Rl zanjirlarda o’tkinchi jarayonlar

MAVZU: RL zanjirlarda o’tkinchi jarayonlar

Avvalgi boblarda yig‘iq parametrli chiziqli elektr zanjirlarida turg‘un, 

ya'ni kuchlanishi va toki o‘zgarmas (o‘zgarmas tok zanjirlari) yoki sinusoidal 
tok va kuchlanishli (sinusoidal tok zanjirlari) jarayonlar o‘rganilgan edi. 
Aytaylik, o‘zgarmas kuchlanish manbayiga ketma-ket rezistor va induktiv 
g‘altak ulangan bo‘lsin .
Nazariy jihatdan bunday zanjirda tok cheksiz katta vaqt davomida, amalda 
esa cheklangan vaqtda turg‘un qiymatga ega bo‘ladi (1- rasm, b). Agar 
zanjirdagi tok turg‘un qiymatga ega bo‘lganidan so‘ng kuchlanish 
o‘zgartirilsa, u holda tok mos ravishda yana o‘zgaradi. Bir turg‘un rejimdan 
boshqa turg‘un rejimga o‘tish ma'lum vaqt davomida sodir bo‘ladi. 


Elektr zanjirlarida bir turg‘un holatdan ikkinchi turg‘un holatga o‘tishda 

paydo bo‘ladigan elektromagnit jarayon o‘tkinchi jarayon deb ataladi. 
O‘tkinchi jarayon tugashi bilan elektr zanjiri holati oldingi holatidan, masalan, 
sxemaga ta'sir etuvchi EYK, sxema parametrlarining qiymati, kuchlanish yoki 
tok amplitudasi, fazasi, shakli yoki chastotasi o‘zgarishi bilan farq qiladi. 
Elektr zanjirlarida o‘tkinchi jarayonlar kommutatsiya natijasida sodir bo‘ladi. 

Kommutatsiya - bu elektr zanjirida ulash (2- rasm, a) yoki uzish (2- rasm, b) 

jarayonidir. 
Kommutatsiya oniy 
vaqt davomida sodir bo‘ladi. 
Fizik jihatdan o‘tkinchi jarayon zanjirning kommutatsiyagacha bo‘lgan 
energetik holatidan kommutatsiyadan keyingi energetik holatiga o‘tishdir. 
Agar zanjirda energiya yig‘uvchi elementlar, ya'ni induktiv g‘altak va 
kondensator bo‘lsa, o‘tkinchi jarayon ma'lum vaqt davom etadi. Zanjirning har 
bir ishchi holatiga uning elektr va magnit maydonlarida ma'lum energiya 
zahirasi mos keladi. Zanjirning bir holat(rejim)dan ikkinchi holat(rejim)ga 
o‘tishi unda to‘plangan energiyalar o‘zgarishi (ortishi yoki kamayishi) ga olib 
keladi. Zanjir induktiv g‘altagida to‘plangan magnit maydoni energiyasi 
va kondensatorda to‘plangan elektr maydoni energiyasi 
o‘z qiymatlarini sakrab o‘zgartira olmaydi, chunki bunday o‘zgartirish 

uchun manbadan cheksiz katta quvvat iste'mol qilish 

talab qilinar edi. Bu esa fizik nuqtai nazaridan mumkin emas. Shuning uchun 
ham induktiv elementga ega bo‘lgan shoxobcha uzilganida uzilish joyida elektr 
yoyi hosil bo‘ladi va unda induktiv elementda to‘plangan magnit maydoni 
energiyasi sarf bo‘ladi. Xuddi shunga o‘xshash zaryadlangan kondensator 
qismalari o‘zaro qisqa tutashsa, shu joyda elektr yoyi hosil bo‘ladi va unda 
ham kondensator elektr maydonida to‘plangan energiya sarf bo‘ladi. Amalda 
o‘tkinchi jarayon vaqti elektrotexnik zanjirlarda soniyalar ulushini tashkil etsa, 
nazariy jihatdan o‘tkinchi jarayon vaqti 
gacha davom etadi. 
Elektr zanjirining kommutatsiya (boshlang‘ich) ondagi rejimi 
boshlang‘ich holati deyiladi va shu holatga nisbatan o‘tkinchi jarayon odatda 
analitik yoki ossillografik tahlil etiladi. O‘tkinchi tok, kuchlanish, EYK va h.k. 
lar kichik harflar bilan, ularning aniq vaqtdagi qiymatlari esa 
shaklda ko‘rsatiladi. Tokning kommutatsiyadan bevosita avvalgi qiymati 
kommutatsiya paytidagi qiymati 
va o‘tkinchi jarayon tamom 
bo‘lishidagi qiymat esa 
shaklda ko‘rsatiladi. Elektr zanjirlaridagi 
o‘tkinchi jarayonlar ma'lum bir foydali maqsadlarda qo‘llanishi (masalan, 
radiotexnika qurilmalari, avtomatik boshqarish tizimlari va boshqa zanjirlarda) 
yoki zararli oqibatlarga olib kelishi mumkin (masalan, katta induktivlikka ega 
zanjirlar uzilishida izolyasiya uchun xavfli bo‘lgan o‘ta kuchlanishlar paydo 
bo‘ladi, kondensatorli zanjirlarda, transformatorlar va elektr mashinalardagi 
qisqa tutashishda toklar qiymati bir necha barobar sakrashi mumkin). Shunday 

qilib, o‘tkinchi jarayonlar oqibatini tahlil etish muhandislik muammolarini 

yechishni taqozo etadi.