С. Э. Фриш ва а. В. Тиморева


§. Утказгичлар ва изоляторлар. Юцорида айтиб ут-


Download 0.87 Mb.
Pdf ko'rish
bet4/36
Sana05.11.2023
Hajmi0.87 Mb.
#1749874
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   36
Bog'liq
Э.Фриш. Умумий физика курси


§. Утказгичлар ва изоляторлар. Юцорида айтиб ут- 
ганимиздек, тажрибалар барча моддаларнинг икки синфга: 
1
) электрланишни узатувчи жисмлар — у т к а згт ла р  ва 
2
) элек- 
трланишни узатмайдиган жисмлар — утказгич- эмасларга (бу- 
лар изолят о р лар  ёки диэлект риклар деб дам аталади) бу- 
линишини курсатади. Утказгичлар биринчи жинс ва иккинчи 
жинс утказгичларга булинади. Биринчи жинс утказгичларда 
зарядларнинг кучирилиши бу утказгичлар химиявий табиати-
1 В. И. Л е н и н , „Материализм ва эмпириокритицизм", А сарлар, 14- том. 
Узд авнаш р, 1951 йил, 291- бет.


нинг бирор узгариши билан дам, уларда модданинг бирор се- 
зиларли к^чиши билан дам боглиц эмасдир; иккинчи жинс 
утказгичларда зарядларнинг кучирилиши бу утказгичларнинг 
боища утказгичларга тегиб турган жойларида уларни ташкил 
цилган моддаларнинг ажралишига олиб келадиган химиявий 
узгаришлар билан боглангандир. Барча металлар биринчи жинс 
утказгичлардир; суюлтирилган тузлар, туз кислота ва ишцор 
эритмалари иккинчи жинс утказгичлардир. Туз кристаллари, 
ёглар, даво, шиша, чинни, эбонит, каучук, кадрабо ва ^атор 
боища моддалар изоляторлардир.
Хозирги вацтда я р и м у т к а згт л а р  дам алодида ажратил- 
ган. Ярим утказгичлар жуда кичик булса-да, дар долда сези- 
ларли электр утказувчанликка ва уларни алодида груипага 
бирлаштиришга имкон берувчи цатор боища хусусиятларга эга 
булган жисмлардир. ХозиргИ ва^тда утказгичлар ва диэлек- 
трикларнинг табиатини ани^ тушунтирувчи маълум нуцтаи на- 
зар бор.
Металларда (биринчи тур утказгичларда) электронларнинг 
бир кисми якка атомлар орасида эркин даракатлана олади. 
Зарядланмаган металлда эркин даракатланувчи электронлар­
нинг зарядлари металл кристалл панжарасининг узаги билан 
богланган мусбат зарядлар билан компенсацияланади. Утказ­
гични электрлаганда ундаги электронлар сони узгаради; ман­
фий электрлаганда утказгичга таищаридан орти^ча электронлар 
Кушилади, мусбат электрлаганда ундан кисман электрон­
лар олинади, натижада атом ядроларининг тула компенсация- 
ланмаган мусбат заряди намоён була бошлайди.
Таъсир (индукция^ ор^али электрлаганда электронлар таш- 
КИ заряднинг тортиш ёки итариш кучи таъсирида утказгич­
нинг бир учига кучади; бу учда электронлар ортицча булиб 
цолади ва бу манфий электрланишга сабаб б$'лади; ^арама- 
царши учда электронлар етишмаслиги туфайли компенсация- 
ланмаган мусбат заряд пайдо булади.
Барча металлардаги барча электронлар бир хил булгани 
туфайли уларнинг кучиши биринчи жинс утказгич химиявий 
таркибини узгартирмайди. Электронларнинг массаси эса шу 
цадар кичикки, амалда эришиш мумкин булган электрлашлар- 
да утказгичдаги электронлар сонининг узгариши туфайли ут­
казгич массасининг узгаришини сезиб булмайди1.
Иккинчи жинс утказгичларда эркин электронлар булмай­
ди, биро^ уларда электрони етишмайдиган ёки 
о р т и ц ч а
булган 
атом ёки молекулалар мавжуд. Бундай зарядланган атомлар 
ёки молекулалар ионлар дейилади. Иккинчи жинс утказгич-
1 114- бетдаги ^исоблаш га царанг.


ларда зарядларни ташиш ионларнинг кучишига боглик була­
ди, шу сабабли иккинчи жинс утказгичларда химиявий узга- 
ришлар руй беради.
Д и элект р и кла р — электр 
утказмайдиганлар— мусбат ва 
манфий зарядлари бирдай микдорда булган молекулалардан 
ёки диэлектрик ичида эркин даракат кила олмайдиган ионлар- 
дан тузилгандир. Электр кучлар таъсирида диэлектрикдаги 
зарядлар факат бир озгина силжийдилар ёки уз ориентация- 
ларини узгартирадилар, холос. Масалан, куйидагича тузилган 
моддани диэлектрикнинг модели деб олиш мумкин: бу модда- 
да жуфт-жуфт булиб бириккан турли исмли зарядлар (кутб- 
ли молекулалар) диэлектрик яхлитли- 
гича ва, шунингдек, унинг айрим кисм- 
лари дам нейтрал буладиган долда 
тартибсиз бурилган булади (
6
а раем).
Агар диэлектрикка зарядланган жисм 
якинлаштирилса, ундаги зарядлар куч- 
майди, балки бир хил ориентацияла- 
ниб олади (
6
- б раем). Натижада диэ­
лектрикнинг якинлаштирилган жиемга 
Караган учида жиемнинг зарядига тес- 
кари ишорали зарядлар, карама-кар- 
ши учида эса жиемдагига ухшаш 
ишорали зарядлар жойлашиб олади.
Диэлектрикнинг бундай долати цут бланиш  деб аталади. Кутб- 
ланиш долати утказгичлар индукция додисаси вактида ву- 
жудга келадиган электрланишдан фарклидир.
Агар кутбланган диэлектрикни, масалан, D ва С чизиклар 
(
6
- б раем) буйича булсак, у долда булакларнинг дар бири 
бутун долда нейтрал булади, факат уларнинг сиртларидагина 
мусбат ёки манфий ишорали зарядлар булади.
Ж уда катта электр кучлар таъсирида диэлектрик молеку- 
лалари парчаланиши мумкин, бу долда диэлектрик утказгич 
булиб колади. Бундай додиса диэлектрикнинг т еш алиш и де- 
йилади. 
I

Download 0.87 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   36




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling