S. N. Yuldashev, X. M. Ibragimova, B. X. Fayziev mehnatni tashkil etish va

3.4 Mehnatga haq to’lashning shakllari va tizimlari
Mehnatga haq to’lashning asosini mehnatni me’yorlash, tarif tizimlari va
mehnatga haq to’lashning shakl va tizimlari tashkil etadi.
Mehnatga haq to’lashning tarif tizimi bajariladigan ishlarning hamma turlari
uchun ish haqi miqdorini me’yoriy ko’rsatkichlar orqali ishning malakasi bo’yicha
aniqlashga yordam beradi. Lekin ishchilarning ish haqini hisoblash uchun ishning
malakasini belgilovchi sifat ko’rsatkichlardan tashqari, bajariladigan ishning hajmini
ko’rsatuvchi miqdor ko’rsatkichlaridan ham foydalanish zarur. Mehnatga haq
to’lashda sarflangan mehnatning miqdori va sifatiga qarab ishchilarga qarab ish haqi
hisoblash mehnatga haq to’lashning shakl va tizimlari orqali amalga oshiriladi.
Korxonalarda mehnatga haq to’lashning ikki shakli: ishbay va vaqtbay shakli
qo’llaniladi.
Mehnatga haq to’lashning shakl va tizimlari har bir guruh va toifadagi
ishchilarning sarflagan mehnatining soni va sifatini hisobga olgan holda ish haqining
miqdorini aniqlaydi.
Sarflangan mehnatning miqdor o’lchov birligi ishlab chiqarilgan mahsulotning
soni yoki sarflangan vaqt bilan belgilanadi. Shunga ko’ra, ishchilarning sarflangan
vatqlari uchun belgilangan tarif stavkalari bo’yicha ish haqlarini hisoblashni
mehnatga haq to’lashning vaqtbay shakli, ishchilarning ishlab chiqargan mahsulot
miqdorlari uchun ish haqini hisoblashni mehnatga haq to’lashning ishbay shakli deb
ataladi.
Ishchilarning ish haqlarini hisoblash usulini mehnatga haq to’lashni tizimi
deyiladi.
Mehnatga haq to’lashning muhim ko’rinishlaridan bo’lgan ish haqining
shakllari va tizimlari 3.1-rasmda ko’rsatilgan.

---

148
Ish haqining vaqtbay ko’rinishining mazmuni shundan iboratki, unda ishchi
kuchining bahosi mahsulot ishlab chiqarilgan yoki ish bajarilgan vaqtning miqdoriga
qarab belgilanadi.
Ko’p asrlik bozor iqtisodiyotining qonuniyatlariga ko’ra, ish haqi - bu
xodimning mehnatidan foydalanilganligining narxidir. Uning kattaligi mehnat bozori,
ya’ni ish kuchiga bo’lgan talab va taklif bilan o’lchanadi. Aniq ish kuchiga bo’lgan
talab katta, taklif esa kam bo’lsa, xodimlarning ish haqi shunchalik yuqori bo’ladi.
Bunda ish haqi miqdori bajarilgan ishning sifati, miqdori va iste’molchilar tomonidan
sotib olinish darajasiga ko’ra belgilanadi.