Ўрта ўсиё давлатларида ўрта асрларда тиббиётнинг ривожланиши

XORAZMShOXLAR DAVRIDAGI TIBBIYoT
IX-X asrga kelib jaxonga mashxur bo‘lgan qadimgi Xorazmning mavqei qaytadan ko‘tarila boshladi. Arablar istilosi davrida parchalanib ketgan Xorazm davlati tiklandi. O‘sha davrda hukmronlik qilgan shoh Ma’mun ibn Muhammad shimoliy va janubiy Xorozm shoxliklarini birlashtirib, yagona Xorazm davlatini barpo etdi. Xorazm siyosiy va iqtisodiy jixatdan bir butun davlat bo‘lib taraqqiy eta boshladi. Buning natijasida Xorazm yana Sharqning eng rivojlangan mamlakatlaridan biriga aylandi. Uning poytaxti Gurganch (Urganch) o‘z madaniy xayoti va turli fanlarining rivoji jixatidan butun sharqqa mashxur bo‘ldi. Shaxarda turli xunarmandchilik, ishlab chiqarish, savdo sotiq ishlari juda rivoj topdi. Xorazmda ishlab chiqarilgan mo‘ynalar, charm buyumlari, gilamlar va qimmatbaxo matolar dunyo bozorida eng xaridobop mollar qatoridan joy oldi. Xorazm zargarlari yasagan bezak buyumlari o‘zining nozikligi va nafisligi bilan kishini xayratda qoldirardi. Ular dunyo bozorida juda yuksak baxolanardi. Xorazm ustalari metal buyumlar yasashda ham juda moxir edilar. Ular yasagan qurol-aslaxalar, Damashq qilichlari kabi mashxur edi. Shunday qilib IX-X asrga kelib, Xorazm yana dunyoga kelib tanildi.

Xorazm davlatining poytaxti Urganch o‘sha davrda katta karvon yo‘llari tutashgan yerda joylashgan bo‘lib, mamlakatlararo savdo-sotiq ishlarida muxim ro‘l o‘ynadi. Shaxarga uzoq o‘lkalardan ko‘plab savdogarlar sayyoxlar kelib turardilar. Shuning uchun Urganchda bir qancha karvon saroylar barpo etilgandi. Shaxarda juda ko‘p masjid madrasalar, bozorlar, xammomlar, xashamatli saroylar qurilgan edi. Bu yerda ko‘p olimlar, faylasuflar, me’morlar san’at namoyondalari, shoirlar va tabiblar yashar edilar. Xorazm shoxlari ularga xomiylik qilardilar, ular olimlarga o‘z saroylaridan joy berib, ularning yashashlari va ijodiy faoliyatlari uchun zarur sharoit yaratib bergan edilar.

Xorazm Ma’mun ibn Muhammadning o‘g‘li Ma’mun ibn Ma’mun shohlik qilgan davrda ayniqsa ravnaq topdi. Bu shohning o‘zi ancha bilimdon va o‘qimishli kishi edi. Shuning uchun u ilm-fanning qadriga yetar va fan ahllarini har tomonlama qo‘llab quvvatlardi. Uning saroyida o‘nlab olimlar, faylasuflar, san’at namoyandalari, shoirlar va hakimlar yashardilar.

Xorazmdagi olimlar shoh saroyida tashkil etilgan rixda “Ma’mun Akademiyasi” nomi bilan mashhur bo‘lgan. “Akademiya”ga buyuk o‘zbek ensiklopedist olimi Abu Rayhon Beruniy raxbarlik qilardi. “Akademiya”ga o‘sha zamonda ma’lum bo‘lgan fanlarning hamma sohalari bo‘yicha yirik mutaxassislar, shu jumladan taniqli tib olimlari ham a’zo edilar. Ulardan bizga mashhur Abu Ali ibn Sino, Abu Sahl Masixiy, Abu Abdulloh Iloqiy, Abu Mansur Qamariy, Abul Xayr al-Hammarlar ma’lum.

“Ma’mun Akademiyasi” Xorazmda turli fanlarning rivojlanishida juda muhim rol o‘ynadi. Xorazmlik olimlar fanlarning hamma sohalarini yuksak darajada rivojlantirdilar, ularni boyitdilar va yangi-yangi kashfiyotlar qildilar. Ayniqsa, falaqiyot ilmi (astronomiya,) riziyot (matematika,) xandasa (geometriya), tarix, jug‘rofiya sohalarida ijobiy natijalarga erishildi.

Bunday umumiy yuksalish jarayonida tibbiyot ham tez rivojlandi. Bu sohada yirik olimlar yetishib chiqdilar. Bundan tashqari Xorazmda, xususan uning poytaxti Urganchda xorijiy mamlakatlardan kelgan ko‘pgina hakimlar ham yashadilar. Mamlakatning poytaxti Urganchda va boshqa shaharlarda kasalxonalar va shifoxonalar barpo etilgan edi. Ularda tajribali hakimlar ishlardilar. Urganchdagi kasalxonada bir qancha vaqt mashxur Ibn Sino va Abu Saxl Masixiylar ishlaganlar. Abu Abdullox Iloqiy ham shu kasalxonada xizmat qilgan. Ular kasallarni davolash bilan birga har turli kasalliklar ustida kuzatish ishlari olib borardilar. Bu kuzatishlar natijasida to‘rlangan materiallar umumlashtirilib, kerakli xulosalar chiqarilar va tashxis hamda davolash sohalarida yangi usullar joriy etilardi. Ular o‘z bilim va tajribalari asosida tibbiyotning muhim sohalariga oid asarlar yozardilar. Masalan. Abu Ali ibn Sino o‘zining mashhur “Tib qonunlari” kitobining dastlabki boblarini Urganchda yozgan Abu Abdulloh Iloqiy, Umar Chag‘miniylar ham tibga oid o‘z kitoblarini Xorazmda yozganlar.

Shunday qilib, o‘rta asrlarda Xorazm davlatida boshqa fanlar qatoriga tib ilmi ham yuksak darajada rivojlandi va muhim yutuqlarga erishdi. Biz quyida X-X-XIII asrlarda Xorazmda yashab ijod qilgan hakimlar bilan tanishib chiqamiz.

Xorazmda yashab ijod qilgan mashhur xakimlardan biri Sharafuddin Abu Abu Abdulloh Iloqiy (Aloqiy)dir.

Bashariyat milodiy XX asr bilan xayrlashib, uchinchi ming yillikka qadam qo’ymoqda. Insoniyat bugungi kunga kelib, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida ulkan yutuqlarga erishdi. Fan va texnika, madaniyat va maorif beqiyos rivojlandi. Odamzod o’zining aql-zakovati va mehnati bilan juda ko’p yangiliklar yaratdi. Dunyoning ko’plab sir-asrori kashf etildi, buyuk ixtirolar qilindi.

Ma’naviy boyliklar orasida falsafa ilmida to’plangan hikmatlar xazinasi eng muhim o’rin tutadi. Har bir davrning buyuk donishmandlari bo’ladi. Ular o’z yurti va xalqining tafakkuri, ruhiyati hamda orzu-intilishlarini falsafiy ta’limotlarida, muayyan darajada, ifoda etganlar, jamiyat farovonligi va millat ravnaqi uchun xizmat qiladigan yuksak g’oyalarni o’rtaga tashlaganlar. Xalqni buyuk maqsadlar sari etaklovchi bayroq sifatida namoyon bo’ladigan bu g’oyalarning muayyan davr mafkurasiga aylanishida falsafiy bilimlar katta ahamiyat kasb etadi.

Avvalo, falsafa o’zi nima, degan masalaga to’xtalib o’taylik. U insoniyat tarixidagi eng qadimiy ilmlardandir. Falsafiy mulohaza yuritish, fikrlash inson tabiatiga xos, demak, uning o’zi kabi qadimiydir. U olam va uning yashashi, rivojlanishi va taraqqiyoti, hayot va inson, umrning mohiyati, borliq va yo’qlik kabi ko’plab muammolar haqida bahs yuritadigan fandir.

