S. o r I f j o n o V elektromagnitizm
Download 48 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2 -rasm. 3-rasm.
|
Modda Tk (K) Modda Tk (K) Kadmiy 0.5 Niobiy 9.3 Alyuminiy 1.2 Nb^Ge 23.2 Qalay 3.7 HgBa2Ca2Cii2Oll x 135 Simob 4.1 Ja d v a l o x irid a g i b irik m a la b a r a to riy a la r d a to p ilg a n e n g y u q o ri h a r o r a t l i O 'O ' h i s o b l a n a d i . U n d a 0 ‘0 ‘ k u z a t i l i s h i u c h u n q im m a tb a h o s u y u q g eliy e m a s , su y u q a z o t h a m x iz m a t q ila v e ra d i. K e y in c h a lik te k sh irish la r o ‘ta o 'tk a z u v c h a n lik xossasiga m a g n it m a y d o n i v a e le k tr to k in in g t a ’s ir e tis h in i k o 'r s a td i, u la m in g m a v ju d lig i kritik te m p e ra tu ra n in g pasayishig a olib kelar ek an , to k zichligi v a O 'O ' a tro fid a g i m a g n it m a y d o n k u c h liro q b o 'lg a n i s a ri, k ritik h a r o r a t k a m a y ib b o r a r e k a n . D e m a k O 'O ' h o la tn in g m a v ju d b o 'lis h i h a m q iy in la s h ib b o r a r e k a n . O 't a o 'tk a z u v c h a n lik h o la tid a q a rsh ilik ju d a k ic h k in a b o 'lib q o la d im i, y o k i n o lg a a y la n a d im i? B u n d a y sa v o lg a ja v o b b e rish u c h u n a m a lg a o s h irilg a n ta jr ib a d a ik k ita h a lq a s o v itilib , o 't a o 'tk a z u v c h a n lik h o la tig a o 'tk a z ilg a n , m a g n it m a y d o n i y o rd a m id a u la rd a a y la n m a to k la r v u ju d g a k e ltirilg a n . H a lq a la rd a n b iri q o 'z g 'a lm a s e tib m a h k a m la n g a n , ik k in c h isi ip g a o silg a n (6 0 .2 -ra s m ) b o 'ls in . H a lq a la r m a g n it m a y d o n la r i o 'z a r o t a ’sirla s h ib , ik k in c h i h a lq a n i m a ’lu m b u rc h a k k a b u rib tu r g a n , s h u n d a y qilib , h alq ala rd ag i to k la rn in g m a g n it t a ’s i r l a s h u v i n i s e z is h m u m k i n b o 'l g a n . T o k la r n in g k a m a y is h i ik k in c h i h a lq a n in g b u rilis h ig a o lib k elish i k erak ed i. Q o 'y ilg a n sav o lg a u z il-k e s il ja v o b b e ris h u c h u n ta jrib a b ir y il d a v o m e ttirild i, s h u d a v rd a s is te m a u z lu k siz so v itilib , u n d a O 'O ' x o ssa si saq lab turildi. T ajriba natijalariga k o 'ra O 'O ' holatidagi so lish tirm a q arsh ilik 1 0 22 D m d a n k ich ik lig in i 60.2-rasm. k o 'r s a td i. S o lis h tiris h u c h u n 0 ‘0 ‘ h o la tid a b o 'lm a g a n m is y o k i k u m u s h m e ta lla rin in g в d s u y u q g e liy te m p e r a tu r a s id a g i s o lis h tir m a q a rsh ilig i 1 0 '11 D /и g a y a q in d ir. 0 ‘0 ‘ la rn in g ik k in c h i m u h i m x o ssasi — u la m in g m a g n it x o ssalarid a . T a jrib a la rd a n m a ’lu m b o 'l i s h i c h a 0 ‘0 ‘ la r id e a l p a r a - m a g n e tik b o 'lib , u la rn in g h a jm id a g i m a g n it m a y d o n n o lg a , m a g n itla s h u v k o e ffits iy e n ti X = - l g a te n g e k a n . O 'O ' h a j m i d a h o s il b o 'la d ig a n m a g n it m a y d o n (m a g n itla n is h ) O 'O ' h a jm id a g i m a g n it m a y d o n n i n o lg a a y la n tirib , ta sh q i m a y d o n n i m o d d a n in g h a jm id a n siq ib c h iq a r a d i ( 6 0 .3 - r a s m ) . O 'O 'l a r n i n g b u x o s s a s i M e y s n e r effekti (1 9 3 3 -y ) d e b n o m la n a d i. D ia m a g n e tik s if a tid a O 'O 'l a r m a g n it m a y d o n m a n b a id a n , in a g n itla r d a n ita ris h a d i, b u ita ris h k u c h la ri 4 9 -§ d a k e ltirilg a n O 'O ' u s tid a u c h ib y u r g a n m a g n it ta jrib a sid a a y n iq sa y o rq in sez ila d i, O 'O 'l a r n i n g o 'tk a