S d a d a y e V p a r a z I t o L o g I y a
HALQALI C H U V A L C H A N G L A R (ANNELIDES)
Download 6.91 Mb. Pdf ko'rish
|
Parazitologiya.Дадаев С
HALQALI C H U V A L C H A N G L A R (ANNELIDES) tipi, Z U L U K L A R
(H1RUD1NEA) sinfiga 450 ga yaqin tur kiradi. Ular asosan chuchuk suvlarda, bir qismi esa dengizlarda yashaydi. Umurtqali hayvoniarda vaqtincha ektoparazitlik qilib yoki yirtqichlarcha hayot kechiradi. Ular asosan qon so'rib yoki m ayda hay vonlar bilan ovqatlanadi. Ayrimlari quruklikda yashashga ham moslashgan. Masa lan, tropik nam o'rmonlarda, quruklikda - Avstraliya, Janubiy Osiyo, Yaponiva va boshqa janubiy mamlakatlarda 3 -5 sm li q o nx o 'r ja g 'li zuluklar daraxtga yopish- gan holda hayvon yoki odam o'tishini poylaydi va ko'pincha ularga tashlanib, azob beradi. Zuluklar ju d a ham harakatchan, suv ostida o'rmalab yoki suvda suzib yashaydi. Ularning tanasi yelka qorin tomonga yassilanganligi bilan boshqa halqali chuval- changlardan farq qiladi. Tanasining oldingi uchida muskulli s o 'rg 'ich i bo'lib, uning o'rtasida og'iz teshigi joyiashgan. Gavdasining kevingi uchida esa ju d a yaxshi rivoj langan orqa so 'rg 'ich i joyiashgan. Orqa so'rg'ichining yelka tomonida anal teshigi 120 bor. Zuluklar boshqa halqali chuvalchanglardan ana shu so ‘rg‘ichlarining b o ‘lishi, ularda parapodiyalar, jabralar va boshqa qillarining b o im a s lig i (qillar faqat primi- tiv turlaridan - qildor zuluklardagina saqlangan) bilan keskin farq qiladi. Bundan tashqari, zuluklar gavdasining tashqi halqalari ichki halqalariga to ‘g ‘ri kelmaydi, y a ’ni tashqi segmentlari bilan ichki segmentlarining mosligi buzilgan. Zuluklam ing turli vakillarida har qaysi haqiqiy ichki segmentiga 3 tadan 5 tagacha tashqi seg- mentlar to 'g 'r i keladi (tibbiyot zulugida 5 ta tashqi segment t o 'g ‘ri keladi). Zuluk- larning tashqi halqalanishi tashqi muhitga moslashish xususiyatlaridan b o ‘lib, bu qalinlashib ketgan teri-muskul qopchig‘ining egiluvchanligini ta ’minlaydi. Zuluklar tanasining uzunligi 1 sm dan 30 sm gacha boradi. Laboratoriya sha- roitida 1,5 yil davomida 44 sm ga yetadigan zuluk o ‘stirilgan. Zuluklar harakatlan- ganida, oldin orqa so ‘r g ‘ichi bilan biror narsaga yopishib olib, gavdasini oldinga cho'zadi. shunda oidingi o g ‘iz so'rg'ichi bilan boshqa narsaga yopishib oladi. Bu vaqtda orqa s o Lr g ‘ichi narsadan ajraladi va gavda bosh tomonga qarab tortilib, il- moq kabi egiladi. Shu tariqa ular qadamlab harakat qiladi. Ular suzganda butun gavdasi bilan to ‘lqinsimon harakat qiladi, bunda zuluk tanasining orqa va qorin tomonlari bukiladi. Zuluklaming haqiqiy ichki segmentlari doimiy b o ii b , ulaming soni 33 ta bo4adi (qildor zuluklar turkumi vakillarida segmentlar soni 30 ta). Bunda gavdasining oi dingi 4 ta segmenti o g ‘iz so ‘r g ‘ichini tashkil qiladi, 22 ta segmenti gavda bo'lim ini va 7 ta oxirgi segmentlari qo'shilib orqa so ‘r g ‘ichini hosil qiladi. Zuluklar turli usulda ovqatianishi munosabati bilan ularning ovqat nazm qilish sistemasi bir qator xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi. Zuluklaming oidingi so'rg'ich i tubida ularning og'zi joylashgan. O g'izdan so 'n g ovqat hazm qilish or- ganining oidingi bo'limi boshlanadi. Bu boMim ektoderma bilan qoplangan bo'lib, u o u 'iz bo'shlig'i, muskulli tomoq va kalta qizilo'ngachdan iborat. Xartutuli va iag'li zuluklaming o g 'iz bo 'sh lig'i va tomog'i har xil tuzilgan. Ma- saian, xartumli zuluklaming o g ‘iz bo*shiig‘i orqa tomonga qarab o ‘sgan va xuddi qinga o 'xshab tomoqni o'rab, sermuskul tomoq xartumchasiga aylanadi, Bu xar- t u m c h a l a r a l o h i d a muskullar vositasida tashqanga clnqarilishi va ichkariga tortili- shi mumkin. B u n d a y zuluklar xartumlari bilan turli hayvonlarning. masalan, mol- luskalarning yupqa terisini teshib, ichiga kirib. oziqni so'rib ovqatlanadi. Jag'li zu- K ik la n n n g (tibbiyot zuiugi) og'iz bo 'sh lig 'id a esa uchta bo'ylam a muskulli valik- l a n bor. Bu valiklaming qirralari b i r - b i r i g a qaragan bo'lib, j a g ‘ hosil qiladi. Qattiq x itin ia s h g a n v a muskulli j a g i a m i n g ustki tomonida o'tkir - arrasimon tishchalar bor. Zuluklar ana shu j a g i a r i bilan odam va hayvonlarning terisini jarohatlaydi. Tibbiyot zulugi shu xilda qon so'rib ovqatlanadi. Zuluklam ing tom og'iga ko'pin ch a o g 'iz bo 'sh lig 'inin g chekkasidan bir juft bez ochilgan. Bu bezlar ishlab chiqargan modda (so'lak) gemofilin yoki girudin deyi- ladi. Girudin moddasi odam qoniga t a ’sir etib, uni ivib qolishdan saqlaydi. Shu sababli tibbiyot zulugidan tibbiyotda foydalaniladi. Qon so'ruvchi zuluklaming jig'ildoni ju d a rivojlangan bo'lib, u tarmoqlanib yonbosh ju ft o'sim talar hosil qiladi. Masalan, tibbiyot zulugi o 'rta ichagida 10- 11 ju ft yonbosh o'simtalari bo'lib, bu o'sim talam ing oxirgi bir jufti yaxshi rivoj langan va u ikki у onga joylashgan holda gavdaning keyingi uchigacha cho'ziladi. O shqozonning (o'rta ichakning) bu o'simtalarida zaxira qon ivimagan holda uzoq vaqt saqlanadi va ichakning pastki bo'limlariga tushib turadi hamda hazm bo'ladi. Zuluklarda oziq (qon) asosan keyingi ichakda hazm bo'ladi va so'riladi. Keyingi ichak dum tomonida joylashgan ektodermadan hosil bo'lgan kalta to 'g 'r i ichakka qo'shiladi va anal teshik bilan keyingi so'rg 'ich n in g tepasida ochiladi. Zuluklar 2 -3 yilda voyaga yetadi va 15-20 yil umr ko'radi. Zuluklar sinfi 2 ta kenja sinfga bo'linadi: 1. Qadimgi zuluklar (Archihirudinea) kenja sinfi; 2. Haqiqiy zuluklar (Euchirudinea) kenja sinfi. Qadimgi zuluklar kenja sinfiga q ild o r z u lu k la r (A c a n th o b d e lia) turkumi kira di. Bu turkumga faqat 2 ta tur kirib, ular losos baliqlarida parazitlik qiladi. Tana uzunligi 3 sm gacha boradigan bu zuluklarda oz qilli halqali chuvalchanglarga xos tashqi belgilari, jumladan, bosh tomonidan 2 segmentdan 6 segmentgacha har bir segmentida 4 juftdan yirik qilchalari bo'ladi. Ularning gavdasi 30 ta segmentdan tashkil topgan. Tanasining oldingi uchida o g 'iz so'rg'ichi y o'q, faqat dum tom o nida kichik orqa so 'rg 'ich i bo'ladi. Qildor zuluklaming asosiy vakili Acanthobdella peledina asosan losossimon baliqlam ing suzgichlariga yopishib, ularning tana suyuqligi, qonini so 'rib ovqat lanadi. Ularning bosh qismida joylashgan qillari baliq tanasiga yopishishga xizmat qiladi. Qildor zuluklami rus zoologi N .A.Livanov har tomonlama o'rgangan. Bu olim- ning ko'rsatishicha, qiidor zuluklaming ichki organlarida ham oz qilli halqalilar va zuluklam ing xususiyatlari saqlangan, y a ’ni bularda ham ikkilamchi tana b o 'sh lig 'i mavjud. Qildor zuluklar Osiyo va Yevropaning shimoliy qismida, ayrim daryo va katta k o ‘! havzalarida tarqalgan. Ular bahqlarda bahorning oxiri va yoz oylarining boshi- 122 da paydo b o 'la boshlaydi. Bu vaqtda ularning har birining og'irligi 5 -1 0 mg atrofi da bo'ladi. Kuz oxiriga kelib, ular voyaga yetadi (og'irligi 200 mg atrofida bo'ladi) va o 'z xo'jayinlarini tashlab ko'paya boshlaydi. Acanthobdella peledina shimoliy o 'lkalarda va Sibir ko'llarida, Acanthobdella ivanovi esa Kamchatka ko'llarida baliqlarda parazitlik qiladi. Haqiqiy zuluklar kenja sinfi o 'z navbatida 2 ta turkumga - xartumli zuluklar va ja g 'li zuluklarga bo'linadi. Download 6.91 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling