S avezbayev, S. N. Volkov
Download 6.41 Mb. Pdf ko'rish
|
26. yer tuzishning imiy asoslari. avazbayev s
- Bu sahifa navigatsiya:
- V bob YER T U Z IS H N IN G TARIXIY TA JRIBA Si I. Yer tuzish sistem asi paydo bo‘lishuiing obyektiv sabablari va
Nazorat savollari
1. Y er xalq h a y o ti va fao liliy ati aso sid ir d egan ib oraga q a n d a y m a 'n o y u k la tilg a n ? 2. Y er to ifa la ri n im a ? 3. Y er fo n d in i k im b o sh q a ra d i? 4. Y erd an o q ilo n a fo y d a la n ish n im a ? U q a n d a y a m alg a o sh irila d i? 5. Y erni m u h o fa z a q ilish d e g a n d a n im a tu sh u n ila d i? 6. Q a n d a y q ilib y e r tu z is h y e rd a n o q ilo n a fo y d a la n ish g a y o rd am beradi? 7. «Y er egaligi» va « y e rd a n foydalanish» tu s h u n c h a la r i q a n d a y m a ’n o la rg a ega? 8. Y er eg alik lari va y e rd a n fo y d a la n ish la rn i k lassifik atsiy alash q a n d a y b elgilar b o 'y ic h a o 'tk a z ila d i? 9. Q ish lo q x b ‘jalig ig a m o ‘lja lla n g a n y erla r ta rk ib ig a n im a la r k irad i? 10. Y er islo h o ti n a tija s id a y er eg a lik lari va y erd a n fo y d a la n ish la rn in g q a n d a y y an g i s h a k lla ri p ay d o b o 'ld i? 11 N o q ish lo q x o 'ja lik m a q sad iarig a m o 'lja lla n g a n y erla r ta rk ib ig a n im a la r kiradi? 12. D a v la t q a n d a y q ilib y e r e g a lik la ri va y e rd a n f o y d a la n is h la r tiz im in in g riv o jla n ish in i ta rtib g a so la d i? V bob YER T U Z IS H N IN G TARIXIY TA JRIBA Si I. Yer tuzish sistem asi paydo bo‘lishuiing obyektiv sabablari va sharoitlari, ailing ijtimoiy tabiati, Ijtimoiy tashkilotlam ing h ar bir turiga, ishlab chiqarish kuch- larining rivojlanish darajasiga, yerga va boshqa ishlab chiqarish vositalariga bo'lgan asosiy mulkchilik shaklidan kelib chiqadigan, o'z navbatida yer tuzishning o'ziga xos m azm uni va shaklini keltirib chiqaradigan m a’lum yer m unosabatlari mos keladi. Yer tuzish tarixini o'rganish uning tabiatini, rivojlanish qonuniyatlarini yaxshi tushunish va shunga asosan uni hozirgi sharoitda takomillashtirishning samarali yo'llarini topish imkonini beradi. Yer tabiiy asos, ishlab chiqarish jarayonining birinchi moddiy zarurati va sharti hisoblanadi. Shuning uchun insoniyat jam iyati cvolyutsiyasining barcha tarixiy bosqichlarida yerning (hududning) va har xil ishlab chiqarish vositalarining bir-biriariga mosligini va birlashtirilishini u yoki bu darajada ta ’minlash kerak bo'ldi. Ibtidoiy jam oada bu birlashish va moslashish nisbatan tasodifiy xarakterga ega b o iib , yerdan har xil m aqsadlar uchun foydalanish doiralarini chegaralashdan iborat bo'ldi. Odam lar kichik guruhlarga bo'linib, asosan oziq-ovqatlarni yig'ish va jam oa bilan oddiy qurollar yordamida ov qilish hisobiga yashar edilar. Qator vaziyatlarda ayrim guruhlar orasida to'qnashuvlar sodir bo'lib turardi, sababi, ko'p sonli odam lar cheklangan hududlarda o'zlarini oziq-ovqat bilan ta ’minlay olmas edi; bu yangi yerlarni o'zlashtirishni talab qiladi. Ishlab chiqarish vositalariga ishlab chiqarish kuchlarining primitiv xarakteriga mos, jam o a m ulkchiligi hukm ron edi. Ish qurollari shunchalik kam rivojlangan ediki, yakka holda yirtqich hayvonlar va tabiat kuchlari bilan kurashish imkoniyati yo'q edi; bundan jam oa mehnatiga, yerga va boshqa ishlab chiqarish vositalariga hamda mehnat mahsulotlariga um um iy mulkchilik