S. N. Yuldashev, X. M. Ibragimova, B. X. Fayziev mehnatni tashkil etish va

3.1-rasm. Ish haqining shakllari va tizimlari
Vaqtbay ish haqi shakli odatda xizmat ko’rsatish sohasidagi mutaxassis va
ishchilar, konveyer turidagi avtomatlashgan ishlab chiqarish jarayonidagi ishchilar
uchun ko’proq qo’llaniladi.
Ish haqining ishbay ko’rinishida haq to’lash ishlab chiqarilgan mahsulot
miqdori, sifati va tovar bozoridagi sotilishga qarab belgilanadi. Ammo uni
hisoblashning asosini mahsulot ishlab chiqarishning miqdor ko’rsatkichlari
Ish hаqi shаkllаri
Vаqtbаy ish hаqi
Ishbаy ish hаqi
Ish hаqining tizimlаri
Оddiy vаqtbаy
Mukоfоtli vаqtbаy
Mаоshli
Оddiy (to’g’ri) ishbаy
Mukоfоtli ishbаy
Brigаdаli ishbаy
Bilvоsitа ishbаy
Аkkоrd ishbаy

---

149
hisoblanadi. Vaqtbay shaklida esa xodimning ish haqi amalda ishlangan vaqt uchun
tarif stavkasi yoki maosh bo’yicha aniqlanadi. Mehnat to’lovining bu shaklini tanlash
odatda texnologiyaning va ishlab chiqarishni tashkillashtirishning o’ziga xosliklari,
mahsulot sifatini ta’minlash, mehnatni tashkil etish va ish kuchi bilan ta’minlashga
bog’liq bo’ladi. Mehnat haqining ikki shaklini bir-biridan farqlashning asosiy belgisi
mehnat unumdorligini natura birligida miqdorini o’lchash imkoniyati hisoblanadi.
Ingliz tilidagi adabiyotlarda mehnatning ishbay to’lovi, mahsuldorlik bo’yicha ish
haqi deb ta’riflanadi. Ularning ta’minoti bo’yicha har bir firma o’zidagi ish kuchi
narxini, ya’ni ish haqi darajasi va boshqa unga bog’liq to’lovlarni kamaytirishga
harakat qiladi, boshqacha qilib aytganda, firmalar ikki shartga rioya qilishadi:
birinchidan, firma tomonidan to’lanayotgan ish haqi darajasining har bir xodimning
mehnat mahsuldorligini o’stirish hisobiga o’z ish haqini oshirishga qaratilgan
munosabati minimumga yo’naltirishi, ikkinchidan, firma to’layotgan ish haqining
darajasi minimum chegaradagi ish haqidan yuqori bo’lishi kerak. Bundan kelib
chiqadiki, mehnatning ishbay to’lovida shaxsiy qobiliyatning ish haqi darajasiga
nisbati o’zgaruvchanligi birga teng, yani u bilan baravardir. Bunda ish haqi darajasi
va mehnat mahsuldorligi o’rtasidagi o’zaro uzviy aloqa korxona darajasida emas,
faqat ish joyi darajasida namoyon bo’ladi.