S avezbayev, S. N. Volkov

Xalq xo‘jaligi tarmoqlarida foydalaniladigan yerlarning ishlab chiqarish 
bo‘yicha asosiy vazifalari va sifati
T arm oqlar
Ishlab chiqarish bo‘yicha 
vazifalari
Ishlab chiqarish faoliyatini 
aniqlovchi yerning asosiy sifati
Qishloq va 
o ‘rm on x o'jaligi
Q azib oluvchi 
(kon) sanoat
Q ayta ishlovchi 
sanoat
Ishlab chiqarishning moddiy 
sharoiti
A holini, ishlab chiqarishni, 
inshootlarni joylashtirish uchun 
o ‘rin (kenglik asos)
M ehnat predmeti 
M ehnat quroli
A sosiy ishlab chiqarish vositasi 
Ishlab chiqarishning moddiy 
sharoiti
Ishlab chiqarishni va yer osti 
xazinalarini joylashtirish uchun 
o ‘rin (kenglik asos)
M ehnat predmeti 
Ishlab chiqarish vositasi 
Ishlab chiqarishning moddiy 
sharoiti
Ishlab chiqarishni joylashtirish 
o ‘rni (ishlab chiqarish asosi) 
Ishlab chiqarish vositalari
Tuproqlar unumdorligi
CTsimliklar
Suvlar
Kenglik xususiyatlari
Yer qatlam larida m a’danli xom 
ashyolar va yonilg‘i zaxiralari 
mavjudligi 
K englik xususiyatlari
K englik xususiyatlari 
Q atlam larning qurilish 
xususiyatlari 
Suv manbaalari
14

---

Yerdan unum li foydalanish uchun yer massivlarining sifati va 
joylashgan o ‘rni katta ahamiyatga ega. U num dor, lekin uzoqda, 
noqulay joylashgan yerlar, o d atd a, ju d ay am zaru r b o ‘lganda, 
xo'jalikda foydalanishga jalb etiladi.
Qazib oluvchi (kon) sanoatida yerdan qazilm a boyliklarni ish- 
lash va xom ashyo olish uchun foydalaniladi. Yer qatlam larida 
m a ’danli xom ashyo va y onilg'i zahiralari m avjudligi to g ‘-kon 
korxonalarini joylashtirishni belgilaydi.
lzlab topilgan foydali qazilmalarning joylashgan o ‘rni ham katta 
aham iyatga ega. Birinchi navbatda sanoat va m adaniy markazlarga 
nisbatan qulay joylashgan boy konlar o ‘zlashtiriladi. Keyingi o 'n
yilliklarda uzoq va kam aholilik m intaqalarda m a’danli xomashyo va 
yonilg‘i qazib olish hajm i keskin oshdi.
Qayta ishlovchi sanoatda yerdan hududiy asos sifatida foydalani­
ladi. Bu yerda yerning binolar va inshootlarni qurish uchun geologik 
sharoitlari yaroqliligi, m ehnat resurslari jam langan aholi yashash 
jovlariga, xomashyo m anbalariga va m ahsulotlarni sotish joylariga 
yaqinligi ahamiyatga ega.
Y erdan ishlab chiqarishda foydalanishning xohlagan turini 
aniqiashda tuproq qatlam i sifatini hisobga olish kerak. Qishloq 
xo‘jaligining yerdan foydalanishdagi ustivorligi qonuniy tan olingan, 
am m o am alda, sanoat tarm oqlari yer uchastkalarini tanlashda tez- 
tez ustunlikka ega bo'lib kelishdi. Ishlanadigan yerlarning yaxshi 
texnoiogik xususiyatlari kapital xarajatlar sarfining kam ayishini 
ta ’m inlaydi, am m o bu qishloq xo'jaligiga va butun iqtisodiyotga 
sezilarli zarar keltiradi.
Hozirgi sharoitda sanoat korxonalariga qim m atbaho yerlarni 
ajratish qattiq cheklashlar va ularni ajratish uchun katta to ‘lovlar 
bilan bog'liq. Yer tuzish bo'yicha mutaxassislarga shuning uchun 
yerlarni tarm oqlar emas, balki xalq xo'jaligi samaradorligi nuqtayi 
nazaridan, bozor iqtisodiyoti tam oyillaridan kelib chiqib tarm oqlar 
orasida taqsimlashni tashkil etish bo'yicha murakkab m asalalam i 
yechishga to 'g 'ri keladi.
Yer fondida asosiy o 'rin n i h o sild o r yuqori u n u m li yerlar 
egallaydi. U lar qishloq xo'jaligining yer resurslari asosini tashkil 
etadi va ulardan foydalanish darajasi ko'pchilik hollarda davlatdagi 
oziq-ovqat vaziyatini belgilaydi.
15

---

Ilm iy-texnik progressning rivojlanishi jaray o n id a oldin kam 
unumli hisoblangan yerlar qishloq xo'jaligida foydalanishga jalb etiladi. 
Yangi yerlarni o ‘zlashtirish M irzacho'lda, Qarshi cho'lida va boshqa 
ja n u b iy -s h a r q iy m in ta q a la r d a d e h q o n c h ilik h a jm in i a n c h a
kengaytirish im konini berdi; bu jarayon Orol bo'yi mintaqasida 
murakkab ekologik m uam m olarni keltirib chiqardi.
Agrar ishlab chiqarishini yangi yerlarni o'zlashtirish hisobiga 
kengaytirish tarm oqning ekstensiv rivojlanishini tavsiflaydi; bunday 
am aliyot asosan ilm iy va texnologik salohiyati past, yangi yerlarni 
o 'zlash tirish im koniyati b o r m am lakatlarda qo'llaniladi. In ten - 
sifikatsiya b o s h q a c h a y o 'ln i - oldin o 'z la sh tirilg a n yerlardan 
foydalanish sarnaradorligini oshirishni taqozo etadi. Qishloq xo'jaligi 
yuqori intensivlashgan ekinlarga, yuqori m ahsuldor chorvachilikka 
o 'tis h i n a tija sid a riv o jlan a d i, bu iq tiso d iy n u q ta y i n azard an
k a p ita ln in g yan g i u c h a s tk a la rg a ta rq a tilm a s d a n m avjud yer 
m aydonlarida jam lanishini bildiradi.
Intensiv yerdan foydalanish qishloq aholisi kamayayotgan va 
shahar aholisi m utloq va nisbiy o'sayotgan, sanoat yetakchi rol 
o 'ynaydigan iqtisodiy rivojlangan davlatlarda agrosanoat ishlab 
chiqarishining u m um iy qoidasi va obyektiv zaruratidir. G 'arbiy 
Yevropaning industrial rivojlangan davlatlarida qishloq xo'jaligi ishlab 
chiqarishining tashkil topishini tarixiy tahlil qilish shuni ko'rsatadiki, 
qish lo q x o 'jalig i u y erd a q a d im d a n ishlov berilad ig an yerlar 
m aydonini kengaytirish hisobiga emas, balki, ishlov berish sifatini 
yaxshilash, oldingi yer m aydoniga to 'g 'ri keladigan moddiy-texnik 
vositalarni ko'paytirish yo'li bilan, ya’ni intensiv rivojlangan. Aynan 
shu, jam iyatning ijtim oiy-iqtisodiy o'sishining eng sam arali va 
tabiatdan oqilona foydalanishga qaratilgan yo'li hisoblanadi.
Yerlardan intensiv usullarda foydalanish, shu bilan bir qatorda 
qishloq xo'jaligi yer resurslari bazasini kengaytirish uchun, yo‘- 
qotilgan qishloq xo'jalik yerlari o 'rn in i to 'ld irish uchun yangi 
m aydonlarni iqtisodiy asoslangan, aqlga mos m iqdorlarda o'zlashti- 
rishni ko'zda tutadi. Asosan, kam unum li yerlarni o'zlashtirishga 
to 'g 'ri keladi. Tarixan quyidagi vaziyat tarkib topgan: tuproqning 
yuqori unumdorligi undan darrov va yuqori intensivlikda foydalanish 
im koniyatiga m os keladi. Jam iyat uchun nafaqat yaxshi yerlarning
16

---

unum dorlik darajasi, balki, qishloq xo'jaligida foydalanilayotgan 
unum dor yer turlarining ishlab chiqarish im koniyatlarining yig‘- 
ma (umum iy) ko'rsatkichi ahamiyatga ega. Bu qishloq xo'jalik yerlari 
unum dorligining «um um iy hajm i» - m am lakatim iz oziq-ovqat 
salohiyatining judayam ahamiyatli ko'rsatkichidir.