Falsafa asoslari bayon qilingan aksariyat darsliklarda ushbu atama qadimgi yunon tilidagi «filosofiya» so’zidan olingani va u «donishmandlikni sevish» («filo» — sevaman, «sofiya» — donolik) degan ma’noni anglatishi ta’kidlanadi. Bu — ushbu so’zning, atamaning lug’aviy ma’nosi bo’lib hisoblanadi. Asrlar davomida filosofiya so’zining ma’no-mazmuniga xilma-xil qarashlar, uning jamiyat, inson va fanlar tizimidagi o’rniga nisbatan turlicha munosabat va yondashuvlar bo’lgan, bu atamaning mohiyat-mazmuni ham o’zgarib borgan.

«Filosofiya» atamasi va u ifoda etadigan bilimlar majmui Qadimgi Yunoniston va Rimda eramizdan avvalgi VII-III asrlarda yuz bergan buyuk yuksalish natijasi sifatida yuzaga kelgan edi. O’sha davrda endigina shakllanib kelayotgan nazariy fikrning ifodasi falsafiy tafakkur olamni yaxlit va bir butun holda tushunish mujassamiga aylangan edi.

Qadimgi Yunonistonda «Filosofiya» atamasini dastlab, matematika fani orqali barchamizga yaxshi ma’lum bo’lgan, buyuk alloma Pifagor ishlatgan. Evropa madaniyatiga esa, u buyuk yunon faylasufi Aflotun asarlari orqali kirib kelgan. Shu tariqa, u avvalo, qadimgi Yunonistonda alohida bilim sohasiga, to’g’rirog’i, «fanlarning otasi», ya’ni asosiy fanga aylangan.

Qadimgi dunyoda fanlarning barchasini, ular qanday ilmiy masalalar bilan shug’ullanishidan qat’i nazar, filosofiya deb ataganlar. U ham ijtimoiy borliq, ham tabiat to’g’risidagi ilm hisoblanar edi. Shu ma’noda, dastlabki filosofiya olam va unda insonning tutgan o’rni haqidagi qarashlar tizimi bo’lib, dunyoni ilmiy bilish zaruratidan vujudga kelgan edi. Bundan tashqari, qadimgi Yunonistonda yuz bergan buyuk uyg’onish davri o’ziga xos falsafiy mafkurani ham yaratganligi shubhasiz. Uning eng asosiy qadriyati erkinlik tushunchasi ekanini, ana shu erkin hayot to’g’risidagi qarashlar buyuk madaniy yuksalishga asos bo’lganini aksariyat olimlar alohida ta’kidlaydi.

Sharqda «Ikkinchi Arastu», «Ikkinchi muallim» deya e’tirof etilgan buyuk mutafakkir Abu Nasr Farobiy filosofiya so’zini «Hikmatni qadrlash» deb talqin etgan. Falsafa Sharq xalqlari ijtimoiy tafakkurida «donishmandlikni sevish» degan mazmun bilan birga, olam sirlarini bilish, hayot va insonni qadrlash, umr mazmuni haqidagi qarash va hikmatlarni e’zozlash ma’nosida ishlatilgan.

Hayot qonuniyatlarini yaxshi biladigan, umrning o’tkinchi ekani, abadiyat insonga emas, olamga xosligini yaxshi anglab etgan, o’zi va o’zgalar qadrini to’g’ri tushunadigan kishi hech qachon «Men — donishmandman» deya ochiq e’tirof etmaydi. Ayniqsa, Sharq xalqlari hayotida bu hol yaqqol ko’zga tashlanadi. Ammo, Farobiy ta’kidlaganidek, hikmatni qadrlash, olam va odam hamda hayotning qadriga etish — boshqa gap. Shu ma’noda, bizda qadim zamonlarda

faylasuf deganda, ko’pdan-ko’p ilm sohalarini egallagan, ustoz va muallim sifatida shuhrat qozongan alloma va mutafakkir kishilar tushunilgan.

XIX asr nemis qadriyatshunosi I. Rikkert ham shunga o’xshash fikrni quyidagicha bayon qilgan: «Odamzod olam va odam hamda hayotning qadrini anglab, ular omonat bir narsa ekanini tushuna boshlagan davrlardan falsafiy fikrlashga kirishgan. Binobarin, birinchi faylasuf, kim bo’lganidan qat’i nazar, hayotni qadrlaydigan kishi bo’lgani shubhasiz».

Falsafa, avvalo, muayyan ilmiy bilimlar tizimidir. U, bir tomondan, insonning voqelikni aql vositasida idrok etishi, ikkinchi tomondan, ongning afsona va rivoyatlar asosidagi shakllardan uzil-kesil ajralish jarayoni natijasidir. Bu ikki jihat bir-biri bilan uzviy bog’liq. Chunki behuda xayolparastlik, havoyi va afsonaviy fikrlash tarzidan xalos bo’lish ilmiy bilimlarni egallash orqali ro’y beradi. Eng muhimi, falsafa kundalik turmushda uchrab turadigan eskilik asoratlari, bid’at va cheklanishlarga muxolif bo’lgan hurfikrlikdir. Falsafa aynan ana shunday yangi dunyoqarashning shakllanishi uchun asos bo’ldi.

«Falsafa» atamasi «filosofiya»ning Sharq ijtimoiy tafakkuridagi shaklidir. Odatda u tushuncha sifatida tor va keng ma’nolarda qo’llanadi. Xususan, keng ma’noda uni antik — qadimiy falsafada «donishmandlikni sevish» deb tushunilganini aytib o’tdik. Ayrim faylasuflar va falsafiy oqimlar, chunonchi, ingliz faylasufi T. Gobbs (1588—1679) uni «to’g’ri fikrlash orqali bilishga erishish», nemis faylasufi Hegel «umuman predmetlarga fikriy yondashish», Lyudvig Feyerbax «bor narsani bilish», pragmatizm ta’limoti namoyandalari esa, «foydali narsalarni bilish jarayoni» deya talqin etgan.

«Falsafa» tushunchasi tor ma’noda madaniyat, san’at, aqliy yoki hissiy bilish usuli, vositasi tarzida ta’riflanadi. Falsafaga bo’lgan munosabatning xilma-xilligiga asoslangan holda, unga yaxlit, umumlashgan ta’riflar ham berilgan. Falsafaga ijtimoiy ong shakli bo’lgan madaniyat, san’at, qadriyat nuqtai nazaridan qaraydigan bo’lsak, uning milliyligini aks ettirish imkoniyati tug’iladi. Ammo ontologiya, gnoseologiya, naturfilosofiya, antropologiya kabi fan sohalari nuqtai nazaridan qaralsa, ushbu ta’rifda umuminsoniylik va universallik falsafaning asosiy xususiyati ekanini ta’kidlash lozim bo’ladi.

Haqiqiy falsafa tafakkur mahsuli bo’lgan narsalarni oliy darajadagi haqiqat sifatida mutlaqlashtirmaydi. Bu borada Suqrotning «Men hech narsani bilmasligimni bilaman» degan e’tirofi haqiqat mezonidir. Holbuki, Suqrot qadimgi Yunonistonning eng bilimli faylasufi bo’lgan. U bilimdon, bahs-munozara chog’ida har qanday suhbatdoshni ham mot qilib qo’ya olgani haqida tarixda misollar ko’p. Falsafiy bilimlar rivoji uzluksiz jarayon bo’lib, u insoniyatning tafakkur bobida ilgari erishgan yutuqlarni tanqidiy baholashni taqozo etadi. Biroq bu — ularni tamoman rad etish, ko’r-ko’rona tanqid qilish lozim degani emas, balki ularga xos barcha xato va kamchiliklarni anglab, yaxshi va ijobiy jihatlaridan foydalanish demakdir. Ana shunday tanqidiy yondashuv va vorislik falsafaning muhim xususiyatlaridan biridir.

Bu fanning oldiga qo’yilgan vazifalarga va uning hayotdagi o’rniga qarab, ijtimoiy taraqqiyotning turli davrlarida unga bo’lgan munosabat ham o’zgarib borgan. Bu munosabatlar dastlabki fanlar paydo bo’lib va ularning ba’zilari falsafadan ajralib, alohida mustaqil fan sohasiga aylana boshlagan davrlardayoq shakllana boshlagan.

Falsafaning ijtimoiy ong tizimida tutgan o’rni, jamiyat va shaxs hayotidagi ahamiyati nimadan iborat, degan masala hamma davrlarda ham dolzarb bo’lgan. Ayniqsa, tarixiy taraqqiyotning tub burilish davrlarida falsafaning asl mohiyatini bilish, uning usul va g’oyalari kuchidan foydalanish muhim ahamiyat kasb etgan.