z u v c h a n lik v a m a g n it x o s s a la ri o ra s id a g i b o g 'la n is h n i e le k tr o m a g n it n a z a riy a q u y id a g ic h a tu s h u n t ir is h i m u m k in . O m q o n u n in i q u y id a g ic h a y o za y lik : E = j/o . O 'O ' u c h u n o 'tk a z u v c h a n lik a = 0 0 va E = 0 , O 'O ' la rd a e le k tr m a y d o n n o l b o 'lg a n i h o ld a , u la r d a n to k la r o q is h i m u m k in . E le k tr m a y d o n n o l b o 'lis h i va rotE = - d B / 5t te n g la m a d a n В = const n a tija g a k e la m iz . T a jrib a (ta b ia t) b u k o n s ta n ta n o lg a te n g lig in i k o 'r s a ta d i. M e y sn e r effek tin i b o s h q a c h a tu s h u n tirs a h a m b o 'la d i. A y taylik, O 'O ' m a g n it m a y d o n y o 'q b o 'lg a n s o h a d a n m a g n it m a y d o n g a k iritila y o tg a n b o 'ls in . E le k tro m a g n it in d u k siy a q o n u n ig a k o 'r a O 'O ' s irtid a in d u k s io n to k la r h o sil b o 'lib , u la rn in g m a g n it m a y d o n i ta sh q i m a y d o n n in g O 'O ' h a jm ig a k irish ig a to 's q in lik q ila d i. O d d iy o 'tk a z g ic h l a r d a b u n d a y in d u k s io n to k l a r o 't k a z g ic h q a rs h ilig i tu fa y li s o 'n i b , m a g n it m a y d o n m o d d a n in g ic h ig a k ir a d i, O 'O ' la rd a e s a q a r s h ilik y o 'q b o 'lg a n i u c h u n a to m -m o le k u la la r d a g i m o le k u ly a r to k l a r k a b i in d u k s io n to k la r x o h la g a n c h a v a q t o 'z g a - rish s iz o q is h i m u m k in . F a q a t m o d d a n i p a s t h a r o r a tg a s o v u tib , O 'O ' h o la tin i u z o q v a q t u s h la b t u r is h q iy in . O 'O ' la rd a g i to k la r n i v a ta s h q i m a g n it m a y d o n n in g k ritik te m p e r a tu r a g a o 'x s h a s h t a ’sirin i tu s h u n tir is h m u m k in . T a s h q i щ Л m a g n it m a y d o n k u c h a y g a n s a ri, 0 ‘0 ‘ s irtid a g i a y la n m a to k la r k u c h a y a d i v a O 'O ' k ritik h a r o ra tig a to k la r kabi t a ’sir e ta d i. 0 ‘0 ‘ ilm iy ta d q iq id a a k a -u k a X. v a F . L o n d o n lar, V .L .G in z b u rg va L .D .L a n d a u n in g hissasi k a tta b o ‘ldi. U la rn in g fe n o m e n o lo g ik n a z a riy a la ri b ir q a to r m a ’lu m e k s p e rim e n ta l m a ’lu m o tla r n i tu - s h u n tir ib g in a q o lm a s d a n , o 't a o ‘tk a z u v c h a n lik n in g y an g i x o s s a la rin i b a s h o r a t q ild i. J u m la d a n m a k ro s k o p ik o 't a o 't k a z u v c h a n h a lq a d a g i e le k tr to k k u c h i va u n in g m a g n it oqim i k v a n tla n is h i lo z im lig in i k o 'r s a td i. B u m a k ro s k o p ik m iq d o rla rn in g k v a n tla n i- s h in in g b irin c h i m iso li edi. B u h o ld a m a g n it m a y d o n i n o z ik ich k i ja ra y o n la rn i ta s h q i, o 'lc h a s h im k o n iy a tin i b e ra d ig a n in d ik a to ri v a z ifa sin i b a ja r a r e d i. M a g n it m a y d o n n i b u n d a y k v a n tla n is h i a to m la rd a g i e le k tr o n la rn in g o rb ita l h a r a k a tid a h a m r o 'y b e ra d i va Z e e m a n effektiga olib keladi. O 'ta o 'tk a z g ic h la rd a g i m ag n it m a y d o n o q im in i k v a n tla n is h i b u o q im n i h o s il q ilu v c h i a y la n m a to k la rn in g k y an lan ish i b ila n , o h ir o q ib a t k vant m ex an ik a si b ila n tu sh u n tirila d i. M a g n it o q im n in g k v a n la n is h in i tu s h u n is h d a n a w a l e le k tr m ay d o n o q im in in g k v an tlan ish in i k o'raylik. G au ss teorem asiga k o 'ra F = D d S = g Z a r y a d la r k v a n la n is h in i b ila m iz , z a ry a