zarurati kelib chiqdi. Ayrim oilalar, ja m o a la r va su lo lalar m ulkchiligining paydo bo'lishi, m ehnatning podachilik va dehqonchilik urug'lari orasida taq sim lan ishin in g rivojlanishi bilan yerlarni chegaralash, ya’ni 55 foydalaniladigan hud u d lar chegaralarini belgilash zarurati kelib chiqdi. Buning u ch u n , a w a lo , tabiiy chegaralardan (daryolar, к о 'liar, yer turlari chegaralari, jarliklar va boshqa relyefning elem ent- lari), keyinchalik chegaralarda o ‘rnatiladigan maxsus ishlangan belgilardan (toshlar, ustunlar va boshqalar) foydalanildi. M asalan, sharqiy slavyanlar, asosan, daryolar va k o ila r qirg‘oqlaridagi tarqoq, mustahkamlangan shaharlarda kichik guruhlar bo‘lib yashardilar, Aholi yashash joylari atrofidagi yerlar um um iy hisoblanib, ayrim shaxslar va oilalar orasida q u r‘a tashlash yordam ida taqsim lanar edi. Bizning eram izning birinchi asrlaridayoq ularda daialar va o ‘tloqlar chegara- lariga q o ‘yiladigan yer mulkchiligi belgilari bor edi. Xususiy m ulkchilik instituti paydo b o ‘la boshlashi, davlat tash- kiloti rivojlanishi, dehqonchilikning intensivlashishi, yerning, boshqa ishlab chiqarish vositalarining va tirik m ehnatnm g birlashtirilishi va b ir-b irlarig a m oslashtirilishi odam larn in g yerdan foydalanishni m aqsadli tashkil etish b o ‘yicha ongli faoliyatining bir turiga aylanadi. Bu faoliyat, boshlanishida yer o ‘lchash ishlari yoki chcgaralash deb ataldi, vaqt o ‘tishi bilan u hozir yer tuzish deb ataladigan jarayonga aylandi. Y er o ‘lch ash ishlari z aru rati ju d a qadim d an paydo b o ‘lai. H indiston, M isr, Gretsiya, Yaqin Sharq xalqlari bizning eram izdan k o ‘p asrlar oldin ham yer massivlarini qismlarga b o ‘lishgan, yerning q at’iy hisobini olib borishgan, kanallarni qurish, inshootlarni tiklash m aqsadida h ar xil o ‘lchashlarni amalga oshirganlar, yerlarni chega ralash va o ‘lchash ishlarini bajarganlar, haqqoniyroq soliqqa tortish maqsadida uning sifatini hisobga olganlar. Masalan, Gerodot o ‘z fuqa- rolari orasida yerni teng kvadrat uchastkalarga b o ‘lib taqsim lagan va ularga har yili yer solig'ini to ‘lash majburiyatini belgilagan Misr shohi Sesostrisni (bizning eram izgacha XIX asr) ta ’riflagan. Agar yerlarni Nil daryosi suvlari yuvib ketsa, u yillik soliq m iqdorini kamaytirish m aqsadida zarar m iqdorini aniqlash uchun odam larni jo ‘natardi. G erodot fikricha, o ‘sha vaqtda yer o ’lchash m ahorati yaratilgan edi, keyinchalik u Elladaga olib o ‘tildi. Qadimgi Rimda yerga b o ig a n mulkchilik huquqini mustahkamlash m aq sad id a yerlarni y o zm a t a ’riflash o ‘tkazildi, bu ish larn in g boshlanishini shoh Serviy Tulliga bog‘lashadi (bizning eram izgacha VI asr). B uning u ch u n m axsus reestrlar yuritilar edi; ularga yer 56 uchastkalarining m aydonlari, ishlov berish usuli, ularning sifati va daromadliligi to ‘g‘risida m aiu m o tlar yozilardi. Bronzadagi jadvallarga yer egaliklari planlari, nom lari, chegaralari va m aydonlari tushirilar, xo'jalikning o ‘zi va yerlari sifati to ‘g ‘risida m a iu m o tla r berilardi. Yerlardan foydalanishni va yer egaliklarini tashkil etishni hisobga olishning ko'rsatilgan tam oyillari keyinchalik Rim imperiyasining hamma chekkalariga tarqaldi. Masalan, Galliyada yerlarni hisobga olish, bosib olinganidan keyin darrov Yuliy Sezar davridayoq (bizning eram izgacha 100 - 44 yillar) o ik azilg an edi. Sezarning izdoshi Oktavian Avgust (bizning eram izgacha 63 - 14 y.) yerlarning yozma tavsiflni, kartasini tuzish va sifatini aniqlash bilan aniq hisoblashni joriy etdi, bu pul va m ahsulot shaklida to ia n a d ig an yer solig in i ikki baravar ko'paytirish im konini berdi. O 'rta asrlardagi Yevropada yer tuzum ining asosini feodallaming (dvoryanlar, din arboblari va boshqalar) yerga mulkchiJigi va, asosan, meros xarakteriga ega dehqonlarning ajratilgan yerdan foydalanish- lari tashkil etar edi. Y erdan foydalanish uchun dehqonlar ishlab berish (barshina), m ahsulot (obrok) va pul rentalarini to ia s h a r edi. Davlat feodallaming yerga b o ig a n mutloq mulkchilik huquqlarini him oya qilar va uning m ustahkam lanishiga norozilik chiqishlarini avovsiz bostirib, h ar tom onlam a yordam qilar edi. Tarixdan Fran- siyadagi Jakeriya (XIV asr), Angliyada U ot Tayler q o ‘zg oioni (XIV asr oxiri), G erm aniyada Tom as M yuntsern boshchiligidagi (XVI asr), Rossiyada Stepan Razin (XVII asr) va Yemelyan Pugachev (X V III asr) boshchiligidagi dehqonlar urushlari yaxshi m a iu m . Juda katta miqyosdagi dehqonlar q o ‘zg‘oloni Xitoyda butun o ‘rta asrlarda b o iib turdi. M asalan, taypinlar qo ‘zg‘oloni (XIX asr) ko‘p million!!' aholini qamrab oldi; dehqonlar yerdan va boshqa mulklardan foydalanishda tenglik e ’lon qildilar. Bu chiqishlarda oldinga surilgan um um iy talab yerning adolatli taqsimlanishi, yerdan erkin foyda lanish va unga egalik qilish b o id i. O 'rta asrlardayoq yer tuzish davlat maqomiga ega edi va birinchi navbatda yerlarning hisobi (kadastri) bilan ularni yer egalari orasida b o iish va chegaralarni belgilash (yer mulki chegaralarini belgilash va mustahkamJash) bilan bogiiq b o id i. G ‘arbiy Yevropadagi o ‘rta asrlar kadastriga, xususan, franklar qiroli Buyuk Karl (742 - 814 yillar) yer hisobi, Vilgelm zabt etuvchi (1066- 1087-yillar) zam onlaridagi yerlarning maydoni va sifati to ‘g‘risida to ‘la m a’lumotlarga ega ingliz «D ahshatli sud kitobi», im p erato r Fridrix lin in g (1194-1250 yil- lar) Sitsiliya k adastri, K olabriya kadastri (1327-y.), B randen- burgskiy K urfyurshestvasining yer b o ‘yicha kitobi (1375-y) va boshqalar kiradi. Kapitalizm rivojlanishi bilan yer tuzish ishlari doim iy xarakterga ega b o ‘la boshladi va nafaqat yer mulkchiligi huquqlarini m ustah kamlashga, balki dehqonchilikning ilg‘or tizim larini, yangi yuqori unum li m ashinalar va m exanizm larni qo ‘llash m aqsadida yirik tovar xo‘jaliklarida yerdan foydalanishni tashkil etishga qaratilgan edi. H ar xil ijtimoiy - iqtisodiy formatsiyalarda va davlatlarda yer tuzishning paydo b o ‘lishi va rivojlanishining obyektiv sabablarini, sharoitlarini tahlil etib, quyidagi xulosalarni chiqarish mum kin. Yerdan foydalanish jarayonida odam lar yerlarga egalik qilish va ulardan foydalanish bilan bog'liq m a’lum m unosabatlarga kiradilar; ularning asosini yerga b o ‘lgan m ulkchilik tashkil etadi. M a’lum yer m unosabatlari va ularni tartibga solishni mos tashkil etish bilan tavsiflanuvchi jam iyat va davlat qurilishi tizimi jam iyatning yer tu - zum ini belgilaydi. Davlat yer tuzum iga u yoki bu darajada ta ’sir etib, har xil huquqiy, iqtisodiy, tashkiliy choralar yordam ida amalga oshiriladigan yer siyosatini ojib boradi. H uquqiy choralar ham m a vaqt ham m ajburiyat va majburlash elem entlaridan iborat bo'ladi. U la r yer m u n o sab atlarin i yer q o n u n ch ilig i, sud va m a ’m uriy huquqlar asosida tartibga solishadi, Iqtisodiy choralar yer m unosabatlarinm g soliqqa tortish, kredit- lash, m aqsadli m oliyalash, subsidiyalash, yerdan foydalanishni rejalash asosida rivojlanishiga yordam beradi. Tashkiliy choralar yer m unosabatlarining nvojlanishini har xil shirkatlarni, o ‘rtoqliklarni tuzish, m alakali kadrlarni tayyorlash, moddiy - texnik ta ’m inotga, transportga yordam ko'rsatish, yangi yerlar o ‘zlashtirilayotgan tum anlarga aholini ko‘chirishga ko‘m ak- lashish bilan ta ’minlaydi. Davlatning yer siyosati qonun chiqaruvchi va ijrochi hokimiyatlar organlari, sud, moliya, bank organlari, har xil qo'm italar tom onidan amalga oshirilishi mumkin. Biroq ularning iqtisodiy va ijtimoiy hayot 58 sohasidagi ko ‘plab boshqa tashqi va ichki siyosatni amalga oshirish bilan bog'liq vazifalari b o ‘lganligi sababli, birinchi navbatda yer siyosati m asalalari bilan shug‘ullanadigan maxsus yer tuzish organ- iarini tashkil etishning obyektiv zarurati tug'iladi. U lar faoliyatining maqsadi yerdan foydalanishda m a’lum tartibni ta ’minlash, yerga bo'lgan m ulkchilik huquqini m ustahkam lash va him oya qilish, mulkchilik huquqining bir idoradan (muassasa, tashkilot) boshqasiga o ‘tishini yengillashtirish; zarurat tug‘ilganda yerlarni soliqqa tortish va rcntasini olish tartibini belgilash; yerdan xo'jalik nuqtayi riazaridan maqsadga mos foydalanishni tashkil etishdir. Shuning uchun yer tuzish organlariga, odatda, yer kadastrini yuritish, yerlarni berish va qaytarib olish, yer tortishuvlarini yechish, xo'jaliklar hududini ichki tashkil etish, yerdan foydalanish va yer qonunlarining amalga oshirilishi ustidan nazorat va ularni rejalashtirish vazifalari yuklanadi. D a v la t va h u q u q n u q ta y i n a z a r id a n y e r tu z is h y e r m u n o sa b a tla rin i tex n ik va h u q u q iy rasm iy la sh tirish , y erd an foydalanish (yerga egalik qilish) huquqini belgilash, ta ’m inlash va himoya qilish, yerdan foydalanishni maqsadli tartibga solish bo'yicha davlat organlarining faoliyatidan iborat bo'ladi. Boshqacha aytganda, yer tuzish bu qonun bilan belgilangan, davlatning yer siyosatini amalga oshirishga qaratilgan jarayondir. Shuning uchun u m a’lum m a'noda uning yordamida davSat yer munosabatlarini o 'z manfaatlari yo'lida tartibga soladigan qurol (o'lchash tizimlari) sifatida xizmat qiladi. Yer tuzishning davlat m aqom i huquqiy, texnik va iqtisodiy to - monlarga ega, mos yer tuzish jarayoni va yer tuzish ishlarini yuri- tishni belgilaydi. Bu jarayonning huquqiy tom oni yer tuzish ishini qo'zg'ash, bajarish, tasdiqlash va uning harakati tartibini belgilaydi; texnik tom oni - hujjatlam i tuzish tartibini, rasmiylashtirish, berish va ularning m azm unini; iqtisodiy - loyihaning m azm uni va asos- lanishini, yer tuzish ishlarini tashkil etish va texnologiyasini, ularni moliyalashni, qiymatini belgilaydi. D avlatning yer siyosati yer tuzish organlari davlat boshqaruv organlari tarkibida bo'lsa va birgalikda harakat qilsa yoki davlat nomidan mos vakolatlarga ega bo'lsagina samarali amalga oshiriladi. Shu bilan, ayrim vaziyatlarda yer tuzish organlari tom onidan amalga oshiriladigan standart huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy choralar yetarlik bo'lmasligi 59 va davlat agrar o ‘zgarishlarni, yer islohotlarini, natsionalizatsiyani amalga oshirib, o ‘z q o lig a bevosita yer fondini tasarruf etishni olishi ho