S avezbayev, S. N. Volkov

3.Y er islohoti.
Sobiq SSSR da m avjud b o 'lg a n yer tu zu m i 1917-yiidag; Ok- 
ta b r to 'n ta rilis h id a n keyin yer to 'g 'risid ag i «Dekret» qabul qi- 
lin g an id an so 'n g yaratila b o sh lan d i va 30-yillar o 'rtalarig a kelib, 
q is h lo q x o 'ja lig in i k o lle k tiv la s h tiris h d a n keyin t o 'l a - t o 'k i s
y aratilib b o 'lin d i.
Bu tuzum ning eng o'ziga xos xususiyati mamlakat hududini 
tashkil etuvchi chegaralari ichidagi barcha yerlarning birdan-bir 
yagona m ulkdori davlat ekanligi edi. Yer davlatdan boshqa hech 
kim niki b o 'lish i m um kin em as edi. Yer kerak b o 'lg an larn in g
28

---

barchasiga u faqat foydalanishga berilar edi. M aydoni katta va 
qim m atbaho uchastkalar yerdan foydalanuvchilarga faqat oliy davlat 
organlari (sobiq ittifo q d o sh respublikalar M in istrlar kengashi) 
lorn o n idan ajra tila r edi, sababi, bu yer resu rslarid an o q ilo n a 
foydalanishni va ularni m uhofaza qilishni ta ’minlaydi, deb hisoblanar 
edi. Yer foydalanish u chun m uddatsiz va tekinga berilar edi.
Qishloq xo'jaligida asosiy yerdan foydalanuvchilar kolxozlar, 
sovxozlar va boshqa davlat qishloq xo'jalik korxonalari edi. Fuqarolarga 
bu yerlar faqat shaxsiy to m o rq a xo'jaliklarini yollanm a m ehnatdan 
foydalanm asdan yuritish u c h u n berilar edi. Ikkilam chi yerdan 
foydalanish huquqi mavjud edi: kolxozlar va sovxozlar o'z ishchilariga 
foydalanish uchun to m o rq a yerlarini berishar edi. Q onun barcha 
yerdan foydalanuvchilarni yerdan oqilona va maqsadli foydalanishga 
m ajbur etardi. Yer tuzum ining huquqiy asosi bo'lib Sobiq SSSR 
ittifoqi va ittifoqdosh respublikalar «Yer kodeks»lari va boshqa 
qonunlar xizmat qilar edi.
Yer m unosabatlarining bu tizim i qishloq xo'jaligida va boshqa 
tarm oqlarda yerdan oqilona va sam arali foydalanishni ta ’minlamadi. 
Q attiq davlat nazoratiga qaram asdan qim m atbaho yerlar talo n - 
taro j qilindi, m illio n lab g ek tar y erlarn i eroziya q am rab oldi. 
D ehqonlar am alda yerdan ajratilgan edi, bu esa qishloq xo'jaligi 
rivojlanishiga qattiq salbiy ta ’sir etmasligi m um kin em as edi. K atta 
h u d u d la rn in g ek o lo g ik ah v o li to 'x to v siz y o m o n lash ib bordi. 
Bularning ham m asi oxir oqibatda m am lakatda tub yer islohotini 
o'tkazish zaruratiga olib keldi.
Yer islohoti bu qonuniy rasmiylashtirilgan yer tuzumini va yer 
munosabatlarini, yerga boigan mulkchilik shakllarini о ‘zgartirish, 
yerni bir mulkdordan va foydalanuvchidan ikkinchisiga olib berish 
va mamlakatda hududiy tuzilishni mos ravishda о ‘zgartirish bilan 
bogiiq tubdan qayta qurishdir.
Shunday qilib yer islohoti - bu davlat tomonidan tartibga solinuvchi 
va nazorat qilinuvchi, uning yer siyosatinining umumiy ко ‘rinishini 
o'zida mujassamlashtiruvchi yangi yer tuzumiga o ‘tish jarayonidir. 
Islohot yer egaliklari va yerdan foydalanishlarning, yerga bo'lgan 
mulkchilikning yangi shakllariga nisbatan tez va qiyinchiliklarsiz 
o'tishni ta ’minlovchi huquqiy, iqtisodiy, texnik va tashkiliy choralar 
majmuasini amalga oshirishni nazarda tutadi.
29

---

Yer islohoti davrida quyidagi asosiy m asalalar yechilishi kerak: 
yerga b o ig a n davlat m ulkehiligi yakkahokim ligini tugatish;
- fuqaroning yer olishga bo'lgan huquqlarini amalga oshirish;
- bozor shaklidagi yer m unosabatlariga o'tish;
- yer resurslarini boshqarishning og'irlik m arkazini m ahalliy 
hokim iyat organlariga ko'chirish (detsentralizatsiya);
- q o n u n iv ruxsat etilg an y er egaliklari va yerdan foydala- 
nuvchilarning.barcha shakllarining erkin rivojlanishini ta ’minlash;
^ ^ atrof-m uliitm m uhofaza qilish sohasidagi ahamiyatli ustivor- 
liklarni ta ’m inlash.
Islohotlam i o'tkazishda yangi bozor iqtisodiyoti doirasida yer 
m u n o sab a tla rin i ta rtib g a solish u c h u n ish o n ch li huquqiy asos 
yaratuvchi yangi yer qonunlarini yaratish masalalari birinchi darajali 
aham iyatga ega. X ususan, yerni tova'r aylamshiga qo'shishda yer 
sudlarini, yer bahklarini, ro'yxatga oluvchi chegaralash xizmatlarini 
va boshqa yer bozori infratizimi elementlarini tashkil etish va qonuniy 
ta ’m inlash talab etiladi.
0 ‘z b e k is to n d a h o z ir y e r is lo h o tin i o ‘tk a z ish m a q sa d id a
q ab u l q ilin g an va q ilin a y o tg a n yer q o n u n la ri quyidagi ta m o y il- 
larg a asoslanadi:
• fuqarolarning yer uchastkalariga b o ‘lgan huquqlari ustivorligi;
• m ahalliy ijrochi hokim iyat organlariga yerni tasarruf etish 
huquqini berish;
• y e rd a x o 'ja lik y u ritish sh a k lla rin in g k o 'p lig i va b a rc h a - 
sin in g ten g lig i;
• yerdan foydalanishning to'lovliligi;
• yerni m uhofaza etish.
Islo h o tlar davrida yer tuzish yordam ida yer m ahalliy ijrochi 
hokim iyat organlari tasarrufiga beriladi, dehqort 
Va 
shaxsiy tom orqa 
x o 'ja lik la rig a y er a jra tish , b o g 'd o rc h ilik va sab zav o tch ilik n i 
rivojlantirish u c h u n m axsus yer fondlari tashkil etiladi; uchast- 
k alar yerga b o 'lg a n h u q u q larn i tasd iq lo v ch i hujjatlarni berish 
bilan ajratiladi.
Qishloq xo'jalik m ahsulotlarini ishlab chiqarishning o'sishini, 
tu p ro q la r u n u m d o rlig in in g o sh ish in i t a ’m in lash u ch u n ishlab 
chiqaruvchilam ing iqtisodiy manfaatlarini ishga solish kerak; shuning
30

---

uchun yer siyosatining asosi yer m unosabatlarini tartibga solishning 
samarali iqtisodiy mexanizmi bo'lishi kerak. U mos huquqiy va 
tashkiliy ehoralar bilan bog‘langan bo ‘lishi va davlatning um um iy 
ijtim oiy-iqtisodiy siyosatiga mos kelishi kerak.
Yer islohotining iqtisodiy mexanizmi quyidagi asosiy qoidalarga 
asoslanadi:
» jam iyatda sodir bo'layotgan obyektiv iqtisodiy qonunlar va 
jarayonlar ta ’sirini albatta hisobga olish; 
- ,
& davlatning, ayrim korxonalar va fuqarolarning iqtisodiy m an ­
faatlarini uvg‘unlashtirish;
* qishloq xo'jaligi yer egaligi va yerdan foydalanishlarini iqtisodiy 
him oyalash ham da yerlarni buzilishdan saqlash;
© ishlab chiqarish maqsadlariga nisbatan tabiatni muhofaza qilish 
m aqsadlarining ustivorligi;
e yerdan oqilona foydalanishni iqtisodiy rag'batlantirish;
& barcha amalga oshiriladigan tadbirlarning iqtisodiy samaradorligi.
Y uqori rivojlangan d av latlar tajribasi (xususan, Shvetsiya, 
G erm aniya, AQSh) ko'rsatishicha, yer m unosabatlarini tartibga 
solishning sam arali iqtisodiy m exanizm i mos irifratizim ni (yer 
banklari, m ulklarni baholash va soliqqa tortish xizrnatlari, biijalar) 
talab etadi. B undan tash q ari, b u tu n tizim yer m u n o sab atlari 
zanjirining aniq yer m ulkdoridan, yer egasi va yerdan foydala- 
nuvchidan boshlab, butun davlatgacha bo'lgan barcha b o 'g 'in larin i 
qamrab olsagina ishlaydi.
Yer islohotlarini amalga oshirish uchun zarur pul m ablag'lari 
quyidagi m anbalar hisobiga tashkil topadi:
® yer uchun to'lovlar (yer solig'i va ijara haqi);
* noqishloq xo'jalik maqsadlari uchun olinadigan qishloq xo'jalik 
yerlari uchun qoplam a to'lovlar;
* yerni va boshqa ko'chm as m ulklarni sotishdan ajratmalar;
e yer egalari va yerdan foydalanuvchilarni ro'yxatga olish bilan 
bog'liq yig'imlar;
* yer siyosatini, yerdan oqilona foydalanishni va uni m uhofaza 
qilishni tashkil etishni amalga oshirishga yo'naltiriladigan maqsadli 
davlat dotatsiyalari va korxonalar foydalaridan ajratmalar;
» boshqa m anbalar (jarimalar, xalqaro yordam).
31

---

Yer tuzish to'lovlarini joriy etish, uning mavjud m exanizm lari 
m ukam m al emasligiga qaramasdan, yerdan foydalanuvchilarning iqti­
sodiy m anfaatlarini ishga solish va yer islohotini barcha yo'nalishlar 
b o 'y ich a am alga oshirishni tezlatish im konini berdi.
D av latn in g , yer siyosatini amalga oshirish bo 'y ich a ishlarning 
asosiy og'irligi m os tarkibga, m oddiy-texnik t a ’m inotga va yer 
islohotining pishib yetilgan m uam m olarini huquqiy savodli, texnik 
to 'g 'r i va iqtisodiy asoslangan ho ld a yechishga q o d ir m alakali 
mutaxassislarga ega davlat yer tuzish organlari zim m asiga tushadi.
Shu bilan bir vaqtning o 'zid a prinsipial yangi vazifalar paydo 
bo'lishi sababli, ularning tarkibini va vakolatlarini yanada rivojlantirish 
va takom illashtirish zarurati tug'iladi.