d la r n in g s k v a n ti e le m e n ta r z a ry a d e g a ten g . S h u n g a b o g 'liq ra v ish d a e le k tr in d u k siy a o q im i h a m k v a n tla n ib , e n g k ic h ik o q im k v an ti F0= e ga teng. S h u n d a y qilib e le k tr m a y d o n o q im in in g k v an tlan ish i h a q id a g i m a ’lu m o tn i m a k ro s k o p ik G a u ss te o r e m a s id a n to p is h m u m k in e k a n . M a g n it m a y d o n u z lu k siz b o 'lg a n i u c h u n y o p iq sirt b o 'y i c h a m a g n it o q im ф = ф&/5 = 0 . Ix tiy o riy s irt o rq a li m a g n it o q im 5 Ф = J B d S u m u m a n o lg a n d a n o ld a n farq li va k v a n tla n g a n e m a s . s L ek in bu s irtn in g a tro fi O 'O ' b ilan o 'ra lg a n b o 'ls a , 0 ' 0 ‘ da m a g n it m a y d o n n o lg a te n g , u n d ag i to k la r a to m d a g i to k la r kabi k v a n d a n a d i va b u to k la rn i in te g ra lla s h sirti o rq a li m a g n it m a y d o n in in g o q im i h a m k v a n tla n g a n b o 'l a r e k a n . M a g n it in d u k s iy a o q im in in g k v a n ti e le k tr to k id a g i z a rra n in g k v an ti e b ila n b o g 'liq e k a n : h /e . O 'O 'l a r 282 b ila n o ‘t k a z ilg a n ta j r ib a l a r h a q iq a ta n h a m m a g n i t o q i m n in g k v a n t l a n i s h i n i t a s d iq l a d i , le k in m a g n i t o q i m k v a n ti n a z a r iy n a tija d a n ikki m a r ta k ic h ik ro q e k a n lig i a n iq la n d i: (60.1) B u e s a 0 ‘0 ‘ d ag i e le k tr to k n i h o sil q ilu v c h i z a r y a d la r a y rim e l e k tr o n la r d a n e m a s , e le k tr o n j u f t l a r d a n ib o r a tlig in i k o 'r s a td i (u la r K u p e r ju ftla ri d eb a ta la d i). Ix tiy o riy m a g n it o q im k van ti Ф 0 g a k a r ra lid ir. E le k tr va m a g n it m a y d o n la r n in g ( u la r o q im J a rin in g ) k v a n tla n is h i e le k tr o m a g n it m a y d o n n in g f u n d a m e n ta l x o s sa s id ir. 0 ‘0 ‘ la rd a g i to k la r e le k tro n ju f t la r b ila n b o g ‘liq lig i Jo zefso n e ffe k tid a h a m ta s d iq la n a d i. S ta ts io n a r J o z e fs o n effek ti q u y id a g ic h a k u z a tila d i. Ik k i 0 ‘0 ‘ o ‘ta y u p q a (5 + 10/4°) d ie le k trik q a tla m i J o z e f s o n k o n ta k ti b ila n a jra lib tu r g a n b o ‘ls in . E le k tr o n la r b u q a tla m d a n k v a n t tu n n e l effekti tu fa y li o ‘tish i v a d ie le k trik q a tla m o rq a li to k o q is h i m u m k in . T o k z ic h lig i j k k ritik q iy m a tg a y e tm a s a , d ie le k trik q a tla m d a p o te n s ia lla r fa rq i b o 'l m a y d i , y a ’n i d ie le k trik q a tla m h a m 0 ‘0 ‘ x o ssalarig a ega b o 'la d i. K o n ta k t o rq a li to k j k kritik q iy m a td a n o s h s a , k o n ta k td a K p o te n s ia lla r fa rq i h o s il b o 'lib , s h u b ila n b ir g a k o n ta k td a n c h a s to ta s i hv = 2 e V te n g lik n i q a n o a tla n - tiru v c h i n u rla n is h k u z a tilg a n . B u e sa k o n ta k t o rq a li a y rim e le k t r o n l a r e m a s , e le k tr o n ju ftla ri o 't i s h i n i ta s d iq la y d i. Y u q o rid a k o 'r ilg a n m a g n it o q im k v a n tla ri n ih o y a td a k ic h ik b o 'lg a n i u c h u n , u la m i sezish o s o n e m a s . J o z e fs o n e ffe k tin i m a g n it m a y d o n d a o 'r g a n is h s h u n d a y m ik ro s k o p ik fiz ik m iq d o r d o r la r n i se z ish v a o 'lc h a s h im k o n in i b erd i. H o d is a n i k a s h f e tg a n B. Jo z e fso n e sa 1 9 73- yili N o b e l m u k o fo tig a s a z o v o r b o 'ld i. M o d d a x o s s a la rin i tu s h u n tir is h k o 'p h o ld a m o d d a n in g k v a n t x o ssa la rig a a so sla n a d i. J u m la d a n m o d d a n in g O 'O ' h o la ti h a m faq at k v a n t m e x a n ik a s i, k v a n t s ta tis tik fiz ik a sid a m u k a m m a l tu s h u n tir il a d i. J u m l a d a n a y rim e le k tr o n la r o 't a o q u v c h a n b o 'lis h i m u m k in e m a s , o 't a o q u v c h a n lik xossasi sp in i va m a g n it m o m e n ti n o lg a ten g b o 'lg a n z a r r a la r s is te m a s i b ila n r o 'y b e ris h i m u m k in . M a g n it o q im n i k v a n tla n is h i va Jo z e fso n e ffe k tid a O 'O ' la rd a g i to k elek tro n ju f tla r i b ila n b o g 'liq lig i ta s d iq la n d i, u la r n in g s p in i e s a n o lg a ten g . Q a n d a y q ilib b ir xil z a ry a d li, b i r - b i r i b i l a n ita ris h a d ig a n e le k tr o n la r ju f t l a r h o sil q ilis h i m u m k in ? E le k tro n la r b ir xil z a ry a d la n g a n i b ila n , m e ta lla rd a g i m u s b a t io n la r e le k tr m a y d o n id a jo y la s h a d i va b u m a y d o n e le k tr o n la r o ra s id a g i ita r is h u v k u c h la r in i k o m p e n s a ts iy a e ta d i. L e k in b u e le k tro n la rn in g to r tis h ib ju f t l a r h o sil q ilis h in i tu s h u n tir m a y d i. 0 ‘0 ‘ tu s h u n tir il is h i u c h u n e le k tr o n la r o r a s id a q a n d a y d ir to rtish u v k u c h la ri h iso b ig a e le k tro n la r ju ftla rin in g v u ju d g a kelish in i a so sla sh k e ra k e d i. E le k tro n la r ju ftla rg a b irla s h s a , ju f tla r (e le k - tr o n la r d a n farq li ra v is h d a ) B o ze z a r r a c h a b o 'lib , y e ta r lic h a p a s t te m p e r a tu r a d a b o z e k o n d e n s a ts iy a g a u c h r a s h i k e ra k va b u b ila n o 't a o 'tk a z u v c h a n lik n i tu s h u n tir is h m u m k in b o 'la r d i. O 'O ' tu sh u n tirilish id a izo to p ik effektning o chilishi m u h im b o 'ld i. U n g a k o 'r a , b ir m o d d a n in g tu rli iz o to p la rid a n ib o ra t b o 'lg a n m e ta lla rn in g b a r c h a k im y o v iy x o ssalari b ir xil b o 'lg a n h o ld a , k ritik h a ro ra tla ri iz o to p m a ssa sig a b o g 'liq e k a n , iz o to p m assasi o sh g a n d a k ritik h a r o r a t k a m a y a r ekan! B u xo ssa izo to p ik e ffe k t d eb a ta la d i va u o 't a o 'tk a z u v c h a n lik h o d is a s id a k ristall p a n ja r a n in g is h tiro k i b o rlig in i ta s d iq la r edi. O 'O ' d a g i e le k tr o n la rn in g ju f t- ju f t b o 'lib b irla s h is h in i K u p e r tu s h u n tir ib b e ra d i. Ik k i o 'y i n c h i o 'z a r o t o 'p o tis h s a , u la r o ra s id a ita ris h u v k u c h la r i p a y d o b o 'la d i. K u p e r fik rig a k o ‘ra ju d a p a s t te m p e r a tu r a d a im p u ls la ri te n g va o 'z a r o te sk a ri y o 'n a lg a n ikki e le k tro n f o n o n la r a lm a s h in is h i tu fa y li to rtis h a d i v a b i r j u f t b o 'lib b irla s h a d i (K u p e r ju f ti) . F o n o n la r — k ristall p a n ja r a io n la rin in g e le m e n ta r te b r a n is h la r id ir . (K la ssik n u q ta i n a z a r d a n e le k tr o n la rn in g biri o 'z h a r a k a ti d a v o m id a k ristall io n la rin in g to 'lq in in i h o sil q ila d i, ik k in c h i e le k tr o n u c h u n , s p in i v a tezlig i te sk a ri e le k tr o n u c h u n , b ir in c h i e le k tro n h o sil q ilg a n to 'l q i n d a s in x ro n h a ra k a tla n is h q u la y d ir). Iz o to p ik effekt e le k tro n ju f tla m in g va o 't a o 'tk a z u v c h a n lik n in g h o sil b o 'lis h id a kristall io n la rin in g ish tiro k i b orligini tasdiqlaydi. K u p e r juftlari asosida O 'O ' hodisasining m ikroskopik nazariyasini J .B a rd in (tra n z is to r k a s h fiy o tc h ila rid a n b iri), L .K u p e r va J .S h riffe r y a ra tish d i (19 57), B K S h n azariy asi d eb m a s h h u r b o 'lg a n bu ishlari u c h u n 1972-yili u la r fizika b o 'y ic h a N o b e l m u k o fo tin i olishdi. O 'O ' e le k tr to k i a y rim e le k tro n la rn in g e m a s , K u p e r ju f tla rin in g q a rs h ilik s iz o q im i b ila n tu s h u n tir ila d i. K u p e r ju ftla ri B o ze z a rra la ri b o 'lib , O 'O ' d a u la r B o ze k o n d e n s a ts iy a h o d is a s ig a u c h r a y d i: h a m m a s i b ir xil e n g k ic h ik e n e rg iy a lik k v a n t h o la tg a y ig ‘ilad i. E le k tr to k d a is h tir o k e ta y o tg a n K u p e r ju f tla r i o ‘z a r o h a ra k a tsiz b o 'la d i. E le k tr to k k a q a rsh ilik — K u p e r ju ftla rid a n ib o ra t h a r a k a td a g i m in im a l e n e rg iy a lik z a r r a la r s is te m a s ig a o 'z g a r is h k ir itis h d a n ib o ra t. Q a rs h ilik b o 'lis h i u c h u n K u p e r ju f tla r in in g o q i m id a g 'a la y o n la n is h b o 'l i s h i k e ra k , g 'a la y o n la n i s h K u p e r ju f tin in g e n e rg iy a y u tib , ik k ita o d d iy e le k tr o n g a p a r c h a la n is h id a n ib o ra t. O 'O ' h o la tid a b o 'lg a n K u p e r ju ftla rin in g en erg iy asi m in im a l b o 'ls a , v u ju d g a k ela d ig a n ik k ita o d d iy e le k tro n n in g en erg iy asi a n c h a k a tta b o 'lis h i k erak , y a ’ni K u p e r ju ftin i p a r c h a la s h u c h u n e n e rg iy a k e ra k . S h u n in g u c h u n ju f tla r te m p e r a tu r a k ritik q iy m a td a n k ic h ik b o 'l g a n d a p a r c h a la n m a y , q a rs h ilik siz o q a d i. T e m p e r a t u r a n in g o s h is h i, ju f tla m in g ilg a rila n m a h a r a k a ti b ila n (e le k tr to k i b ila n ) b o g 'liq k in e tik e n e rg iy a s i, m a g n it m a y d o n ( O 'O ' s irtid a g i u y u r m a v iy t o k l a r o r q a li) ju f t l a r n i n g p a r c h a l a n i s h i g a o lib k e lis h i, n a tija d a b u u c h o m il O 'O ' y o 'q o lis h ig a s a b a b c h i b o 'lis h i m u m k in . O 'O ' ikki tu ri m a ’lu m . B irin c h i tu r d a g i O 'O ' la rd a b u h o la tn i k u c h li to k , m a g n it m a y d o n y o k i te m p e r a tu r a t a ’sirid a y o 'q o lis h i b u tu n h a jm b o 'y i c h a b ir d a n ig a r o 'y b e r a d i. I k k in c h i tu rd a g i O 'O ' la rd a m a ’lu m s h a r o itla r d a m o d d a n in g h a jm id a O 'O ' v a n o rm a l s o h a l a r b o 'l i s h i m u m k in e k a n , u la r n in g n is b iy h a j m l a r i n i n g o 'z g a r ib b o ris h i O 'O ' h o la tin i tu rli s a b a b la rg a k o 'r a a s ta s e k in y o 'q o lis h in i tu s h u n tir ib b e ra d i. O 't a o 'tk a z u v c h a n lik x o s s a la rin i o 'r g a n is h fiz ik a n in g b o s h q a b o 'lim la r id a , j u m la d a n k v a n t s ta tis tik fiz ik a sid a d a v o m e ttirila d i. S a v o l va m a s a la la r 60.1. Q anday o m illar o ‘ta o 'tk az u v ch an lik hodisasini yo'qolishiga keltirishi m um kin? 60.2. Yuqori haroratli O 'O 'la r deb qanday m oddalarga aytiladi? 60.3. N im a u chun 0 ‘0 ‘ lik makroskopik hodisa deb hisoblanadi? 60.4. N im a uchun O 'O ' param agnetik deb hisoblanadi? 60.5. M agnit oqim ning kvantlanishi nim ad an iborat? 60.6. Jozefson effektini izohlang. 