llari izo h lan ad i. F eo d alizm d an kapitalizm ga o ‘tishda ayrim m am lakatlarda yer tuzish yordam ida mayda ishlab chiqaruvchilarni yerdan ajratish siyosati olib borildi. Masalan, Angliyada yerlarni o‘rash (chegaralash) jarayonida (XV - XVII a.) ulardan dehqonlar haydab chiqarildi, yerlar kapitalistik qishloq xo'jaligini yuritish uchun yirik yer egaliklanga bo ‘lindi. Germ aniyada XVI - X V II1 asrlarda yer tuzish yordam ida pom eshchik yer egaliklari m ustahkam landi; dehqonlarga faqat mayda uchastkalar qoldirildi. Rossiya hukum ati ham 1861 va 19Q6-yil!ardagi islohotlar vaqtida ko‘p jih atd an shunga o ‘xshash harakatlar qildi. Shunday qilib, h ar qanday ijtimoiy - iqtisodiy formatsiyalarda yer nafaqat tabiiy resurs va ishlab chiqarishning moddiy-texnik omili, balki ijtimoiy - iqtisodiy aloqalar obyekti sifatida taqsim lanadi va tashkil etilaai, bu albatta, ushbu jarayonga m a lu m siyosiy mazm un beradi. Shu bilan bir bir qatorda, yer tuzishni faqat davlat faoliyati bilan bog‘lash kerak emas; bu qator sabablar bilan izohlanadi. B irinchidan, yer fondini boshqarish va yer siyosatini amalga oshirish sonasidagi davlatning faollik darajasi qanday bo ‘lishidan qat’iy nazar, yer egaliklari va yerdan foydalanishiar ham m a vaqt ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish m unosabatlari evolyutsiyasi bilan bog'liq rivojlanishning ichki manfaatdorliklariga ega b o ‘lishadi; ular nafaqat davlat organlari ko‘rsatmalariga amal qilishadi, balki o ‘zlari tashkil etiladi. Ikkinchidan, yer egalari va yerdan foydalanuvchilarda bozor k o n ‘yukturasini hisobga olish va xo‘jalik samaradorligini oshirish m aqsadida yerlarini yirik, ixcham , qulay shakldagi massivlarga aylantirish, transformatsiya, melioratsiya va yerlarni yaxshilash bilan b o g iiq shaxsiy iqtisodiy manfaatlari bo'ladi. Masalan, Angliyada don qonunlarini qabul qilish davrida (XVIII asr oxiri - XIX asr boshi) dehqonlar doim o yer turlari tarkibini o'zgartirib turishga majbur bo'ldilar. Donning past va go'shtning yuqori bahosi ko'plab haydalma yerlarning yaylovlarga aylanishiga olib keldi, Angliyada sanoatning rivojlanishi va aholining o'sishi sababli don narxining ko'tarilishi natijasida yangidan yaratilgan yaylovlar yana don ekish uchun haydaldi. 60 iJchinchidan, yer tuzish hududni m a iu m darajada tashkil etish va qabul qilingan dehqonchilik tizim lari bilan bog'liq; ularning o'zgarishi yer tizimi va unga mos davlat siyosati o ‘zgarmasa ham yer tuzish faoliyati tavsifini o ’zgartiradi. Demak, dehqonchilikriing partov (bo‘z yer) tizim idan go‘ng - b o ‘sh shudgor tizim iga o 'tis h i yerlar tark ib in in g o'zgarishiga, haydalm a yerlar nisbati o ‘sishiga, ularning aholi yashash joylariga yaqinlashtirilishiga olib keldi. H ar xil dehqonchilik tizim landan foy dalanish hududni albatta qayta tuzishni - ko‘p dalali almashlab ekish- larni joriy etishni, yangi dalalarni, sug'orish (ishchi) uchastkalarini joylashtirishni, yerlarni transform atsiyalashni talab etadi. Tuproq eroziyasi keng tarqalgan m intaqalarda dehqonchilikning tuproqni him oya qilishga qaratilgan tizim ini o'zlashtirish hududni kontuili - meliorativ yoki konturli - polosali tashkil etish yordamida ta ’minlandi. Boshqacha aytganda, xo‘jalikning har bir tizimiga obyektiv holda ishlab chiqarishni m a’lum hududiy tashkil etish mos keladi. Download 6.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling