S d a d a y e V p a r a z I t o L o g I y a

i 
'?•
 j
p tf
gan tanasini tashlab, yangi xo'jayin axtaradi. 
i f
O 'lat kasalligi tabiiy manbali fakultativ trans- 
g
missiv kasalliklar guruhiga kiradi. Uning tabiiy 
manbai kemiruvchilar, asosan, kalamushlar,
6 9 -r a sm . O d am b u rg a si (P u le x
yumronqoziqlar, sug'urlar va qumsichqonlar 
ir rita n s): 
A -im a g o , 
B -lic h in k a , 
hisoblanadi. Bu kasallik bilan og'rig an bemor 
D -g u m b a k . 
^ иП(^а 0 ‘ijshi mumkin.
O 'lat odamga ikki xil yo'l bilan yuqishi mumkin:
1. 
Bemor qoni bilan oziqlangan burga qon bilan birga o'lat qo'zg'atuvchilarini 
(o'lat tavoqchalarini) ham o 'ziga yuqtiradi. Burganing oshqozon va ichagida o'lat 
tayoqchalari shu qadar ko'payib ketadiki. natijada burganing oshqozonini to'ldirib, 
hasharoming normal oziqlanishiga to'sqinlik qiladigan o'lat tiqinini hosil qiladi. 
Zararlangan burga qon so'rganda ovqat oshqozoniga bora olmasdan qaytib tushadi.
i 80

---

y a ’ni burga qusadi. Ana shu paytda o ‘lat tayoqchalari ham burga “qusgan” joyga 
tushib, odamni zararlaydi. Chaqqan joylarni qashlaganda, tirnalgan teri orqali, y a ’ni 
kontaminatsiya y o i i bilan odamga o ‘lat yuqishi mumkin.
2. 
Mexanik yo'l bilan, masalan, bemor bilan yaqin aloqada b o ig a n d a , bemor- 
ning chiqindilari va hatto havo-tomchi orqali ham o i a t kasalligi yuqishi mumkin.
O i a t kasalining qo'zg'atuvchisi uzoq vaqtgacha noaniq bo'lgan. 1893-1894- 
yillarda fransuz olimi Sersen va yaponiyalik olim Kitasato (bir-birini bilmagan 
holda) o i a t kasalining q o 'z g ‘atuvchisi chuma tayoqchasi - Pasteurella pestis ekan- 
ligini aniqladilar. 1896-yili Hindistonda ishlayotgan rus shifokori Y.A. Xavkin 
o i a t kasaliga qarshi zardob ishlab chiqib. uni o'zida sinab ko'radi va bu zardob 
yaxshi natija berishini aniqlaydi. 1897-yili M. Ogata va 1898-yili Zimond o i a t
kasalining tarqalishida burgalar ishtirok etishini tajribalar asosida isbotladilar. Rus 
shifokori D.K. Zaboiotniy (1887-y.) o i a t kasalining manbai sutemizuvchilardan 
kemiruvchilar turkumi vakillari ekanligini aniqladi.
Insoniyat tarixida o i a t kasaii yer yuzidagi aholini 3 marta juda katta ofatlarga 
olib kelgan. 
Birinchi maria 542-yili
Misrda o'lat kasaii paydo bo'lib, qisqa vaqt 
ichida Suriya, Kichik Osiyo va Konstantinopolga tarqaldi, 4 oy davomida har kuni 
10 minglab aholining yostig'ini quritdi. Bu epidemiya “Yustiniana” chumasi nomi 
bilan tarixda qolgan. 
Ikkinchi maria 1334-yili
dastlab Osiyoda yangi chuma epi- 
demiyasi kelib chiqadi. Bu kasallik har xi! yo'llar (asosan savdo-sotiq karvonlari) 
bilan Hindiston, Kichik Osiyo. Konstantinopol, kcyinchalik Arabiston orqali Af- 
rika va O 'rta dengizga tarqaladi. 1348-yili Kipr orolining aholisi to 'lig 'ich a qirilib 
ketadi. 2-3 yil ichida bu ofat butun Yevropa qit’asiga tarqaladi, natijada Yevropa 
aholisining to'rtdan bir qismi (25 mln. kishi) qirilib ketadi. Italiva aholisining yarmi 
halok bo'ladi. Bu ofat tarixda “qora o i i m ” nomi bilan m a iu m . 
Uchinchi maria 
1894-yili
chuma Gongkongda boshlanib, Osiyo mamlakatlarining deyarli ham- 
masiga tarqaladi. Bu epidemiyadan aholining 60—90%i o'lgan.
Hozirgi vaqtda o'lat kasaii asosan Osiyo, Afrika va Janubiy Amerikaning tropik 
mintaqalarida tez-tez uchrab turadi.
Burgalar faqat odamlar o'rtasida yuqumli kasalliklami tarqatib qolmasdan, 
balki kemiruvchilar, yirtqichlar va uv hayvonlari o'rtasida ham ularning qonini 
so'rish orqali yuqumli kasalliklarning mikroblarini sog' hayvonlarga va odamlarga 
o'tkazadilar. Burgalardan saqlanishning asosiy yo'llaridan biri sanitariya-gigiye- 
na qoidalariga rioya qilishdir. Molxonalar, odam turadigan joylarni toza saqlash, 
undagi pol va to'shamalarni vaqti-vaqti bilan karbolning 2 -5 % ii eritmasi bilan 
dezinfeksiya qilish, devor va pol tirqishlarini kerosinda ho'llangan latta bilan yu-
181

---

vish lozim. Dala sharoitida kemiruvchilarga qarshi kimyoviy dorilar (xlorpikrin, 
piretrum) sepish kerak. Shuningdek, bularga qarshi kurashish uchun permetrinning
0,05% li suvdagi emulsiyasi, karbafosning 0,5 % li emulsiyasi, xlorofosning 1% li 
eritmasi hayvon terisiga purkaladi.