S avezbayev, S. N. Volkov

Yer tuzishning ilmiy asoslari: O liy o ‘quv yurtlari talabalari u c h u n darslik / S. 
Avezbayev, S .N . V olkov, S H .S. Avezbayev — Т.: 1 Q T IS O D -M O L 1 Y A , 2006. — 
176b.
BBK 65.32-5я73
© «1 Q T IS O D -M O L IY A » nashriyoti, 2006

---

К I R I SH
Y er tu z is h n in g ilm iy a s o s la ri - b o ‘ lg ‘usi y e r tu z u v c h i 
bakalavrning maxsus bilim larini shakllantirishga xizmat qiladigan 
fandir. Unda bizning davlatimizda yer tuzish nazariyasi va amaliyotining 
asosiy qoidalari berilgan. Ularni o'zlashtirib, talabalar aniq nazariy, 
uslubiy va amaliy masalalarga, maxsus yer tuzish fanlariga o ‘tishlari 
mumkin. Bu darslikning bosh mavzusi - yerning yer tuzish obyekti 
sifatidagi tushunchasi, undan ishlab chiqarish va ijtimoiy m aqsadlar 
uchun foydalanish sharoiti, yer tuzishning aham iyati va vazifalari, 
uning m azm unidir.
Yer - xalqning hayoti va faoliyatining asosi, jam iyat boyligining 
m anbai, qishloq xo'jalik ishlab chiqarishining asosidir. V atanim iz 
tabiiy resurslarga boy: u qazilm a boyliklar, c h u ch u k suv va boshqa 
rcsurslarning katta zahiralariga ega, biroq, ularning eng aham i- 
yatlisi yer resurslari, ayniqsa, qishloq x o 'jalik yerlari hisoblanadi. 
Bu boylikdan foydalanishda belgilangan q o id alar va tartib kerak. 
Butun m am lakatim izda, ayrim m intaqalarda va xo'jaliklarda yerdan 
oqilona va samarali foydalanish, uni m uhofaza qilish yer tuzishning 
vazifasi hisoblanadi.
O 'zbekistondagi katta e ’tibor va kuch talab etadigan xo'jalik 
m uam m olarining eng m uhim laridan biri oziq-ovqat m ahsulotlarini 
yetishtirish muammosi bo'lib qolmoqda. Agrosanoat ishlab chiqarishi 
h o /irg i d av rda m u lk ch ilik tu rla rin in g , yerga egalik qilish va 
foydalanishning, yerda xo'jalik yuritish turlarining - qishloq xo'jalik 
sh irk a tla ri, fe rm e r x o 'ja lik la ri, d e h q o n x o 'ja lik la ri, u la rn in g
shirkatlari va birlashm alari, shaxsiy tom orqa xo'jaliklarining ko'p 
xilligi asosida rivojlanmoqda. Davlat qishloq xo'jaligi ishlab chiqa- 
rishining barcha shakllari rivojlanishini qo'llab-quvvatlaydi; ularga 
bir xil h u q u q iy va iq tiso d iy sh a ro itla r, x o 'ja lik y u ritish n in g
sam aradorligini oshirish uchun tashkiliy asos yaratiladi. Zam onaviy 
a g ra r siy o sat q is h lo q la rd a ish lab c h iq arish m u n o s a b a tla rin i 
o '/g artirish g a , fuq aro larn in g yerga va b o shqa ishlab c h iq arish
3

---

vositalariga b o 'lg an m ulkiy huquqlarini liklashga, dehqonni o 'z 
m ehnatining yakuniy natijalaridan hayotiy m anfaatdor, yerning 
haqiqiy egasiga aylantirishga qaratilgan. Bu vazifalarni bajarish uchun 
m am lakatim izda yer islohoti o'tkazilm oqda, uni o'tkazish davrida 
yerlar qayta ta q sim lan a d i, yer tu zu m i m ohiyati o 'zg arad i. Bu 
islohotdan ko'zlangan m aqsad - yerdan qishloq xo'jaligida asosiy, 
alm ashtirib bo'lm aydigan vosita sifatida foydalanishni yaxshilash va 
uning unum dorligini oshirishdir. Bularsiz qishloqlarning samarali 
ijtim oiy-iqtisodiy rivojlanishi m um kin emas.
Y e rd an n a fa q a t q ish lo q x o 'jalig id a fo y d alan ilad i. LI xalq 
xo'jaligining b a rc h a tarm o q larin i joylashtirish va rivojlantirish 
uchun, ijtim oiy m asalalarni yechish u ch u n hududiy asos sifatida 
zarur. Shu sababli, yer doim o tarm oqlararo foydalanishda bo'ladi. 
Ayrim korxonalarning unga bo'lgan talabi qondiriladi, boshqalariga 
ajratilgan yerlar m aydoni qisqaradi, qishloq xo'jaligi uchun yangi 
u n u m d o r y erlar o 'z la s h tirila d i, n o q ish lo q x o 'jalik m aqsadlari 
uchu n yer uchastkalari olinadi.
«Yer» so'zi h ar xil m a’noda ishlatiladi; yer tuzish fanida va 
am aliyotida quyidagi ta ’rif qabul qilingan:
Yer bu quruqlikning yuzasi, kengligi, relyefi, tuproq qatlami, 
o ‘simliklari, qazilma boyliklari, suvlari bilan tavsiflanuvchi tabiiy 
resurs; qishloq xo'jaligida asosiy ishlab chiqarish vositasi va xalq 
xojaligining barcha tarmoqlarini joylashtirish va rivojlantirish uchun 
kenglik asos (bazis) hisoblangan ijtimoiy - iqtisodiy m anfaatlar 
obyektidir.
Y erd an o q ilo n a foydalanish va uni m uhofaza etish - xalq 
x o 'ja lig in in g a h a m iy a tli v azifasid ir. Y e rd an o 'z in in g tab iiy
x u su siy atlari h a m d a u n d a n bevosita fo y d alan u v ch ilarn in g va 
um u m an jam iyatning m anfaatlarini m aksim al hisobga olgan holda 
foydalanish kerak. Bu talab larn i hisobga olgan holda, quyidagi 
ta ’rifni berish m um kin: