S. B. Azimova

 
1.1 HAZM QILISH TIZIMI TRAKTINING ANATOMIYASI 
Ovqat hazm qilish tizimiga oziq-ovqat mahsulotlarini mexanik va kimyoviy 
qayta ishlash, qon yoki limfa ichiga ozuqa moddalari va suvni singdirish, 

---

4 
oshqozon osti bezi qoldiqlarini hosil qilish va yo'q qilish kiradi.
Oziq-ovqat avval og'iz bo'shlig'iga kiradi, bu erda chaynash jarayonida u nafaqat 
eziladi, balki tupurik bilan aralashib, ovqat bo'lagiga aylanadi. Og'iz bo'shlig'ida 
bunday aralashma yonoqlarning tili va mushaklari yordamida amalga 
oshiriladi. Og'iz bo'shlig'ining shilliq qavatida sezgir nerv uchlari - retseptorlar 
mavjud bo'lib, ularning yordamida ovqatning ta'mi, harorati, tuzilishi va boshqa 
fazilatlari 
seziladi. Retseptorlardan 
qo'zg'alish 
medulla 
oblongatasining 
markazlariga 
etkaziladi. Natijada tupurik , 
oshqozon 
va oshqozon 
osti 
bezi ketma-ket qo'shila boshlaydi , so'ngra oshqozon-ichak trakti qizilo'ngach 
orqali yutiladi.
Rasm 1. Insonning ovqat hazm qilish tizimi 

1.2. OVQAT HAZM QILISH FIZIOLOGIYASI 
Ovqat hazm qilish - oziq-ovqat mahsulotlarini qayta ishlash va tananing 
hujayralari tomonidan so'rilishi mumkin bo'lgan oddiy kimyoviy birikmalarga 

---

5 
aylanishini ta'minlaydigan fizik, kimyoviy va fiziologik jarayonlarning 
birikmasi. Ushbu jarayonlar oshqozon-ichak traktining barcha qismlarida (og'iz 
bo'shlig'i, farenks, qizilo'ngach, oshqozon, jigar va o't pufagi, oshqozon osti bezi 
ishtirokidagi ingichka va katta ichak) ma'lum bir ketma-ketlikda sodir bo'ladi, bu 
turli darajadagi tartibga solish mexanizmlari tomonidan ta'minlanadi. Oziq 
moddalarni so'rilish qobiliyatiga ega bo'lgan monomerlarga bo'lishiga olib 
keladigan ketma-ket ketma-ketlik zanjiri ovqat hazm qilish konveyeri deb 
ataladi.
Ovqat hazm qilish gidrolitik fermentlarning kelib chiqishiga qarab 3 turga 
bo'linadi: ichki, simbiotik va avtolitik. 
O'z hazm qilish inson yoki hayvonlarning bezlari tomonidan sintezlangan 
fermentlar tomonidan amalga oshiriladi.
Simbiotik ovqat hazm qilish traktining makroorganizmlari (mikroorganizmlar) 
simbionlari tomonidan sintezlangan fermentlar ta'siri ostida ro'y beradi. Bu 
yo'g'on ichakdagi tolalarni hazm qilish.
Avtolitik hazm qilish oziq-ovqat mahsulotidagi fermentlarning ta'siri ostida 
amalga oshiriladi. Ona sutida buklanish uchun zarur bo'lgan fermentlar mavjud.
Oziq moddalarni gidroliz qilish jarayonining lokalizatsiyasiga qarab, 
hujayralararo va hujayradan tashqari ovqat hazm qilish ajralib turadi. 
Hujayra ichidagi ovqat hazm qilish - bu hujayra ichidagi moddalarni hujayrali 
(lizosomal) fermentlar yordamida gidroliz qilish jarayoni. Moddalar hujayraga 
fagotsitoz va pinotsitoz orqali kiradi. Hujayra ichidagi ovqat hazm qilish 
protozoyaga xosdir. Yilda inson hujayra ichidagi hazm uchraydi oq qon 
hujayralari va hujayralar limforetikulo-histiyositik tizimi. Yuqori hayvonlarda 
va odamlarda ovqat hazm qilish hujayradan tashqari tarzda amalga oshiriladi.
Hujayradan tashqari ovqat hazm qilish uzoq (bo'shliq) va aloqa (parietal yoki 
membrana) ga bo'linadi.

Uzoq (bo'shliq) ovqat hazm qilish oshqozon-ichak trakti bo'shlig'idagi 
oshqozon-ichak traktining bo'shliqlarida ushbu fermentlar hosil bo'lgan 

---

6 
joydan bir oz masofada joylashgan oshqozon sekretsiyasi fermentlari 
yordamida amalga oshiriladi. 

Kontaktli (parietal yoki membrana) hazm qilish ingichka ichakda 
glikokalik 
zonasida, hujayra 
membranasiga 
o'rnatilgan 
fermentlar ishtirokida mikrovilli yuzasida va so'rilish bilan yakunlanadi - 
oziq moddalarni enterotsit orqali qonga yoki limfa ichiga tashish.