60.7. K uper ju fti q an d ay hosil b o ‘ladi va q and ay sabablarga k o 'ra parchalanishi m um kin? N o m i B e lg is i A n iq lo v c h i te n g la m a B ir lig i 0 ‘lc h a m i Z aryad q q = It С (K ulon) A s P otensial ф CT is ii 9- V (Volt) J /C E lektr m aydon kuchlanganligi E E l V /m N /C Q arshilik R Ф = IR П (O m ) V/A E lektr sig ‘im С II О -G F (F arada) n > II П ^5 E lektr doim iy Eo F = q ,q 2/ e 0e r2 F /m C2/N m 2 Induktivlik L W = L I2/2 FI (G enri) 3 / A 2 M agnit oqim Ф Ф = LI W b (Veber) J/A M agnit induksiya В Ф = BS T (Tesla) J /A m 2 M agnit doim iy F /l = W t0I , V r H /m N /A 2 M agnit m aydon kuchlanganligi H H = 1/2 itr A /m M agnit m om ent Pm P m = IS m 2A E lek tro m ag n itizm g a d o ir doim iylar e ~ 8 ,8 5 -I O 1- F/m О II % N. = 6,02 10 21/m o l Л ' к = 1 /4 л £0 = 9 109 m/F II so о & F = 96500 С / mot ц„= 4п 10'7 N/A2 е = 1,6 10-19 С Р = 9,2847 10-2J Am 2 me E le k tr va m agnitizm b o ‘y ich a a ta m a la r Akkummulyator — kimyoviy to k m anbai, k o ‘p m arta qayta zaryadlab, ishlatilisiii m u m k in A m per qonuni — p a ra lle l chiziqli to k la rn in g m ag n it t a ’sirlashuvini ifodalaydi A ralashm ali о ‘tkazuvchanlik — y arim o 'tk azg ich lam in g a ralash m alar b ila n o sh irilg an o'tk azu v ch an lig i B erk k o n tu r — y o p iq o ‘tk azgich B io -S a v ar-L ap las qonuni — tok elem entin ing m agnit m ay do nini ifodalaydi G alvanik elem ent — kim yoviy tok m an b ai, o d a td a bir m a rta razryadlanguncha ishlatiladi G alvanom etr — kichik toklarni o 'lch o v c h i asbob. A m p erm e tr, voltm etr, o m m etrlarning asosiy o'lch o v ch i qismi G auss teorem asi — elektr m aydon oqim ini zaryadlar bilan b og ‘lovchi qonun D iam agnit — m agnit m om entsiz zarralard an iborat m o d d a, tashqi m agnit m aydonni bir oz kuchsizlantiradi D om en — ferrom agnetik, ferrim ag n etik lard a kristallning tabiiy m agnitlangan sohasi, kegneto-elektriklarda — qutblangan sohasi Dielektrik — elektr tokini o'tkazm aydigan, faqat bog'langan zaryadlar- dan tuzilgan modda Joul-L ens qonuni — elektr toki tufayli o'tkazgichda ajralib chiqadigan issiqlik m iqdorini aniqlaydi Z aryad — elektrom agnit m aydonning moddiy m anbai Z ary ad zichligi — birlik hajm dagi zaryad m iqdori Z aryadning saqlanish qonuni — saqlanish qo nu nlarid an biri Induktivlik — m agnit induksiya oqim i bilan uni vujudga keltiruvchi to k kuchi orasidagi param etr Ionlanish — atom va m olekulalarning zaryadlangan holatga o'tishi Kirxgoff qoidalari — m urakkab zanjirda toklam i hisoblashga yordam beruvchi ikki qoida Kompleks qarshilik — zanjirning 0 ‘zgaruvchan tokka nisbatan kompleks qarshiligi K ondensator — ikki q aram a-q arsh i zaryadni saqlash qurilm asi K ontakt potensiallar farqi — ikki o 'tk azg ich ulanganda u lar orasida vujudga keladigan kuchlanish Kulon qonuni — nuqtaviy zary adlar m aydonini va ta ’sirlashuvini aniqlovchi qonun Lorens kuchi — harakatdagi zaryadli zarraga m agnit m aydon ta ’sirini ifodalaydi M agnitlanganlik — m odda m agnit m om en tin ing zichligi M ag n it maydon — elek tro m a g n it m ay d o n n in g ikkinchi tashkil etuvchisi, u faqat harakatdagi zaryadlarga ta ’sir etadi M ag n it maydon induksiyasi — m agnit m aydonning asosiy x arak te ristikasi M ag n it maydon kuchlanganligi — m aydonning nazariy hisoblarda qo ‘llaniladigan xarakteristikasi, bog'langan zaryadlar unga hissa qo‘shmaydi M aydon — m ateriyaning uzluksiz turi M aydon sirkulyatsiyasi — yopiq kontur bo'ylab maydon aylanisliining xarakteristikasi M aksvell ten glam alari — elektrom agnit m aydonlarning xossalarini m ujassam lashtiruvchi xususiy hosilali tenglam alar sistemasi M a te riy a — borliqning m azm uni M odda — m ateriyaning zarralardan iborat turi P aram agnit — m agnit m om entli zarralardan tuzilgan m odda, tashqi m agnit m aydon ta ’sirida m agnitlanib, uni kuchaytiradi P arm a qoidasi — m agnit m aydon yoki uning ta ’sir kuchining y o'nali shini aniqlashtiruvchi usul. V ektor ko'paytirish qoidasidan kelib chiqadi Plazm a — zarralarining bir qismi ionlashgan neytral gazsim on m odda P otensial maydon — uyurmaviylik bo'lm agan m aydon R ezonans — m ajburiy teb ranishlarda tashqi ta ’sir va xususiy te b ra n ish lar chastotasi tenglashib, tebranishlar am plitudasining oshib (ka m ayib) ketish hodisasi Rekombinatsiya — ionlarning neytral zarraga birlashuvi Solenoid — g'altakka o'tkazgich o'rab yasalgan induktivlik elem enti Siljish toki — elektr induksiya oqim ining o'zgarishi, elek tr toklar kabi m agnit m aydon hosil qiladi S uperpozitsiya prinsipi — to 'liq m aydon xususiy m aydonlarning yig'indisi ekanligi haqidagi qoida T ebranm a kontur — elektrom agnit tebranishlam i hosil qilish uchun xizm at qiluvchi eng sodda qurilma, kondensator va induktivlikdan tuziladi T erm oelektr hodisalar — harorat ta ’sirida bo'ladigan elektr hodisalar Tok zichligi — zaryadlar oqim iga tik birlik yuza orqali tok kuchi Tok kuchi — elektr tokning asosiy xarakteristikasi, birlik vaqt ichida sirt orqali o 'tu v ch i zaryad m iqdori T om son form ulasi — tebranm a konturdagi elektrom agnit tebranish davrini ifodalaydi T o roid — to r shaklidagi m agnetikka o 'tk azg ich o 'ra b yasalgan induktivlik T ran sfo rm ato r — o'zgaruvchan tok kuchlanishini o'zgartirish uchun xizm at qiladigan qurilm a T o ‘liq tok qonuni — m agnit m aydon sirkulyatsiyasini tok lar bilan bog'laydi ToMqin tenglam asi — fazoda tarqaluvchi to'lq in larn in g differensial tenglam asi 0 ‘m qonuni — unga k o 'ra o 'tkazgich orqali o 'tay o tg an tok kuchi uning uchlariga qo'yilgan potensiallar farqiga m utanosibdir 0 ‘zgarm as to k — yo'nalishi b ir tom o n g a, qiym ati kam o 'zg aru v ch i elektr toki 0 ‘zgaruvchan tok — yo'nalishi va qiym ati davriy o ‘zgarib turuvchi elektr toki О Ч а о ‘tkazuvchanlik — o ‘tkazgichning qarshiligi nolga aylanib qoladigan, ju d a past harorat va boshqa m axsus sharoitlarda kuzatiladigan hodisa 0 ‘tkazgich — harakatchan zaryadlari b o ‘lib, elektr tokini o'tkazadigan modda F aradey qonunlari — elektroliz hodisasiga tegishli qonunlar F erro m a g n it — tashqi m ay d o n n i k u chaytiru vch i k uchli q attiq m agnetik. Tashqi m aydon y o ‘q b o ‘lganda h am m agn itlang an b o 'lish i m um kin. D om enli tuzilishga ega H arakatlanuvchanlik — zaryadli zarraning birlik elektr m aydondagi o ‘rtacha tezligi Xoll efTekti — m agnit m aydondagi tokli o 'tk a z g ic h d a k o ‘nd alan g elektr m aydonning vujudga kelishi Xususiy o'tkazuvchanlik — sof, toza y arim o ‘tkazgichiardagi tabiiy o'tkazuvchanlik, harorat ortgani sari keskin ortib boradi Ekvipotensial sirt — potensiallari teng nu q talar to 'p lam i E lek tr dipol — ikki zaryaddan iborat neytral sistem a E lektr maydon — elektrom agnit m aydonning tashkil etuvchisi E le k tr maydon induksiyasi — m ay d o n n in g nazariy h iso b lard a qo‘llaniladigan xarakteristikasi, bog'langan zaryadlar unga hissa qo'shm aydi E le k tr maydon kuchlanganligi — elektr m aydonning eng m uhim xarakteristikasi, zaryadlarga ta ’sirni aniqlaydi: F = q E E lektr maydon potensiali — elektr m aydonning energetik x arak te ristikasi Elektr yurituvchi kuch — tok manbai zaryad bixiigiga beruvchi energiya m iqdori E lektroliz — eritm alardan elektr toki o 'tish i tufayli ro 'y beradigan jarayon E lektrom agnit induksiya — o'zgaruvchan m agnit m aydon tarafidan uyurm aviy elek tr m ay d o n n i vujudga keltirish hodisasi E lektrom agnit m aydon — zaryadlar vujudga keladigan m ay d o n , elektr va m agnit tashkil