S d a d a y e V p a r a z I t o L o g I y a

J a g ‘li zuluklar (G nathobdella) turkumiga kiruvchilar ko'pchiligida o g 'iz 
b o 's h lig 'id a j a g ‘ apparati bo'lishi bilan xarakterlanadi. Bu turkumga kiaivchi zu- 
luklarda 5 juft k o 'z va q o ‘shilish organi bor. Ular asosan qon so ‘rib, b a ’zida esa 
mayda umurtqasizlar bilan ovqatlanadi. Yirtqich turlarida j a g i a r i kichrayib ket­
gan.
Tibbiyot zulugi (Hirudo medicinalis) ja g 'li zuluklar turkumining eng m uhim va- 
kilidir. Uning og 'iz bo'sh lig 'id a 3 t a j a g ‘i b o ii b , har bir ja g ' ida 100 ga yaqin xitinli 
tishlari bo'ladi. 2 5 -3 0 sm gacha uzunlikdagi tibbiyot zuluklari M D H ning janubida, 
y a ’ni Markaziy Osiyo, Q ozog'iston, Kavkaz, Moldaviya va Janubiy Ukrainaning 
turli suv havzalarida ko'plab uchraydi. Tibbiyot zulugi har xil umurtqali hayvon­
larning qoni bilan ovqatlanadi. Lekin uning asosiy ozuqa manbai bu baqalar va 
sutemizuvchilardan qoramollar hisoblanadi.
Tabiatda tibbiyot zulugi uchinchi yili jinsiy voyaga yetadi va bir yilda bir marta 
yoz oylarida pilla qo'yadi. Laboratoriya sharoitida esa jinsiy voyaga yetgan zuluk- 
larni 12—18 oy ichida o'stirish m um kin va ular yilning turli fasllarida har 6—8 oy 
ichida pilla qo'yishi mumkin. Tibbiyot zulugining pillasida 15 tadan 30 tagacha 
tuxum bo'ladi. Bitta tibbiyot zulugi 10 s m ’ qon so'rishi va shundan s o 'n g 1,5-2 yil 
ovqatlanmay yashashi mumkin.
XIX asr oxirlarigacha tibbiyot zulugi xalq tabobatida turli kasalliklarni, y a ’ni 
k o 'zn in g ichki bosimi ortib ketishiga aloqador k o 'z kasalliklarini (glaukoma) 
davo qilishda, miyaga qon quyilganida, gipertoniyada, yomon yaralar chiqqanida 
k o 'p qo'llanilgan. Masalan, 1940-yillarda Fransiyada yiliga 25 mln. dona tibbi­
yot zulugidan tabobatda foydalanishgan. Hozirgi paytda ham tibbiyot zulugidan 
tabobatda ayrim kasalliklarga qarshi, y a ’ni qon bosimini pasaytirish maqsadida 
keng qo'llaniladi. Shuning uchun ham tibbiyot zulugini faqat tabiiy suv havza- 
laridangina ushlash bilan qanoatlarimasdan, balki ular alohida pitomniklarda ham 
ko'paytirilmoqda.
Jag'li zuluklarga tibbiyot zulugidan tashqari soxta ot zulugi (Haemopis sangui- 
suga) ham kiradi (43-rasm).
U ning jag T ari kuchsiz rivojiangan. Soxta ot zulugi odam va sutem izuvchilar- 
ning terisini tishlay olmaydi. U yirtqichlik bilan hayot kechirib, asosan chuval­
changlar, molluskalar, itbaliqlar bilan ovqatlanadi. Bu tur zuluklar o 'z pillalarini
124

---

qirg'oqqa, suv betidan yuqoriroqqa ko'm ib qo'yadi. U Markaziy Osiyoning tog"li 
hududlaridagi tiniq suvli ko'l va soylarda uchraydi.
J a g '
li 
zuluklarga Nil zulugi yoki ot zulugi (Limnatis nilotica) ham kiradi. Bu 
zararli 
zuluk Afrikada, Janubi sharqiy Yevropada, Markaziy Osiyo 
va 
Kavkazda 
k o'p tarqalgan. Shu avlod zuluklardan Limnatis turkestanica degan turi Markaziy 
Osiyoda (Ashxobod, Samarqand va Toshkent atrofida) uchraydi. Bu zuluklar ot 
yoki mollar suv ichayotgan vaqtida ularning og'iz bo'shlig'i yoki halqumiga o'tib, 
yopishib qon so'radi va hayvonlarga katta zarar yetkazadi. Kuzatishlardan m a ’lum 
bo'lishicha, Markaziy Osiyoda 30 % gacha chorva mollari ushbu zuluklar bilan 
zararlanadi.
Odam hovuzdan cho'kkalab suv ichganida b a ’zan suv bilan odamning halqum i­
ga yoki qizilo'ngachiga ot zulugi o'tib yopishadi va qon so'radi. Ular girudin mod- 
dasi ishlab chiqarib, uzoq nuiddat qon oqib turishiga sababchi bo'ladi. Umuman, bu 
zuluklar odamning burun bo'shlig'ida, traxeyasida ham parazitlik qilganligi fanga 
ma 
lum. 
Ularning, ayniqsa, traxeyaga kirib qolishi xavflidir. Zuluklar qon so'rgan 
saym shishib kattalasha boradi va odamning b o 'g 'ilib qolishiga sabab bo'ladi. B un­
day paytda zuluklar jarrohlik yo'li bilan olib tashlanadi yoki 10 % li osh tuzinmg 
lcuchli eritmasiga tomoqr.i chayqash yo'li bilan tushiriladi. Ot zulugining ja g 'lari 
juda kichkina, rangi sarg'ish, och zangori tusda, ikki yon tomonida sarg'ish-qizil 
yo'li bor, dum so 'rg 'ich i juda katta.
Jag'li zuluklar turkumiga yana tropik nam o'rmonlarida, quruqlikda yashovchi 
q o n x o 'r ja g 'li zuluk - Haemodipsa ceylonica ham kiradi. Ular, ayniqsa, Avstraliya, 
Janubiy Osiyo, Yaponiya va boshqa janubiym am lakatlarda keng tarqalgan. 3 - 4 sm li 
bu zuluklar daraxtga yopishgan holda odam va hayvon o'tishini poylaydi hamda 
ko'pincha ularga tashlanib, qonini so'rib azob beradi.