S d a d a y e V p a r a z I t o L o g I y a

O N X O T S E R K O Z {O N C H O C E R C A } qo'zg'atu v ch ilan d an - Onchocerca 
volvulus va Onchocerca coecutiens odamlarda, Onchocerca lienalis va O n ­
chocerca gutturoza qoramol I arda, Onchocerca cervicalis esa otlarda parazitlik
108

---

qiladi. Onxotserkalar oqish rangli nematodalar b o ii b , tanasi ipsimon, ikki tom onga 
ingichkalashib ketgan. Uzunligi 2 sm dan 11 sm gacha boradi. Ularning rivojlanishi 
ikkita xo'jayinda ketadi. Asosiy x o ‘jayinlari odam, qoramol, ot va eshaklar hisob- 
lansa, oraliq xo'jayinlari qon so'ruvchi chivinlar hisoblanadi.
Onxotserkalar asosiy xo'jayinlari organizmida teri ostida, paylar, taloq parda- 
si ostida va boshqa organlarda parazitlik qiladi. Parazitlar atrofida biriktiruvchi 
to'qimali y o i l a r hosil b o ia d i. Odamlarda bu y o i l a r tanasining turli qismlarida, 
k o ‘pincha b o 'g 'im lar, q o i- o y o q va boshida to ‘planadi. Lichinkalar - mikrofilyari- 
yalar teri qatlamida yashab, terining ichida yara hosil qiladi va pigment ajralishini 
buzadi. B a ’zan parazit lichinkalari ko'zni ojizlantirib, hatto k o 'r bo'lishiga olib ke­
ladi.
Odam va hayvoniarda uchrovchi onxotserkoz kasalligini yuqtiruvchilar mayda 
chivinlar b o ii b , parazit lichinkalarini qon so'rganda kasallangan hayvonlardan 
s o g i e m mollarga yuqtiradi. Odamlarga ham xuddi shu tarzda yuqtiradi.
Odamlarda onxotserkoz kasalligi, asosan, Afrika mamlakatlarida va Amerikada 
tarqalgan. Odamlarda uchrovchi onxotserkalaming oraliq xo'jayinlari Simulium 
u r u g ig a kiruvchi chivinlar hisoblanadi. Hayvoniarda onxotserkozlar yer yuzida, 
jumladan, O 'zbekistonda ham keng tarqalgan. Ulardan, ayniqsa, otlar va qoramol- 
!ar ko'p zararlanadi. Onxotserkalar xalq xo'jaligiga jud a katta zarar keltiradi. O nxo­
tserkalar O ’zbekistonda qoramol terilarini zararlashi tufayli teri sifatini pasaytirib 
yuboradi va natijada teri zavodlari har yili bir necha yuz minglab s o in d a n mahrum 
bo'ladi. Bundan tashqari, kasallangan hayvonlarning boshqa mahsuldorligi ham 
keskin kamayib ketadi.
Onxotserkozdan odam va hayvonlar kasallanishining oldini olish choralaridan 
eng asosiysi parazit tashuvchilanni yo'qotishdir. Buning uchun esa chivinlar 
ko'payadigan joylarga insektitsidlardan foydalanish kerak. Kasallangan odamlarni 
dietilkarbamazin, ditrazin, suramin kabi dorilar bilan davolashadi. Qoramol onxo- 
tserkoziga qarshi esa fas к о verm va ivomek preparatlaridan foydalaniladi.
P R O T O S T R O N G I L I D L A R ( P R O T O S T R O N G Y L I D A E ) oilasiga kiruv­
chi 
Protostrongylus, Spiculocauhis, MueJlerius, Cystocaulus, Neostrongylus va 
Varestrongylus u ru g iarin in g vakillari asosan q o 'y va echkilarda hamda ularning 
y o v v o y i
turlarining yirik 
v a
mayda bronxlarida, alveolalarida parazitlik qiladigan 
nematodalardir.
P r o t o s tr o n g i li d l a r i n g ic h k a v a u z u n j i g a r ra n g li n e m a t o d a l a r b o 'l i b ,
erkagi- 
n in g u z u n lig i 1 0 , 3 - 3 0 ,0 m m , u r g 'o c h i la r i n i k i e sa 2 8 - 6 0 m m a tro f id a b o 'l a d i .
O 'z ­
b e k i s t o n d a q o 'y , e c h k i, arxar, ra uflon v a y o v v o y i t o g ' e c lik ila rid a
15 turga kiruvchi 
p r o t o s t r o n g i l i d l a r p a r a z itlik qiladi. P r o t o s t r o n g i li d l a m i n g h a m m a
q o'zg'atuvchilari
109

---

oraliq xo'jayinlar orqali rivojlanadi. Ularning oraliq xo'jayinlari bo'lib quruqlikda 
yashovchi 28 turga kiruvchi molluskalar hisoblanadi. O 'zbekistonda protostron- 
gilidiarning oraliq xo'jayinlari sifatida quruqlikda yashaydigan molluskalardan -
Xeropicta candaharica, Subzebrinus albiplicatus, Sub.sogdianus va boshqa turlari 
aniqlangan.
Protostrongilidlaming urg'ochisi asosiy xo'jayini bronxlariga tuxum qo'yadi. 
Bu yerda tuxumlardan k o 'p o 'tm ay lichinkalar chiqadi, bu lichinkalar hayvon 
y o'talg am d a o g 'iz b o 'sh lig 'ig a keladi. Bunday lichinkalami hayvon yutib yubo- 
radi. Oshqozonga tushgan lichinkalar axlat orqali tashqariga chiqadi va ular oraliq 
xo'jayinlari - quruqlikda yashovchi molluskalarning oyoqlariga kirib olib rivojla- 
nishini davom cttiradi.
Molluskalar oyog'ida lichinkalar o'sadi va ikki marta tullab 4 -5 haftadan keyin 
invazion, y a ’ni yuqumli holatga aylanadi. Asosiy xo'jayinlari, y a ’ni q o 'y va echki- 
lar yuqumli holdagi lichinkalami yem-xashak bilan yoki tanasida protostrongilidlar- 
ning yuqumli holdagi lichinkalari bo'igan moiluskalami o 't bilan birga yutib yubor- 
ganda protostrongilidlar bilan zararlanadi. U yoki bu y o 'l bilan asosiy xo'jayini osh- 
qozoniga tushgan lichinkalar ichak devorlariga o'tib, qon orqali o 'p k ag a boradi va 
3 2 -4 7 kundan keyin jinsiy voyaga yetib, yana tuxum q o 'ya boshlaydi (36-rasm).