S. F. Amirov, M. S. Yoqubov, N. G’. Jabborov elektrotexnikaning nazariy asoslari

 

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI

109
Masala. Induktivligi

Gn

10
5

,
2
3



F
L
va aktiv qarshiligi
Оm
R
F

1000


bo'lgan
induktiv
g'altak
hamda
sig'imi
Ф
пФ
С

10
120

120
12




bo'lgan kondensator paralel rezonansli
konturni tashkil qiladi va
кОm
R

210


rezistor orqali qiymati
V

66


U
bo'lgan sinusoidal kuchlanish manbaiga ulangan.
Tok rezonansi rejimini ta'minlaydigan manba chastotasini va bu
rejimdagi konturning to'la qarshiligini hamda shoxobchalardagi
toklarni hisoblang.
Echish. Tok rezonansi sharti
)
(
С
L
b
b 
ni ta'minlaydigan manba
chastotasini

1
R

R
F

va
0

2


R
larni e'tiborga olib quyidagicha
hisoblaymiz:








Gs
R
C
L
R
C
L
LC
f
p
3
3
12
3
2
12
3
12
3
2
2
2
1
10
284
976
,
0
10
4
,
290
10
120
/
10
5
,
2
1000
10
120
/
10
5
,
2
10
120
10
5
,
2
14
,
3
2
1
/
/
2
1




























Rezonans

konturini
tashkil
qiluvchi
shoxobchalarning
o'tkazuvchanliklari:
m
S
C
f
C
b
b
P
P
C
L
4
12
3
10
14
,
2
10
120
10
284
14
,
3
2
2
















.
Konturning
to'la
reaktiv
o'tkazuvchanligi
esa
0
10
14
,
2
10
14
,
2
4
4









C
L
b
b
b
ga
teng bo'ladi.
Konturning g aktiv o'tkazuvchanligi
uning
induktiv
g'altagidan
iborat
shoxobchasining
aktiv
o'tkazuvchanligiga teng, ya'ni:




m
S
L
R
R
g
g
F
F
4
2
3
4
2
2
2
1
10
48
,
0
10
5
,
2
10
178
1000
1000
6














.
Konturning
to'la
o'tkazuvchanligi
m
S
g
b
g
у
4
2
2
10
48
,
0






.
Rezonans konturining to'la qarshiligini quyidagicha hisoblaymiz:
Оm
у
Z
K

10
8

,
20
10
48
,
0
1
1
3
4






.
Konturning hisoblangan to'la qarshiligi zanjir uchun dastlab
berilgan qarshilik R dan 10 baravar kichik. Shu sababli konturdagi
kuchlanish quyidagiga teng:

2.25-rasm

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI

110
V

6
21
210
21
66






K
K
K
Z
Z
R
U
U
.
Induktiv g'altakdagi tokning aktiv va reaktiv tashkil etuvchilari
А

10
284

,
0
10
48
,
0
0
,
6
3
4
1
1







 Uq
I
a
,
А

10
26

,
1
10
14
,
2
0
,
6
3
4
1
1







 Ub
I
P
.
Shu shoxobchadagi umumiy tok

 

А.

10
29

,
1
10
26
,
1
10
284
,
0
3
2
3
2
3
2
1
2
1
1











P
a
I
I
I

Ikkinchi

shoxobchadagi
tok
0
0
2
2




U
Ug
I
a
,
А

10
26

,
1
3
1
1
2
2






P
P
I
Ub
Ub
I

va
shuning

uchun
ham
А

10
26

,
1
3
2



I
.
Zanjirning umumiy toki






А.

10
284

,
0
0
10
284
,
0
3
2
3
2
2
1
2
2
1











P
P
a
a
I
I
I
I
I


 
2.10. Elektrotexnik qurilmalarning quvvat koeffitsiyenti va 
uning mohiyati. Quvvat koeffitsiyentini oshirish usullari va 
hisoblash asoslari 

Elektr energiya iste'molchilari amalda asosan aktiv-induktiv

xarakterli bo'ladi va yuklama tokining fazasi manba kuchlanishi
fazasidan orqada qoladi.
Yuklama
quvvat
koeffitsiyentining
kamayishi
yuklamadan
o'tuvchi tokni oshiradi, chunki

cos
/U
P
I 
.
Sinusoidal
tok
generatorlari
ma'lum
bir
nom
nom
nom
I
U
S


quvvatga mo'ljallangan bo'ladi, ya'ni

nom
U
nominal kuchlanishda ular
faqat belgilangan nominal
nom
I

tokdan oshmagan yuklamaga ulanishi

mumkin.
Shu sababli yuklamaning quvvat koeffitsiyenti past bo'lganda
generator toki belgilangan nominal qiymatdan oshmasligi uchun
uning aktiv quvvatini kamaytirish kerak bo'ladi. Bunday hollarda
generator tok bo'yicha to'la yuklangan bo’lsa-da aktiv quvvat
bo'yicha to'la yuklanmagan bo'ladi.
Generator va birlamchi motordan iborat elektr manbaining
umumiy foydali ish koeffitsiyenti har bir uskunaning foydali ish
koeffitsiyentiga bog'liq bo'lib, birlamchi motorning ishi asosan
generatorning aktiv quvvatiga bog'liq. Shu sababli generatorni aktiv

