Ruwxiyliq tiykarlarin woqitiw metodikasi kk

3-§. Ruwxiyliq tiykarlarin oqitiw metodikasinin` uliwmadidaktikaliq ha`m jeke 
printsipleri 
Joba 
1. Ruwxiyliq tiykarlarin oqitiwda uliwmadidakikaliq printsipleri.
2. Ruwxiyliq tiykarlari pa`nin` oqitiw metodikasinin` jeke printsipleri.
3. Ruwxiyliq tiykarlarin oqitiwda uliwmadidaktikaliq ha`m jeke printsiplerdin` birligi 
Mektepler ta`jiriybesi sabaqtin` belgili bir sistemasin jaratti ha`m ko`pshilik oqitiwshilar bul 
sistemag`a a`mel qilip, jaqsi na`tiyjelerge erispekte. A`dette sabaq basinda u`yge tapsirma 
tekseriledi yaki o`tken tema ta`kirarlanadi, keyin o`tken tema boyinsha soraw-juwap o`tkiziledi. 
Sonnan keyin jan`a materiallar bayan etiledi ha`m oni bekkemlewushin kadag`alaw sorawlari 
beriledi. Sabaq akirinda u`yge tapsirma beriledi. 
Geyde, sabaqta usi maqsetlerdin` tek birewine g`ana shinig`iwlar bag`ishlaniwi mu`mkin. 
Mine usi bir maqsetti sabaqtin` tiykargi didaktikaliq maqseti dep ataymiz ha`m basqalari og`an 
boysinadi. 
Oqitiwda didaktikaliq printsipler: 
A) ta`lim ha`m bilimnin`, ta`lim ha`m ta`rbiyanin` birligi 
B) ilimiylik ha`m tu`siniklilik 
V) sistemaliliq, izshillik 
G) a`meliyat ha`m teoriya birligi 
D) sanaliliq ha`m belsendilik, o`z betinshelik (mustaqilliq) 
E) ko`rgizbelilik 
Z) ta`limde tin`lawshilardin` jasi, jeke o`zgeshelikleri, oqiw imkaniyatlarin esapqa aliw 
printsipi 
2. Oqitiwdin` jeke printsipleri:
A) uliwmaliqtan jekelikke o`tiw 
B) kritikaliq oylaw 
V) o`z betinshe oylaw 
G) analiz, sintez 
D) tarixiyliq, logikaliliq 
E) baqlaw, uliwmalastiriw 
Z) uliwmaliq ha`m jeke printsiplerdin` birligi, ta`lim ha`m biliwdin` birligi 

---

19 
Didaktika – pedagogikanin` ta`lim protsessinin` uliwmaliq nizamliqlarin u`yreniwshi bo`limi 
bolip tabiladi. Didaktika grekshe so`z bolip, «oqitiw», «u`yretiwshi» degen so`zlerden kelip shiqqan. 
Basqasha aytqanda didaktika ta`lim teoriyasi degendi an`latadi. 
Ta`limnin` tiykarg`i waziypasi jas a`wladti ilimiy bilimler menen qurallandiriwdan ibarat. 
Didaktika pedagogikanin` «nege oqitiw», «neni oqitiw», «qalay okitiw»degen sorawlarinajuwap 
izleydi. 
Oqitiwshi ta`lim na`tiyjeliligine erisiw ha`m oqiwshilardin` biliw iskerligin sho`lkemlestiriw 
ha`m basqariw ushin ta`lim mazmuninin` quram bo`lekleri ha`m olardin` okiwshilar ta`repinen; okiw 
materiallarin seziw organlari arqali qabil etiw, elesletiw, abstrakt oylaw, u`yrenilgen mag`liwmatlardi 
yadta saqlaw, bilimlerdi a`dettegi, jan`a ku`tilmegen jag`daylarda qollaniw basqishlari ja`rdeminde 
uyimlastiradi. 
Oqitiw qag`iydalari dep uliwmainsaniy ta`rbiyanin` maqset ha`m waziypalarin a`melge asiriwg`a 
qaratilg`an oqiw ha`m oqitiw protsesslerinin` bag`dari oqiwshilar ta`repinen ilimiy bilimlerdin` 
o`zlestiriliwi, bilim ha`m eplilikler payda etiwdin` tiykarg`i nizam ha`m qag`iydalarinin`jiyintig`ina 
aytiladi. 
Oqitiwdin` ilimiyligi. Ilimiy bilimler – bolmistin` haqqaniy sa`wleleniwi bolip tabiladi. 
Qorshag`an ortaliqti orap alg`an du`n`yanin` nizamliqlarin, na`rse ha`m qubilislardin` ishki 
a`hmiyetli qa`siyetlerin ha`m o`z-ara baylanislarin sa`wlelendiriwshi bilimler g`ana ilimiy du`n`yaqaras, 
itiqat, oylawdi rawajlandiradi. Ilimiylik qag`iydasi oqitiw protsessinde oqiwshilardi ha`zirgi zaman ilim-
texnikasinin` rawajlaniwi da`rejesine muwapiq keletug`in ilimiy bilimler menen qurallandiriw, jaslardi 
ilimiy-izertlew usiillari menen tanistirip bariwg`a qaratilg`an. 
Sistemaliliq, izshillik printsipi. 
Oqitiw waziypasin belgili bir sistemasiz orinlap bolmaytug`inlig`in ko`rsetedi. 
Oqiw materiallarin tu`sindiriw sistemasi oqiw materiallarin aniq bayan etilgen ideyalarg`a; 
oqitiwshi bul ideyalardin` qaysilarin tu`sindirmekshi ekenligine; bahalar, bilimlerdi o`zlestiriwge 
qanshelli imkaniyat beriliwi; pikirlew o`zgesheliklerine; sabaqtag`i bilimlerdi o`zlestiriw 
protsessinin` tu`sindiriliwine baylanisli bolip tabiladi.
Oqitiwda izshillik a`mel etip oqitiw lazim, o`ytkeni bu`gin u`yrenilgen bilimler keshe 
u`yrenilgenlerdi bekkemlesin, erten`gi u`yreniletug`inlarg`a negiz tayarlasin. 
Ta`lim ha`m tarbiyanin` birligi qag`iydasi (a`meliyat ha`m teoriya). Oni tamiynlew ushin: 
bayan etilip atirg`an okiw materiallarinin` mazmuni ha`m ilimiy, ha`m ideliq jaqtan duris 
tu`sindiriliwi, oqitilip atirg`an printsiptin` ilimiy ha`m ta`rbiyaliq ma`nis-mazmuni aship beriliwi, 
ta`lim protsessinde «Ha`dis»lerden paydalaniw imkaniyatlarinin jaratiliwi lazim. Sonday-aq bayan 
etilip atirg`an ilimiy bilimlerdin` puxta ha`m bekkem o`zlestiriliwi ha`m turmista og`an a`mel 
qiliw, mashqalali protsessti ha`m ka`sipke qizig`iw baslamashi ta`limge isenim ku`shinin` 
uyg`inlig`i, ta`lim protsessinde oqiwshilardin` uyimshillig`in, ta`rtipliligin ha`m juwapkershilikti 
seziniwin, o`z-ara jardem tuyg`ilarin ta`rbiyalawi za`ru`r.
Teoriya ha`m a`meliyat birligi.Bul birlik ilimiy bilimlerdi puxta o`zlestiriw, olardi a`melde 
qollana aliw, oqiw materiallarin kabil etiw, an`law, bekkemlep, este saqlap qaliw siyaqli 
psixologiyaliq protsessler menen baylanisli halda bir pu`tin protsessti quraydi.
Sanaliliq, belsendilik, o`zbetinshelik (mustaqillik) qag`iydasi bilimlerdi sanali ra`wishte 
o`zlestiriw, turmisliq qubilis, protsessler menen baylanistiriw, tildi o`siriw, oylaw siyaqli 
qa`biletlerdi arttiriwdi ko`zde tutadi ha`mde teoriyaliq sabaqlar menen a`meliy sabaqlardi qosip 
alip bariw protsessin ja`ne de jetilistiredi.
Ko`rgizbelilik qag`iydasi:
- oqitiw sapasin arttiradi; 
- oqitiw protsessinde ko`riw, esitiw, iyis seziw,da`m seziw, teri, muskul ha`reketi siyaqli 
seziw organlarinin` bir jola ob`ekt u`stine mobilizatsiyalaniwin talap etedi; 
- tez, qolayli, an`sat o`zlestiredi; 
- uzaq waqit este qaladi; 
- sxema, tablitsa, diagramma materiallar u`stinde salistiriw, analizlew, uliwmalastiriw, 
juwmaq shig`ariwda a`hmiyetke iye bolip tabiladi. 
Boliwi mu`mkin:
- grafikaliq-ko`rgizbeli qurallar, sizilmalar, diagramma, diafil`mler; 

