S d a d a y e V p a r a z I t o L o g I y a
Download 6.91 Mb. Pdf ko'rish
|
Parazitologiya.Дадаев С
- Bu sahifa navigatsiya:
- Iksod kanalar (Ixodidae)
Kanalar fAcarina) ni o'rganuvchi fan akarologiya deb ataladi. Hozirgi vaqtda
kanalam ing 30 mingga yaqin turi m a ’lum. Kanalarning aksariyati odam va har xil hayvonlarning ektoparazitlari bo'lishi bilan bir qatorda, xilma-xil xavfli kasallik- lami ham tarqatadi. Parazitlik hayot sharoiti ulaming tuzilishini o ‘zgarishiga olib kelgan. Jumladan, boshko'krak qoringa butunlay qo'shilib ketgan, xelitseralari va pedipalpalari sanchib so ‘ruvchi xartumga aylangan va gavdasining oldingi uchida b o'rtib chiqib turadigan “boshcha”sini hosil qilgan. Kanalar metamorfoz yo'li bilan rivojlanadi, y a ’ni tuxumdan 4 juft o'rniga atigi 3 juft yurish oyoqlari b o ‘lgan lichin- ka chiqadi. Lichinka rivojlanadi va tullab 4 juft oyoqli nimfa davriga o ‘tadi. Nimfa 1-3 marta p o 's t tashlab, jinsiy yetuk kana - imagoga aylanadi. Kanalar 6 oydan 25 yilgacha yashaydi. Kanalarning 800 dan ortiq turi o'simliklarda parazitlik qiladi, 50 dan ortiq turi esa tasmasimon chuvalchanglaming oraliq x o ‘jayini hisoblanadi. Kanalar odam va hayvonlarning terisiga yopishib qonini so'radi, mexanik jaro- natlab yaralar hosil qiladi, zaharli soTaklarini organizmga yuborib zaharlaydi va kuchli bezovtalanishga olib keladi. Qichima, y a ’ni qo4ir kanalari esa terida kuehli qichishni vujudga keltirib, organizmni dannonsizlantiradi. Kanalar vujudga keltirgan yaralar orqali har xil mikroblar organizmga kirib, boshqa kasalliklami keltirib chiqaradi. Ayniqsa, chorva mollari va parrandalar kanalardan k o 'p zarar k o ‘radi, ulam ing mahsuldorligi keskin pasayib kctadi, rivoj- lanishdan orqada qoladi, yosh mollar ko'pincha nobud bo'ladi. Kanalar turkumi vakillari morfologik va biologik xususiyatlariga k o 'ra bir nech- ta oilalarga bo'linadi. Chorva mollari, parrandalar va odamlarga ziyon yetkazuvchi parazit kanalarga asosan iksod, argaz va qichima (qo'tir) kanalari oilalari kiradi. Iksod kanalar (Ixodidae) oilasi vakillari eng yirik kanalar hisoblamb, jinsiy v o yaga yetganlarining kattaligi 4 -5 mm dan 2-3 srn gachaboradi. Tanasi b o ‘g ‘imlarga b o ‘linmagan. Oziqlanish darajasiga k o ‘ra, ulam ing katta-kichikligi, gavdasining shakli va rang! o'zgarib turadi. Och kanalar yassi va uzunchoq, oval shaklida, ranglari esa och sariq, sariq-qo‘n g ‘ir, qoramtir va hatto qora tusli bo'ladi. Qon so'rib to'y gan u rg 'o ch i kanalar esa kulrang va och sariq tusga kiradi. Tanasining ustki qismi xitin qoplag'ichi bilan qoplangan. M azkur qoplag‘ich erkagimng tanasini ustki tomondan boshdan-oyoq qoplagan bo'lib, u dorzal qalqon- 158 cha deyiladi. U rg ‘ochilarida qalqoncha tananing faqat oldingi uchini qoplab turadi. Shunga qarab, erkak kanalami urg'ochilaridan farq qilish mumkin. Iksod kanalaming gavdasi ikki qismdan: xartumli “boshcha” - gnatosom a va haqiqiy tana - idiosomalardan iborat. Gnatosoma haqiqiy tanaga terminal tutashgan va oldingi tomonga turtib chiqib turadi. Xartumning tarkibiy qismiga gipostom, xelitseralar va boshqa b o 'g 'im li pedipalpalar kiradi. Gipostom pastki j a g ‘dan ibo rat b o i i b , xartum asosining o ‘rta qismidan oldinga qarab yo'nalgan. Uning yuzasi orqaga qayrilgan tishchalar bilan qoplangan. Gipostomning o ‘tkir tomoni xelitse ralar bilan birga xo'jayin tanasini teshishda ishtirok etadi. Xelitseralar gipostom ning uchida joylashgan. Xelitseralar yordamida kana o ‘z xo'jayinining terisida ja- rohat hosil qiladi. Pedipalpalar sezish organlari vazifasini bajaradi. K analar u bilan xo'jayinining teri ustini paypaslab, xartumini qadaydigan joyni tanlaydi. Idiosomada 4 juft olti b o 'g'im li oyoqlar joylashgan. Har bir oyog'ining oxirgi b o ‘g ‘imida qayrilgan bir juft o ‘tkir tim o g ‘i bor, ularning asosida esa so'rish yostiq- chasi joylashgan. Qorin tomonida uchinchi juft oy og ‘i bilan bir qatorda ko'n d alan g jinsiy teshigi joylashgan bo'ladi. To'rtinchi juft oyoqlarining asosidan har ikki to monga stigma - nafas olish teshigi ochiladi. K o 'pg in a iksod kanalarda ko'zlari b o ia d i. Shuningdek, ularda maxsus hid bilish va eshitish organlari ham mavjua. Iksod kanalarining individual rivojlanishi bir necha davrdan iborat: tuxum, lichinka. nimfa va imago. Har bir rivojlanish davridagi kanalar morfologik tuzilishi va biologik xususiyatlariga k o 'ra tubdan farq qiladi. Kanalar ayrim jinslidir. Ular tuxum qo'y ib ko'payadi. Bitta u rg ‘ochi kana 3 - 4 mingdan 10-17 mingtagacha tuxum qo'yadi. Tuxumlari mayda, k o ‘pincha oval shaklida va sariq tusli b o ‘ladi. Iksod kanalaming tuxum q o ‘yish faolligi va urg'ochilarining qon so'rishi tashqi muhit omillari bilan bevosita b o g ii q . Faqat qon bilan oziqlangandan keyingina tuxum qo'yadi. U rg'ochi kana urug'lanib, xo'jayin qonini so'rib to'ygandan keyin yerga tushib, tuxumlarini tuproqqa qo'yadi. Iksod kanalarining urg'ochilari hayotida bir marta tuxum qo'yadi va keyin halok bo'ladi. Tuxum dan ju d a mayda olti oyoqli lichinka- lar chiqadi. U xo'jayiniga yopishib, qonini so'rib tullaydi va tashqi ko'rinishi ona kanaga o'xshagan 8 oyoqli nimfaga aylanadi. Voyaga yetmagan lichinka hamda nimfaning jinsiy teshigi, iichinkalaming esa nafas olish organlari bo'lm aydi, ular butun tanasi yuzasi orqali nafas oladi. Nimfa davrida esa tanasining ikki yon tomo- nidagi 4 juft oyoqlarining yonida joylashgan stigma bilan tugovchi traxeya orqali nafas oladi. Nimfalar m a ’lum vaqtdan keyin oziqlanib to'ygach, yana tullaydi va 159 jinsiy voyaga yetgan kanalarga aylanadi. Rivojlanish sikli turii kanalarda bir necha oydan 3 - 4 yilgacha davom etadi. Kanalar lichinka va nimfa davrlarida ko'pincha mayda kemiruvchilar, hasharotxo'rlar, qushlar va sudralib yuruvchilar hisobiga yashaydi. Jinsiy voya ga yetgan davrida esa yirik hayvonlar, y a ’ni har xil uy va yovvoyi tuyoqlilar. it, tulki va quyonlarning qoni bilan oziqlanadi. Kanalar har gal tullagandan keyin, xo'jayinning qonini so'radi, shu vaqtda kana gavdasini qoplab olgan xitin bir mun- cha qattiqlashadi. Ayrim lichinkalar, och qolgan nimfa va iinagolar o ‘tlarga yopishib harakat qila di. Ular orqa oyoqlari bilan o'tlarga yopishib oladi va oldingi bir ju ft oyoqlarini yu- qoriga k o ‘tarib, tebranib turadi. Kanalar eshitish organlari yordamida o 'z x o ‘jayini yaqinlashayotganini sezadi va unga tashlanadi. Bunda u oyoqlari yordamida teriga yopishib, xartumi bilan terini teshadi. Kanalarda o 'z xo'jayinining qonini so'rish muddati, ularning rivojlanishiga qarab 3 - 1 0 kun davom etadi. Erkak kanalar urg'ochilariga qaraganda kam roq qon so'radi. Kanalar rivojlanish davrida xilma-xil tabiiy sharoitda yashab qishlashi mumkin. Kuzda q o ‘ygan tuxumlari qishlaydi, undan kelgusi yil bahorda lichinka chiqadi. Ayrim tur kanalar jinsiy voyaga yetganda. xo'jayini tanasida qishlaydi va shu or- ganizm da rivojlanadi. Erkak kanalar urg'ochilariga qaraganda xo'jayini tanasida uzoq yashaydi. Odatda, erkak kanalar bir joydan ikkinchi joyga o'tib, urg'ochi kanalami izlaydi va ularni topib urug'lantiradi. Kanalar rivojlanishi va oziqla- nishiga k o 'ra bir, ikki va uch xo'jayinli bo'ladi. Bir xo'jayinli kanalar rivoj- lanishining hamrna fazalarini yerga tushmasdan, faqat o 'z xo'jayini ta nasida o'tkazadi. Bir xo'jayinli kanalarga Boophilus calcaratus, H yalom ma scupense va boshqalar kiradi (59-rasm). Ikki xo'jayinli kanalar birinchi xo'jayiniga lichinkalik davrida o'tadi. Uning tanasida tullab, nim faga ayla- Download 6.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling