S. N. Yuldashev, X. M. Ibragimova, B. X. Fayziev mehnatni tashkil etish va

3.7 Mehnatga haq to’lashning shartnoma usuli
O’zbekiston Respublikasini bozor munosabatlari asosiga asta-sekin o’tishi
bosqichida mehnatga haq to’lash muammosi va shaklining ijtimoiy ahamiyati ortadi.
Bu maqsadga erishish uchun mehnat va mehnat munosabatlariga ta’sir
etishning ilmiy jihatdan asoslangan yangi shakl va uslublarini ishlab chiqarish va
turmushga tatbiq etishni amalga oshirish, shu bilan birga mehnatni boshqarishning
ishlab chiqilgan mexanizmini mulkchilikning va xo’jalikning har qanday shakllaridan
qat’iy nazar xalq xo’jaligi sohalarini yagona tizimga birlashtirish lozim.
Mehnat masalalari respublikamizdagi millionlab xodimlarning manfaatiga
daxldor bo’lib, ularning hal etilishi iqtisodiy va ijtimoiy pozitsiyadan turlicha
yondoshishni, mehnat munosabatlarini boshqarishning odatdan tashqari shakl va
uslublaridan foydalanishni talab etadi.
Mulkchilikning turli (ijara, jamoa, xususiy, davlat) shakllariga asoslangan
korxonalarning vujudga kelishi rivojlanib, respublika xalq xo’jaligining bozor
iqtisodiyotiga o’tish sharoitida mehnatni boshqarish iqtisodiy islohot o’tkazishning
mazkur bosqichida ob’ektiv iqtisodiy qonunlar amalda qo’llanilayotgan o’ziga xos
sharoiti hisobga olingan darajada talabga javob berishi aniq belgilanishi lozim.
Mehnatni rag’batlantirish muammosi faqat ijtimoiy ehtiyojni qondirish nuqtai
nazardangina emas, balki ijodiy, yuqori malakali va unumli mehnatdagi ehtiyojni
ham qondirishni hisobga olishi kerak. Bu vazifalarni hal etishdagi ijobiy tarzda bayon
qilingan dastlabki qoidalar boshqaruv tizimini, uning shakli va uslublari, mehnatga
haq to’lash shakllari, tizim va miqdorlarini mustaqil belgilash huquqlari korxonalarga
berilgan, u O’zbekiston Respublikasi “Korxonalar to’g’risida”gi qonun bilan
mustahkamlangan. Bu qonun berilgan huquqlarni amalga oshirish mexanizmini
ishlab chiqarishni talab etadi va korxonalarga xo’jalik mustaqilligi berilgandagina o’z
samarasini beradi.
Xodimlarning mulkchilikda ishtirok etishi, ya’ni jamiyatda asta-sekin
mulkchilikka ega bo’lgan o’rta sinfning tashkil topish prinsipi negiziga asoslangan
mehnat asoslarini kuchaytirishga bo’lgan turli yondoshishlar tavsiya etiladi.

---

156
Xodimlarning mulkchilikda ishtirok etishi aksionerlik, ijarachilik korxonalarini
tashkil etish va ularni jamoa, xususiylashtirilgan korxonalar ko’rinishida qayta tuzish
singari turlicha shaklda bo’lishi mumkin.
Yuqorida keltirilgan barcha omillar mehnat asoslarini kuchaytiradi, lekin
“O’zbekiston Respublikasida tadbirkorlik to’g’risida”gi qonunda tadbirkorlarning
yollanma xodimlar bilan mehnat shartnoma (kontrakt)lari tuzishlari asoslab berilgan.
Shartnoma asosidagi ish, agar mutaxassislar va ishchilarning ma’suliyat va
manfaatdorliklari ishlab chiqarishning rivojlanishi va korxona moliyaviy ahvoli bilan
o’zaro bog’lanadigan bo’lsa, shartnoma asosida mehnatga haq to’lash katta
ahamiyatga ega.
Xodimlarning korxona faoliyatining pirovard natijasidagi ma’suliyati va
manfaatlaridan tashqari, ularning shaxsiy mahoratlarini ochib berishga yordam
beradigan, kelgusiga bo’lgan ishonchini bunyod etadigan va malakasini oshirishga
bo’lgan harakatini kuchaytirishda ham mehnatga haq to’lashning shartnoma
shaklining ahamiyati kattadir.
Shu bilan birga unda shartnoma tizimini turmushga tatbiq etishning huquqiy
masalalari, shartnomalarning ehtimoliy shakllari va ularni to’ldirish bo’yicha
tavsiyalar aniq ko’rsatilgan.
Xodimlar yollashning tavsiya etilayotgan shartnoma tizimi mehnatga haq
to’lash sharoitini albatta o’zgartirishini ko’zda tutmay, balki bu shakl birmuncha
qulay va iqtisodiy samarani kafolatlaydigan bo’lib, uni korxonalarda tatbiq etish
uchun tavsiya etilayotganligini unutmaslik kerak.