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI

111
quvvat bilan to'la yuklanmasligi birlamchi motorni va umuman

energetik qurilmaning foydalanish koeffitsiyenti pasayishiga olib
keladi. Bundan tashqari uzatish liniyasidagi quvvat isrofi katta
bo'ladi:
,
cos
2
2
2
2

U
P
r
I
r
Р
l
l




bu yerda

l
r
-uzatish liniyasining aktiv
qarshiligi.
Ifodadan ko'rinib turibdiki, yuklamaning quvvat koeffitsiyenti
qancha kam bo'lsa, quvvat isrofi shuncha ko'p bo'ladi. Binobarin,
yuklamaning quvvat koeffitsiyenti qancha kam bo'lsa, uzatish
liniyasidagi quvvat isrofi shuncha ko’p bo’ladi. Quvvat koeffitsiyenti
manba quvvati qanday foydalanilayotganligini bildiradi.
Elektr uskunaning quvvat koeffitsiyentini oshirishning uchta
usuli mavjud:
1. Induktiv xarakterli yuklamaga kondensator batareyalarini
parallel ulash.
2. Induktiv xarakterli yuklamaga kondensatorni ketma-ket
ulash.
3. Elektr tarmog'iga sinxron motor ulash.
Quyida birinchi usulga binoan qo'llaniladigan kondensatorlar
batareyasi sig'imini hisoblash uslubini ko'rib chiqamiz. 2.26-
rasmdagi vektor diagrammadan
I
tok bilan
U
kuchlanish orasidagi
kerakli burchak siljishini olish uchun sig'im shoxobchadagi
I
C
tok
yuklamaning kompensatsiya qilishdan avvalgi reaktiv tashkil etuvchi
yuk
r
I
.

tokidan kompensatsiya qilingandan keyingi

r
I

toklarning

ayirmasi teng bo'lishi kerak:
.
.
r
yuk
r
C
I
I
I



Bu ifodadagi toklarni yuklama tokining aktiv tashkil etuvchisi

a
I

orqali quyidagicha ifodalash mumkin:

yuk
a
yuk
r
tg
I
I


.

va
.


tg
I
I
a
r


Natijada quyidagilarni yozish mumkin:

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI

112



.


tg
tg
I
I
yuk
a
C



Bu ifodada kondensator uchun

C
U
I
C



ekanligi va

a
I

tokni quvvat va kuchlanish orqali ifodalab, ifodani

quyidagicha yozishimiz mumkin:


.
)
/
(



tg
tg
U
P
C
U
yuk



Oxirgi ifodadan kondensator batereyasining sig'imini topamiz:



.
2
U
tg
tg
P
C
yuk






Odatda kondensator batareyalari yordamida

)
96
,
0
92
,
0
(
cos



gacha oshiriladi. Quvvat koeffitsiyentini bundan katta bo'lishi

texnik-iqtisodiy ko'rsatgichlarga ko'ra maqsadga muvofiq emas.
Masala: elektr motor kuchlanishi
V
U
nom

220


va chastotasi
Gs
f
50


bo'lgan manbaga ulangan.

Motorning quvvati
kVt
Р
nom

20


va quvvat koeffitsiyenti
0,6
сos

1



. Uskuna quvvat koeffitsiyenti
0,9
сos

2




bilan ishlashi

uchun motorga qanday sig'imli kondensator ulash kerak?
Yechish. Quvvat koeffitsiyenti
0,6
сos




da motorning toki:




,

152
6

,
0
220
/
10
20
cos
/
3
1
1
A
U
P
I







10
53

6
0
arccos
'
0
1


,

va
0,8
sin

1



.
Motor tokining reaktiv tashkil etuvchisi:
,

6
,

121
8
,
0
152
sin
1
1
1
A
I
I
r






50
26

9
0
arccos
'
0
2


,

va
0,436
sin

2



.
Motorni
0,9
сos

2




quvvat koeffitsiyenti bilan ishlashini

ta'minlovchi kondensator toki:




.

101
9

,
0
220
/
10
20
cos
/
3
2
2
A
U
P
I







Shu tokning reaktiv tashkil etuvchisi:

.

44
436

,
0
101
sin
2
2
2
A
I
I
r






Kondensator ulangandan keyingi tokning qiymati:

.

6
,

77
44
6
,
121
2
1
A
I
I
I
r
r
C






Sig'im qarshiligi:

.

83
,

2
6
,
77
220
1
Оm
I
U
C
x
C
C






Kondensator sig'imi:

.

1130
50

14
,
3
2
83
,
2
1
2
1
1
mkФ
f
x
x
C
C
C











ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI

113