---

20 
- gramplastinkalar, magnit lentasi, ko`rkem oqiw u`lgileri, diktsiya u`stinde shinig`iwlar 
ushin materiallar; 
- gerbariyler, kollektsiyalar, zatlar, su`wret-fotosu`wret, dawissiz kinofil`mler. 
Ta`limnin` oqiwshilarg`a say boliw qag`iydasi:
- oqiw materialinin` mazmuni, onin` ko`lemi, xarakteri okiwshilardin` fizikaliq 
rawajlaniwina, da`rejesina, imkaniyatlarina baylanisli boliwi; 
- «an`sattan qiying`a karap» bariwi; materialdin` ha`dden tisqari jen`il boliwi 
qizig`iwshiliqti so`ndiredi; kerisinshe, qiyin, awir bolsa, qoyilg`an misal ha`m ma`selelerdi 
sheshiwge qurbi jetpese, oqiwshilardi o`z ku`shine isenimsizlik keypiyati tuwiladi.
- «ma`limnen biyma`limge qarap bariwi»; 
- «a`piwayidan quramalig`a karap bariwi» 
Oqtiw usillari okiw materialinin` xarakterine say duris tan`lang`an boliwi lazim. 
Biliw, ko`nlikpe ha`m epliliklerdi o`zlestirip aliwdin` bekkemligine en` a`weli oqitiw 
qag`iydalari: tu`siniklilik, sistemaliliq, teoriya ha`m a`meliyattin` baylanislilig`i, ko`rgizbelilik, 
oqiwshilardin` sanalilig`i, belsendiligi qag`iydalarin a`melge asiriw arqali erisiledi. 
Ruwxiyliq 
teoriyasinda 
oqitiw 
mazmunin 
qa`liplestiriwdin` 
tiykarg`i 
printsipleri 
to`mendegiler bolip tabiladi:
1. Oqitiw mazmuninin` ja`miyet, ilim, ma`deniyat ha`m shaxs talaplarina muwapiqligi 
printsipi.Bul printsip oqitiw mazmunina za`ru`r bolg`an bilim, eplilik ha`m ko`nlikpelerdi, sonday-
aq, ja`miyet, ma`deniyat ha`m shaxs imkaniyatlarinin` rawajlaniwinin` zamanago`y darejesin
sa`wlelenidiriwshi bilimlerdi kirgiziwdi ko`zde tutadi.
2. Oqitiwdin` mazmun protsessual aspektlerinin` birden birligi printsipi. Bul printsip oqiw 
protsessinin` konkret o`zgeshelikleri, printsipleri, olardi a`melge asiriw texnologiyalari ha`m 
o`zlestiriw da`rejesi birligin sa`wlelendiredi. 3. Ha`r qiyli da`rejedegi oqitiw mazmuninin` 
strukturasinin` birdeyligi printsipi. Buni qa`liplestiriw teoriyaliq elesletiw, oqiw pa`nleri, oqiw 
materiallari, ta`lim aliwshinin` shaxsi kibi bo`limlerdi muwapiqlastiriwdi talap etedi.
4. Oqitiw mazmunin insanpa`rwarlastiriw printsipi. Bul printsip shaxstin` uliwmainsaniy 
ma`deniyati, onin` ruwxiy za`ru`rlikleri ha`m qa`biletlerinin` belsendi do`retiwshilik ha`m a` 
Ruwxiylik eliy o`zlestiriliwine sha`rt-sha`rayat jaratiwdi talap etedi.
5. Oqitiw mazmuninin` tiykarlang`anlig`i printsipi. Bul gumanitar ha`m ta`biyiy-ilimiy 
bilimlerdi integratsiyalaw, u`zliksizlik ha`m pa`nleraraliq baylanislardi ornatiwdi talap etedi.
6. 
Oqitiw 
mazmuninin` 
tiykarg`i 
komponentlerinin` 
shaxstin 
ishki 
(tayanish) 
ma`deniyatinin` strukturasina muwapiqlig`i printsipi. Okitiw mazmuninin` a`meliy komponenti 
eplilik ha`m ko`nlikpelerdi qa`liplestiriwdi o`z ishine aladi. Sirtki yaki a`meliy, ishki yaki 
intellektual eplilik ha`m ko`nlikpeler orin alg`an. Eplilik ha`m ko`nlikpeler barliq okiw pa`nleri 
ushin uliwmaliq boliwi mu`mkin, ha`r bir oqiw pa`ni ushin o`zine ta`n, xarakterli boladi. Eplilik 
ha`m ko`nlikpeler belgili bir iskerlik tu`rinin` tiykarin quraydi. Iskerliktin` bolsa biliw, miynet, 
ko`rkem, sotsialliq, qa`driyatlarg`a bag`darlang`an ha`m kommunikativ tu`rlerin atap ko`rsetiw 
mu`mkin. 
Do`retiwshilik iskerlik ta`jiriybesi. Ol jan`a mashqalalardi sheshiw ha`m bolmisti 
do`retiwshilik qayta jaratiwg`a tayar boliwda ko`rinis tabadi. Shaxs mu`na`sibetleri ta`jiriybesi. 
Bul tiykarlaw (motivatsiya), bahalaw, sezimlik, erklik mu`na`sibetler sistemasinan ibarat bolip 
tabiladi. Bul tajiriybe du`n`yag`a, bolmisqa, adamlarg`a baha beriw mu`na`sebetlerinde ko`rinis 
tabadi. Demek, ruwxiyliq tiykarlarin oqitiw metodikasinin` to`mendegi didaktikaliq printsipleri 
ha`r bir student biliwi kerek:
A) Sanaliliq printsipi; 
B) Ko`rgizbelilik printsipi; 
V) Ilimiylik printsipi; 
G) Izbe-izlik printsipi; 
D) Puxta o`zlestiriw printsipi ha`m t.b.
Ruwxiyliq tiykarlarin oqitiw metodikasi sabaqlarinda tiykarg`i didaktikaliq maqsetlerdin` biri 
pa`ndi studenttin` toliq iyelewine erisiw.
A`lbette, ha`r bir sabaqtan ha`r qiyli didaktikaliq maqsetler gozlenedi. Olardin` arasinda birewi 
tiykarg`i maqset bolip, oni sabaqtin` tiykarg`i didaktikalik maqseti dep ataydi. Ha`r bir jeke sabaqtin` 

---

21 
maqseti sabaqlar sistemasinin` maqsetin aniqlap, onin` ja`rdeminde oqitilip atirg`an temanin` 
mazmunin aship beredi.
Birinshi jag`dayda jan`a tu`sinikler menen tanistiriw bolsa, ekinshi jag`dayda tanistirilg`an 
tu`sinikti ken`eytiw ha`m teren`lestiriw, u`shinshisinde, qanday da bir eplilik ha`m ko`nlikpelerdi 
payda etiw, to`rtinshisinde bilim, eplilik,ko`nlikpelerdi tekseriw ha`m t.b. orinlanadi. 
Ha`r bir sabaqta joqarida aytilg`anlardin` bir neshewi aship beriliwi mu`mkin. O`tilgenlerdi 
ta`kirarlaw, aldin o`tilgen sabaqlardi jan`a sistemag`a saliw, usi menen jan`a bilimlerdi tekseriwdi 
o`z ishine aladi. Jan`a materialdi bayan etiw ha`r qashan shinig`iwlar orinlaw menen dawam 
ettiriledi.