Ruzmetova gulnoza ilxamovna

Iboralarning semantik turlari 
Ibora ma'nosi bilan uning tarkibida qo'llangan leksemalar ma'nosi o'rtasidagi 
munosabat asosida iboraning ikki semantik turi farqlanadi: 
1. Frazeologik butunlik. Bunday iboraning umumlashgan ko'chma ma'nosi ibora 
tarkibidagi leksemalar ma'nosi bilan izohlanadi. Masalan, tepa sochi tikka 
bo'lmoq iborasi yaxlit holda “g'azablanmoq” ma'nosini - umumlashgan ko'chma 
ma'noni anglatadi. Bunday ko'chma ma'noga esa kishi darg'azab bo'lganida 
uning badanidagi tuklarning sezilar-sezilmas harakatga kelishi asos bo'lgan, 
demak, iboraning ko'chma ma'nosini ibora tarkibidagi so'zlarning o'z ma'nolari 
bilan izohlash mumkin. 
2. Frazeologik chatishma. Bunday ibora ifodalangan ko'chma ma'no ibora 
tarkibidagi so'zlar anglatgan leksik ma'nolar bilan izohlanmaydi. Masalan, ikki 
qo'lini burniga tiqmoq iborasi “quruqdan quruq , evaziga hech narsa olmay” 
ma'nosini ifodalaydi, bu ma'no ibora tarkibidagi so'zlarning ma'nolari bilan 
izohlab bo'lmaydi: “Kelmagandan keyin, domlaga “ozodlik” olib kelish kerak-
da. Bu bo'lsa shumshayib, ikki qo'lini burniga tiqib keldi”. “...Senga ish yo'q!” - 
deb, bizni quvib yubordi. Katta o'g'lim bilan ikki qo'limizni burnimizga suqib 
o'z uyimizga bordik”. 
Frazeologik butunlik bilan frazeologik chatishma orasida malum umumiylik va 
tafovutlar bor. Ularni quyidagicha izohlash mumkin: 
Umumiylik: 1) ikkalasi ham turg'un konstruksiya sanaladi; 2) ikkalasida ham 
umumlashgan yaxlit bir ma'no ifodalanadi; 3) ikkalasida ham uslubiy bo'yoq bo'ladi, 
chunki iboralarning barchasi voqelikni nomlash bilan cheklanmaydi, uni baholash 
xususiyatiga ham ega; 4) ikkalasi ham nutqda yaxlit holda bitta sintaktik vazifada 
qo'llaniladi. 
Farqlari:1) frazeologik butunlik tarkibida so'zlarning ma'nolari iboraning ko'chma 
ma'nosini ifodalaydi. Frazeologik chatishmada esa so'zlar ma'nosi bilan ibora ma'nosi 

---

o'rtasida bunday aloqa yo'q; 
2) frazeologik butunlikning ma'nosida ichki obraz saqlanadi: tarkibidagi so'zlarga xos 
ma'nolar sezilib turganligidan iboraning ma'nosi ko'p qirrali, boy bo'ladi. Frazeologik 
chatishma ma'nosining gavdalanishida esa ibora tarkibidagi so'zlarning ma'nolari 
ishtirok etmaydi, shuning uchun unda ichki obraz so'nggan bo'ladi. (8; 220)