S d a d a y e V p a r a z I t o L o g I y a

70-rasm . B ezgak (A n oph eles) va oddiy (C u lex) ch ivin larn in g asosiy farq lovch i belgilari:
I-tu x u m lar, 2-lichinkalar, 3-g ‘um baklar, 4-v o y ag a yetgan u rg 'o c h i chivinlar.
Bezgak chivini uzun va ingichka bo'lib, bosh, ko'krak va qorin qismlaridan ibo- 
rat. Bosh qismida mo'ylovlari va ko'ziaridan tashqari, og'iz apparati joylashgan.
Urg'ochi chivinlar qon bilan oziqlanadigan b o ig a n i uchun ularning o g 'iz qism- 
lar; sanchib-so'ruvchi tipda tuzilgan. Erkaklari esa o'simlik shiralari bilan oziqla­
nadi, shunga ko'ra, ularning og'iz apparati so'ruvchi tipda bo'ladi.
Chivinlarning juftlashishi havoda bo'ladi. Juftiashib bo'lganidan keyin 
urg'ochilari tuxumini rivojlantirish uchun qon so'radi. Qon so'rishda ular odam, 
uy va yovvoyi hayvonlami talaydi. 1-2 daqiqa davornida gavdasining og'irligidan
Anopheles
Culex
183

---

ham k o 'p ro q qonni so'rib oladi. Shundan keyin urg'ochi chivinlar qorong'i jo yg a 
o ‘m ashib olib, 2 -1 2 kun davomida ovqatini hazm qiladi.
Tuxum lar yetilgandan keyin urg'ochi chivinlar k o i m a k suvlarga uchib boradi 
va suv ustiga yoki suv o ‘simliklariga q o 'n ib tuxum q o ‘yadi. Tuxum q o ‘yib bo'lg an
chivinlaming bir qismi o ia d i, qolganlari esa yana qon so ‘rib tuxum q o 'y ish g a ki- 
rishadi. Bezgak chivini o ‘z hayotida 60 dan 350 tagacha tuxum q o ‘yadi. Boshqa 
chivinlarga qarshi o'laroq, bezgak chivini tuxumlarini bir-biriga yopishtirmasdan 
tarqoq holda q o ‘yadi. Bezgak kasalini tarqatmaydigan chivinlar tuxumlarini suv 
yuzasiga g 'uj-g 'u j qilib tashlaydi. M azkur tuxumlar to'plam i qayiqchaga o ‘xshab 
ketadi. Tashqi muhit haroratiga qarab, 2 - 1 0 kun ichida tuxumdagi lichinkalar yeti- 
ladi. Tuxum dan chiqqan lichinkalarda gavdasining bosh, k o ‘krak va qorin qismlari 
yaqqol ajralib turadi. Har xil chivinlaming lichinkalari morfo-anatomik tuzilishlari 
va biologik xususiyatlariga k o 'ra bir-birlaridan farqlanadi.
Lichinkalar 4 marta tullab, g ‘umbaklarga aylanadi. G ‘umbaklardagi nafas olish 
naylarining shakliga qarab, bezgak chivinini oson farqlab olish mumkin: ular­
ning nafas olish naylari konussimon b o ‘lib, g o ‘yo kam aycha k o ‘rinishida b o ‘ladi. 
G ‘umbakdan imago rivojlanadi. Tuxum qo'yishdan boshlab imago chiqqunigacha 
b o ‘lgan rivojlanish davri, tashqi muhitga qarab, 14-30 kun davom etadi.
Culex avlodiga kiradigan Culex pipiens chivini ham odamda uchraydigan trans­
missiv kasalliklar q o ‘z g ‘atuvchilarini tarqatadi. Yaponiya, Koreya yarim orolida, 
Shimoliy Xitoy va Uzoq Sharqda Culex chivinlari o g ‘ir virus kasalligi - yapon 
ensefalitini tarqatadi.
Aedes avlodiga kiradigan chivinlar sariq isitma degan o g ‘ir tropik kasallik 
q o ‘z g ‘atuvchilarini tarqatishda ishtirok etadi.
Ularning tuzilishi va rivojlanishi bezgak chivinlarinikiga o ‘xshaydi, lekin ayrim 
belgilari bilan farq qiladi:
1. U rg ‘ochi oddiy chivinlaming voyaga yetgan davrida pastki j a g ‘ paypasia­
gichlari kalta b o ‘lib, xartumining uchdan bir qismini egallaydi, bezgak chivinlarida 
pastki j a g ‘ paypasiagichlari xartumiga teng b o ia d i. Erkaklarining pastki j a g ‘ pay­
pasiagichlari oddiy va bezgak chivinlarida xartumiga teng, ammo oddiy chivinlarda 
oxirgi b o ‘g ‘imi kengaymagan b o ‘lib, bezgak chivinlaridan farq qiladi. Bundan 
tashqari, erkaklarining m o ‘ylov!ari sertuk bo'ladi.
2. Bezgak chivinlarining o y o g ‘i tanasidan 2 baravar uzunroq b o ‘ladi, oddiy 
chivinlarda esa 1,5 baravar, k o ‘kragining o 'rta b o ‘g ‘imida joyiashgan 1 ju ft qa- 
notida qoramtir 4 ta d o g ‘i b o ‘lib, bu d o g i a r zich joyiashgan tanachalaridan iborat. 
Oddiy chivinlaming qanotida d o g ia r i b o im a y d i.
184

---

3. Bezgak chivinlari qo'nib turganda qorin qismini k o ‘targan holda burchak 
hosil qilib turadi, oddiy chivinlar esa parallel holda qo'nadi.
4. Odatda bezgak chivinlari tuxumlarini kislorodga boy, toza suv havzalariga 
qo'yadi, oddiy chivinlar uchun bunday sharoitning ahamiyati y o ‘q, suv b o i s a
yetarli, hatto y o m g ‘irlardan qolgan ko'lm aklarga, suvi bor idishlarga ham tuxum ­
larini q o ‘yishi mumkin.
5. Culex chivinlarining tuxumida havo kamerasi b o im a y d i, shuning uchun 
u tuxumini bir-biriga tik aylana o ‘qi b o ‘yicha yopishgan holda qo'yadi. Natijada 
qayiqchaga o'xshash 2 00-400 tadan b o ‘lgan tuxumlar to ‘plamini hosil qiladi. B un­
day holda tuxumlar c h o ‘kib ketmaydi. Aedes chivinlari esa tuxumini suvga emas, 
suvli, zax joylardagi substratlarga qo'yadi. Odatda, ularning rivojlanishi deyarli 
qurib qolayotgan suv havzalarida kuzatiladi. Tuxum ichida rivojlangan lichinka­
lar 1 yilgacha saqlanishi mumkin. Suv tekkandan keyin ular tashqariga chiqadi va 
rivojlanadi.
6. Bezgak tarqatmaydigan chivinlaming lichinkalari suv yuzasiga nisbatan bur­
chak hosil qilib suzadi, chunki nafas teshikchalari qorin qismidan hosil b o ‘lgan 
tana o'sim tasida - sifonda joylashgan bo'ladi. Shu sababdan lichinkalar suvning 
ustki parda qavatiga sifoni bilan yopishadi, gavdasi pastga osilib turadi. Bezgak 
chivinining lichinkalari suv yuzasida yashab, shu joydagi mayda zarrachalar va 
mikroorganizmiar bilan oziqlansa, oddiy chivinlaming lichinkalari esa suv qatlami- 
dagi organizmlar bilan oziqlanadi.
7. Oddiy chivinning g ‘umbaklaridagi nafas olish nayi silindr shaklida b o ‘ladi, 
bezgak chivinida esa konus shaklidadir.
Bundan tashqari, chivinlar parazit nematodalardan filyariyalaming rivojlanish 
siklida ham oraliq xo'jayin sifatida ishtirok etadi.