S avezbayev, S. N. Volkov

2, Yer tuzish va chegaralash (XY asrdan XX asrning boshigacha).
Y'er m ulk ch ilig in i m u stah k am lash , yer egaliklarini tashkil 
etish bilan b og‘liq yer tuzish ishlari jum lasiga kiritish m um kin 
b o ig a n , k o ‘pro q m a i u m va yirik hajm dagi ish lar ju m lasiga 
Rossiyada yozma ta ’riflash (писцовы е описания), bosh va maxsus 
chegaralash (ген ер ал ьн о е и сп ец и ал ьн о е м еж еван и е), 1861 
va 1906-yillardagi yer islohotlari asosida o'tkazilgan yer tuzish 
ishlarini kiritish m um kin.
Yozma ta ’riflash (chegaralash) Moskva davlati davrida (XV - 
XVII! asrlar) oik azilib , pomestye tizim ini to ‘g‘ri y o ig a q o ‘yish 
uchun zarur edi; shu bilan yerlarni xizmat ko‘rsatgan va harbiy 
odamlarga foydalanish uchun tarqatish hisobiga davlat hokimiyati 
m ustahkam landi. Pomestye yerdan foydalanishi vaqtinchalik b o iib , 
yer faqat harbiy yoki fuqarolik xizmati davrida berilar edi. U yer 
egasining t o i a mulki hisoblangan votchina yer egaligini to id ird i. 
Pomestye atam asi birinchi m arta 1407-yilda berilgan yorliqlardan 
birida uchraydi. Ivan III podshohligida (XV asr oxiri) pomestye 
huquqi tez rivojlandi va yuz yillardan keyin pomestye yerlari votchina 
yerlaridan ko ‘p edi. XVII asrda ular Moskva davlatining barcha 
yerlarining 80% ga yaqinini egalladi.
Shu davrda monastir, cherkov, saroy va davlat yerlari ancha katta 
maydonlarni egalladi, ular doimiy ravishda kengayib bordi.
XIV asrda Rossiyada ko‘p dehqonlar erkin edilar; ular knyazlarga 
m a iu m m iqdorda soliq to ia b , o ‘z yerlariga egalik qilishar edi. Biroq 
XV-XVII asrlarda, dehqonlarning iqtisodiy zaifligidan foydalanib,
63

---

feodal davlati qoilab-quvvatlashi bilan yirik yer egalari ularning 
yerlarini asta-sekin egallab olishdi, dehqonlar esa krepostnoylar 
qatoriga o'tishdi.
Pomestiya prikazlari deb nom langan yer ishlarini olib boruvchi 
davlat muassasasi boshchiligida o'tkaziladigan yozma ta ’riflash nafaqat 
yerlarni yozma ta ’riflash va hisobga olish uchun, balki, feodallarning 
yerga bo ‘lgan mulkiy huquqlarini mustahkamlash uchun ham zarur 
edi. Kimga, qayerda va qanday xizmatlari evaziga pomestye egaligi 
uchun yer berilganligi yoziladigan muddatli kifobni yuritadigan pri- 
kazlar orqali yer m unosabatlari tartibga solinar edi. Yozma ta ’riflarda 
aholini hisobga olish olib borilganligi sababli dehqonlarni krepost- 
noylashtirishga asos yaratildi.
Yozma ta ’riflash Pomestiya prikazi tom onidan tayinlanadigan yo- 
zuvchi partiyalar tom onidan olib borildi; yerlar chegaralari doimiy 
belgilar bo'yicha (jarliklar, daryolar, botqoqliklar nom lari bo'yicha) 
ro'yxatga olindi.
Bosh chegaralash 1765-1861-yillar orasidagi davrda dvoryan yer 
egaliklarini texnik va huquqiy rasmiylashtirish va uning aniq chega- 
ralarini ta ’m inlash m aqsadida o'tkazildi. Bunga sabab, yer egaliklari 
XVIII asrning birinchi yarm ida juda chalkash bo'lganligi edi. Dvo- 
ryanlar yerlari qonuniy rasmiylashtirilmagan edi, bu ularni sotib 
olishda, sotishda, merosga qoldirishda, sovg'a qilishda ham da har xil 
yer turlari (sug'orish joylari, o'rm onlar, vo llarv a boshqalar) sifatida 
foydalanishda noaniqliklarga olib kelar edi. Ko'piab yer egaliklari 
b o 'lak -b o 'lak polosalar shaklida joylashgan edi, notekis, noqulay 
chegaralarga ega, chegaralarning o 'tk ir qirralari boshqalar yerlariga 
kirib ketishi va boshqa karnchiliklarga ega edi. Bosh chegaralash 1765- 
yil 1 9 -se n tab rd a c h o p e tilg a n , q o 's h n ila r bilan to rtish u v la r 
bo'lm aganda, u yoki bu shaxs egaligidagi barcha yerlarni yer egalariga 
biriktirishni ko'zda tutadigan hukum at manifesti asosida amalga 
oshirildi. Aks holda tortishuvga sabab bo'lgan uchastkaiarga egalik qilish 
huquqini tasdiqlovchi hujjatlarni taqdim etish zarur b o 'la r edi. 
Chegaralash davlat tashabbusi bilan va majburiy tarzda o'tkazildi; 
ishlarni guberniya chegaralash xizmatiga bo'yinsinadigan yer o le hash