S. F. Amirov, M. S. Yoqubov, N. G’. Jabborov elektrotexnikaning nazariy asoslari

 
O'zbekistonda elektrotexnikaning rivojlanishiga hissa 
qo'shgan olimlar to'g'risida 

O'zbekistonda energetika fanlari rivojlanishi XX asrning 30-

yillariga to'g'ri keladi. Dastavval kichik bir olimlar guruhi sanoat
xo'jaligi bilan hamkorlikda energetika muammolarini hal qilish ustida
ishlar olib borishdi.
Respublikamizda elektr energetika ilmining ilk maskani sifatida
1943 yilda O'zbekiston Fanlar akademiyasi tarkibida Energetika
instituti tashkil etildi (hozirgi energetika va avtomatika instituti). Bu
ilmiy dargoh oldida dastlab mavjud elektr sistemasidan foydalanishni
yaxshilash, O'zbekistonning katta energetikasini barpo etish, sanoat
korxonalarida
elektr
uskuna
va
qurilmalardan
foydalanishni
yaxshilash vazifalari turardi.

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI

18
Mavjud gidroelektr stansiyalaridan olinadigan quvvatni oshirish

davr talabi edi. Sohaga malakali, ilmiy-pedagogik va injener-texnik
kadrlar tayyorlash vazifalari O'rta Osiyo politexnika instituti (hozirgi
Abu Rayhon Beruniy nomli Toshkent Davlat Texnika Universiteti),
Suv xo'jaligi muammolari instituti va Energetika institutiga
yuklatilgan edi.
Urush yillari Moskva, Leningrad, Kiyevdan Toshkentga ko'chirib
keltirilgan mashhur olimlar M.Kostenko, M.Shatelen, L.Neyman,
N.Shchedrin
va
b.
bilan
bir
qatorda
O'zFA
akademiklari
A.Askochenskiy, V.Poslavskiy, R.Alimov va energetika instituti
direktori O.Saidxo'jayevlar samarali tadqiqot olib bordilar. Ular
Chirchiq, Bo'zsuv, Sirdaryo, Norin, Amudaryo suvidan energetika va
sug'orishda kompleks foydalanish masalalarini tadqiq qilishdi. O'sha
davrda M.Kostenko va yosh olim H.Fozilov o'tkazgan ilmiy
izlanishlar mavjud GESlardan olinadigan quvvatni 20%ga oshirish
mumkinligini ko'rsatdi.
Urushdan keyingi davrlarda elektr energetika fanining asosiy
ilmiy yo'nalishi N. Shchedrin va H.Fozilov tomonidan belgilandi va
elektr stansiyalari elektr tarmoqlari va jihozlari ishlarini yaxshilash,
puxtaligini oshirish, samaradorligini ko'tarishga qaratildi.
Akademik H.Fozilov (1909-2003) rahbarligida (T.Nosirov,
Q.Allayev, S.Solihov va b.) berilgan elektr sistemalarni optimal
rejimlarini hisoblash sohasidagi ishlar katta ilmiy va amaliy ahamiyat
kasb etdi.
Akademik G’.Rahimov (1905-1972) ning tashsbbusi bilan
Markaziy Osiyoda birinchi bo'lib "Elektrotexnikaning nazariy
asoslari" kafedrasi (1934 y) tashkil etildi. Bu olim elektrotexnika
fanini rivojlantirish sohasida ilmiy maktab yaratdi. Bu maktab ko'plab
fan doktorlari (A.Karimov, P.Hasanov, Z.Ismoilov, T.Qodirov,
M.Ibodullayev, Y. Rashidov va b.) hamda nomzodlarini tayyorladi.
Zamonaviy eksperimental baza yaratish va yuqori malakali
kadrlar tayyorlashda N.Shchedrin, H.Fozilov, M.Homidxonov va
Z.Solihovlarning xizmatlari katta bo'ldi.
Elektroenergetika sohasini axborot va boshqarish sistemalarisiz
tasavvur qilish mumkin emas. EHM yordamida energetika sistemalari
rejimlarini operativ boshqarish bo'yicha ma'lumotlarni ishlab chiqish
sistemasining matematik modelini akademik J. Abdullayev, elektr
tarmoqlari optimal rejimini boshqarishni prof. E.Payziyev taklif etdi.
Axborot va o'lchash texnikasiga doir yangi prinsipdagi birlamchi
o'zgartkichlarni prof. M.Zaripov va b. ishlab chiqdilar.
Elektr energiyasidan samarali foydalanish yo'nalishida akademik
M.Homidxonov va uning shogirdlari (N.Usmonxo'jayev, O.Hoshimov,
S.Usmonov, M.Xusanov, A.Dadajanov va b.), B. Umarov hamda
A.Dzevenskiy olib borgan ishlar ilmiy va amaliy ahamiyat kasb etadi.

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI

19
O'zbekiston elektroenergetikasini rivojlantirishda O'zbekiston

energetika va elektrlashtirish Vazirligi va uning sobiq vaziri
A.Hamidov xizmatlarini alohida qayd etish joiz.
Noan'anaviy energoreseruslardan, xususan, quyosh energiyasidan
samarali foydalanish yo'nalishida akademiklar /.Umarov, R.Zohidov,
P.Habibullayev, T.Risqiyev va b. izlanishlarini va ular rahbarligida
yaratilgan jihoz va qurilmalarni ko'rsatish mumkin.
Sanoat, transport, qurilish, qishloq va suv xo'jaligi ishlab
chiqarish jarayonlarida elektr energiyasidan samarali foydalanish
yo'nalishida professorlar A.Radjabov, M.Mamedshaxov, N.Bozorov,
A.Muxammadiyev, M. Muxammadiyev, T.Kamolov, X.Karimov,
N.Xamidov, M.Ismoilov, A. Xoliqov, S.Amirov va X.Murodov
tadqiqotlarini qayd etish mumkin.
"Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"da belgilangan vazifalarni
amalga oshirish o'zbek tilida "Elektrotexnika" va "Elektrotexnikaning
nazariy asoslari" fanlari bo'yicha yangi darslik va o'quv
qo'llanmalarni nashr etishni taqozo etmoqda. Bu sohada professorlar
A.Karimov. S.Majidov, X.Mansurov, U.Ibraximov va b. mehnatini
alohida ta'kidlash zarur.

ELEKTROTEXNIKANING NAZARIY ASOSLARI

20