi tartibdagi toiqinlar yoki pulsli toiqinlar. Qon bosimi
sistola paytida koiarilsa, diastola paytida biroz tushadi. Sistola paytidagi
bosim sistolik yoki maksimal, diastola paytidagi bosim diastolik yoki
minimal bosim deb ataladi. Sistolik va diastolik bosimlar orasidagi farq
puls bosimi deb ataladi. Bir xildagi sharoitlarda puls bosimi yurakning
sistolik hajmiga bogiiqdir. Yurakdan qancha uzoqlashsa puls bosimi
shunchalik kam boiadi. Mayda arteriyalar va kapillyarlarda puls toiqini
y0‘q>Ikkinchi tartibdagi toiqinlar - nafas toiqinlari. Nafas olishda
ko'krak bo4shligining so4ruvchanlik harakatining ortishi tufayli bu paytda
yurakka kelayotgan qon oqimining ko'payishi kuzatiladi, natijada qon
bosimi ortadi. Nafas chiqarishda esa qon bosimi pasayadi. Bu o4zgarishlar
ko'krak qafasining harakatlariga mos keladi va shu sababli ular puls
bosimidan kamdir yoki sustdir. Chunki bir nafas toiqini vaqtida bir necha
pulsli toiqinlar qayd qilinadi.
Uchinchi tartibdagi toiqinlar - tomirlar devorlari tonusining asab
tizimi bilan boshqarilishining o'zgarishi bilan bogiiqdir, ya’ni tomirlar
tonusining reflektor ortishi yoki kamayishi natijasida qon bosimining
ko4tarilishi yoki pasayishidir. Bu toiqinlar miyada kislorod taqehilligi
paytida juda aniq namoyon boiadi, ular nafasli toiqinlardan ham siyrak.
Bitta uchinchi tartibdagi toiqinlarda bir necha ikkinchi tartibdagi
toiqinlar namoyon boiadi. Eng yuqori qon bosimi yurak bo‘shlig4ida va
aortada aniqlangan. Voyaga yetgan odamning yelka arteriyasida 20
yoshdan 40 yoshgacha toiig ich a jismoniy va ruhiy tinchlik paytida
sistolik bosim 110-125 mm.sim.ust., diastolik bosim esa 60-85
mm.sim.ust.teng boisa, ular orasidagi farq yoki puls bosimi 35-50
mm.sim.ust.teng

5.Qon aylanish sistemasining turli bo’laklaridagi bosimi.

O'pkada qon aylanishi. O'pka har ikkala qon aylanish doirasidan qon
oladi: kichik qon aylanish doirasidan o'pka arteriyasi orqali vena qonini va
katta qon aylanish doirasidan bronxlar arteriyasi orqali arteriya qonini
oladi. O'pka arteriyasidan keladigan venoz qon o'pkada kislorodga
boyiydi, bronxlar arteriyasi esa o'pka to'qimasini arterial qon bilan
ta’minlydi. Kichik qon aylanish doirasi bilan katta qon aylanish doirasi
tomirlari o'pkada anastomozlar hosil qilib, bir-biriga tutashgan. Bu
anastomozlardan qon faqat bir tomonga - bronxlar arteriyasining
kapillyarlaridan o'pka arteriyasining kapillyarlariga qarab oqadi. O'pka
arteriyasi bir muncha kalta, undagi qon bosimi ham bir muncha past.
Odamlarning o'pka arteriyasida qon bosimi o'lchanganda maksimal bosim
(simob ustuni bo'yicha) 25-30mm.ga teng ekanligi aniqlangan. Minimal
bosim 5-10 mm. ni, puls bosimi 15-20 mm. ni tashkil qiladi. Demak, o'pka
arteriyasidagi o'rtacha bosim aortadagi o'rtacha bosimdan 5-6 barobar
kamroqdir. Shunday ekan otlaming o'pka arteriyasidagi qon bosimi
(simob ustuni bo'yicha) 30-60 mm, qoramollarda 40-88 mm, itlarda esa
sistolik bosim 40 mm, diastolik bosim 10 mm ga teng. Nafas olganda
bosim pasayib, nafas chiqarganida ko'tariladi. O'pkadagi kichik
arteriyalaming sig'imi katta qon aylanish doirasidagi shunday
arteriyalaming sig'imidan to'rt-besh marta kengroqdir. Shu sababdan
ularda qon oqimiga qarshilik kamroq. O'pka tomirlari nihoyatda elastik va
sig'imi keng bo'lgani uchun zaruriyat tug'ilganda sezilarli miqdorda qon
sig'dira olishi mumkin.
Jigarda qon aylanishi. Jigar, jigar arteriyasidan arteriya qonini olish
bilan bir vaqtda darvoza (qopqa) venasi orqali vena qonini ham oladi. Har
ikkala tomirdagi qon tegishli kapillyarlar orqali jigar bo'ylab tarqaladi. Bu
vaqtda me’da, ichak va taloqdan kelayotgan darvoza venasining qoni
jigarda tozalanadi. Jigar arteriyasi jigar to'qimalarini arterial qon bilan
ta’minlydi. Oqibatda har ikkala tomirning qoni jigar venasi orqali
birgalikda chiqib ketadi.
Buyraklarda qon aylanishi. Buyraklar aortaning bel qismidan ajralgan
buyrak arteriyalaridan qon oladi. Arteriya buyrakka kirgandan so'ng
mayda-mayda tarmoqlarga shoxlanib, har qaysi Baumen- Shumlyanskiy
kapsulasiga alohida-alohida arteriola beradi. Arteriola kapsulaga kirgandanso'ng kapillyarlarga tarmoqlanib kapillyarlar to'rini, Malpigiy koptok-
chasini hosil qiladi. Koptokchani hosil qilgan kapillyarlar o'zaro birikib,
yana arteriola hosil qiladi, bu arteriola kapsuladan chiqib, sal nariroqda,
birinchi va ikkinchi burama kanalchalarning oldida yana kapillyarlarga
tarmoqlanadi va oqibatda kanalchalami qon bilan ta’minlydi. So4ngra
venalarga aylanib, buyrak venasiga quyiladi. Baumen- Seimonovekoya
kapsulasiga kirayotgan arteriola diametri undan chiqayotgan arteriola
diametriga qaraganda kattaroq, shu sabli Malpigiy koptokchasidagi
kapillyarda qon bosimi baland (90mm simob ustuni atrofida).
Miyada qon aylanishi.. Miyaning nerv hujayralari,boshqa a’zolar va
to'qimalaming hujayralariga nisbatan,kislorod taqchilligiga juda sezuv-
chan.Mushuklar miyasiga kelayotgan qonni 20 s davomida tuxtatish,
ularning bosh miya yarim sharlari pustlog'idagi elektr potensiallarini
ritmik o'zgarishini deyarlik to'liq yo'qolishini chaqiradi.Miyaga 5 daqiqa
davomida qon kelishini to'xtatilishi nerv hujayralarini o'limga olib keladi.
Miya to'qimalari villiziyev doirasi arteriyalaridan qon tushuvchi, miyaning
yumshoq pustlog4idan radial holda chiquvchi arteriyalardan oladi.
Miyaning arteriya va venalarida anastomozlar у о4 q, barcha kapillyarlar
doimo ochiq.Miyadan chiqib ketuvchi qon,miyaning qattiq pardasida
sinuslar hosil qiluvchi venalarga qo'yiladi. Shu sababdan uning tomirlari
bo4ylab qon doimo bir me’yorda oqib turadi. Miyaga haddan tashqari ko'p
qon kelishi uchun sharoit yo4q. Chunki u kalla suyagini ichida joylashgan
boiib, o4zining hajmini deyarli o4zgartira olmaydi.
Yurakda qon aylanishi. Yurak muskulaturasi qonni aortadan chiqa-
digan ikkita toj-koronar tomirlardan oladi. Bu tomirlar yurak muskula-
turasida kichikroq arteriyalarga, ular esa kapillyarlarga tamioqlanadi.
Kapillyarlar yurakda behisob anostomozlar hosil qilgan. Qon toj tomir-
larga, boshqa tomirlardagiga qarshi o4laroq, yurak ishining diastola
bosqichida o4tadi. Organizm tinch turganda yurak muskulaturasi chap
qorincha sistolik hajmining 5-10% qonini oladi. Jismoniy ish paytida bu
miqdor keskin ko'payadi. Yurak muskulaturasiga o4tadigan qonning 90%
yaqin qismi chap toj tomirlar bo'ylab chap qorincha muskulaturasiga
oqadi. Oqib chiqadigan venoz qonning taxminan 75-90% vaqin qismi o'ng
bo'lmaga quyiluvchi toj sinusga o'tadi. Bo4lmalararo to'siq va o4ng
bo4lma miokardidan keluvchi venoz qonning asosiy qismi Tebeziy
tomirlari orqali o4ng qorinchaga quyiladi. Yurakning toj tomirlari simpatik
nerv va adrenalin ta’sirida kengayib adashgan nerv7, gistamin, atsetilxolin
ta’sirida torayadi.Qon aylanishida taloqning ishtiroki. Taloq qon aylanishida muhim
vazifalarni bajaradi. Taloq pulpasiga kelgan arteriyalar kapillyarlarga
tarmoqlanmaydi, ularning uchi xaltasimon kengayib tugaydi. Qon
arteriyaning ana shu kengaygan uchlaridagi teshikchalar orqali pulpaga
chiqariladi va u yerdan vena sinuslariga, sinuslardan esa venalarga
o'tkaziladi. Sinus bilan vena o'rtasida sfmkter bor, bu sfmkter
qisqarganida qon sinusda qamalib qoladi. Taloq shu tariqa o'ziga xos
tuzilganligi sababli, organizmdagi qonning sezilarli (16% gacha) miqdorini
o'ziga sig'diradi. Demak, u organizmning eng muhim qon saqlovchi
zahiralardan rezervuarlaridan biridir. Taloqning yaxshi rivojlangan silliq
muskulaturasi bor, u qisqarganda, qon taloqdan umumiy qon aylanish
tizimiga, tomirlarga chiqariladi, simpatik nerv qo'zg'alishi va adrenalin
ta’siri taloqning qisqarishiga sabab boiadi. Taloq muskulaturasining
qisqarishini bosh miya yarim sharlarining po'stlogi nazorat qilib turishi
K.M.Bikov laboratoriyasida isbotlangan.__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________6.Qon bosimining nerv-gumorol yo’l bilan boshqarilishi. _Yurak va qon tomirlar faoliyatining nerv-gumoral boshqarilishi
Yurak va qon tomirlar faoliyati nerv-gumoral yo'l bilan, uning ishi esa simpatik va parasimpatik (adashgan) nervlar orqali boshqariladi. Simpatik nerv yurak faoliyatini kuchaytiradi, para¬simpatik nerv, aksincha, yurak qisqarishini sekinlashtiradi. Shunday qilib, bu ikkala nerv yurak ishini muvozanatga solib turadi.
Qon tomirlarining devori ham parasimpatik va simpatik nerv tolalari bilan ta'minlangan. Ayniqsa, aorta ravog'ida, uyqu va o'mrov osti arteriyalarining devorida nerv tolalari juda ko'p bo'ladi. Yurax va qon tomir sistemasining ish faoliyati uzunchoq va orqa miyada joylashgan simpatik va parasimpatik nervlarning markazlaridan tashqari, bosh miya yarim sharlari orasida joylash¬gan gi potalamus va bosh miya yarim sharlarining po' stloq qis¬midagi oliy nerv markazlari orqali ham reflektor yo'l bilan boshqariladi. Odam tanasining barcha to'qima va organlarida tashqi muhit ta'sirini qabul qiluvchi sezuvchi nerv uchlari - retseptorlar bo'ladi. Ularning qo'zg'alishi miyadagi mazkur to'qima va organning ishini boshqaruvchi nerv markazlariga o'tkazilishi bilan birga yurak va qon tomirlar ish faoliyatini boshqaruvchi nerv markazlariga ham tarqalib, yurak ishining reflektor yo'l bilan boshqarilishiga ta'sir ko'rsatadi. Masalan, tashqi muhitning yuqori harorati ta'sirida teridagi retseptorlarning qo'zg'alishi simpatik nerv markazini qo'zg'atadi va yurak ishi tezlashadi. Aksincha, odam sovqotganda, sovuq suvda cho'milganda parasimpatik nervning markazi qo'zg'aladi va yurak ishi sekinlashadi. Odam hayajonlanganda, quvonganda, achchiqlanganda, uyal¬ganda va shunga o'xshash ruhiy holatlarda yurak ishi tezlashadi. Bu esa yurak ishi bosh miya yarim sharlarining po'stloq qismidagi nerv markazlari, ya'ni oliy nerv faoliyati orqali boshqarilishini ko'r¬satadi.
Yurak va qon tomirlar faoliyati gumoral yo'l bilan ham bosh¬qariladi. Buyrak usti bezining miya qismida ishlab chiqariladiganadrenalin gormoni, xuddi simpatik nervga o'xshab, yurak ishini tezlashtiradi va qisqarish kuchini oshiradi. Bu gormon qon tomirlatini toraytiradi va arterial bosimni oshiradi. Gi pofiz bezining orqa bo'lagidan ishlanib chiqadigan vazopressin gormoni ham qon tomirlarini toraytirib, bosimni oshiradi.________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________