etuvchilari bor Elektrom agnit tebranishlar — tebranuvchi m iqdorlar elektr va magnit m iqdorlardan iborat bo'lgan tebranishlar E lektrom agnit toMqinlar — fazoda yorug'lik tezligi bilan tarqaluvchi elektrom agnit tebranishlar E lektrom agnit toMqinlar tezligi — yorug'lik tezligi E lektron em issiya — m oddadan harorat ta ’sirida elektronlar uchib chiqish hodisasi E lek tro statik maydon — doim iy elektr m aydon E lem entar zaryad — eng kichik zaryad, boshqa zaryadlar unga karrali bo'ladi. Q utblanganlik — m oddaning d ipol m om entining zichligi E le k tr oMchov asboblari E lektr va m agnit o 'lch o v asboblari tok kuchi, kuchlanish, qarshilik, induktivlik, sig'im , chastota, m agnit induksiya, m agnit oqim kabi fizik m iqdo rlarni o 'lch ash g a m o 'ljallan ad i. O 'lc h o v asboblari h am ilmiy aham iyatga ega, ham xalq xo'jaligida q o'llanilg ani u ch u n q a t’iy davlat stan d artlarig a b o 'y su n ad i. J u m la d a n , ular sobiq S SSR da 1963-yildan boshlab q o n u n asosida q o 'llan ilay o tg an X alqaro birliklar sistem asiga asoslanadi. E lektr o 'lch o v asboblari o'lch an ad ig an fizik m iqdorni kuzatuvchi bevosita qabul qila olad ig an k o 'rin ish g a keltiradi. O 'lc h o v natijasi o 'lc h a n a y o tg a n m iq d o rg a m o s u zlu k siz o 'z g a rib tu ru v c h i b o 'ls a — o 'lc h o v asbob an alo g li d eb a ta la d i, o 'lc h o v n atijasin i sonli ravishda k o 'rsa ta d ig a n asboblar raqam li deb ataladi. R aqam li asb o b lar o 'lc h o v n a tija la rin i z a m o n a v iy k o m p y u te rla rg a ulash im k o n iy atlari m avjud b o 'lib , u lar av tom atlashgan tajrib alard a q o 'llan ish i m u m k in. O 'lc h o v asboblari fizik m iq d o rlarn i o 'lc h a b , k o 'rsa tish id a n tash q ari, u larn in g d ia g ra m m a sin i chizib c h iq a rish i m um kin. O 'lc h o v asb o b la rin in g ayrim lari fizik m iqdorlarni integrallashi (yig'ishi) m um kin, bunga elektr en erg iy an i o 'lc h o v c h i asb o b n i, h a m d a zan jird an o 'tg a n z a ry ad n i o 'lc h o v c h i ballistik g alv an o m e trn i m isol qilib keltirish m um kin . O 'lchov asboblari fizik m iqdorni to 'g 'rid a n to 'g 'ri o 'lchash i, yoki m a’lum m iq d o r bilan solishtirishi m um kin. Jum ladan k o 'p rik usulida qarshilikni o'lchash — qarshiliklarni solishtirishga asoslanadi. O 'lchov asboblar quyidagi param etrlari bo'yicha farqlanadi: 1. O 'lchanuvchi m iqdor bo'yicha; 2. O 'lchash prinsipi bo'yicha; 3. Tokning turi (doim iy, o'zgaruvchi) bo'yicha; 4. Aniqlik darajasi bo'yicha; 5. O 'lch o v qurilm asi bo'yicha; 6. Q o'llanish sharoitlariga chidamliligi bo'yicha; 7. M exanik ta ’sirlariga chidamliligi bo'yicha; 8. Tashqi m aydonlardan him oyanlanganligi darajasi b o'yicha. F izikan uqtai n azarid an o 'lch o v asboblarini o 'lch a sh p rin sip larin i o'rganish m aqsadga m uvofiqdir. O 'lch o v turlari b o 'y ich a asboblarning quyidagi turlari farqlanadi: elektrostatik, m agnitoelektrik, elektrom agnit, elektrod inam ik, ferro d in am ik , induksion, vibratsion, term o e le k trik , elektronnurli va boshqa turlar. U lardan ayrimlarining o'lchash prinsiplari bilan tan ishaylik. 1. G alv an o m etr — kichik toklarni o 'lch ash asbobi. G alv an o m etrg a parallel sh u n t ulab — a m p erm etr yasaladi. B unda tokn ing asosiy qism i shuntdan o 'ta d i, kichik qismi galvanom etrdan o 'tib , um um iy to k haqida m a ’lum ot olinadi. S h u n tn in g qarshiligi kichik bo 'lg ani u c h u n , a m p e r m etr zanjird agi to k la rn in g qiym atiga deyarli ta ’sir etm aydi. G a lv a n o m etrg a k e tm a -k e t k a tta qarshilik ulab — v o ltm e tr yasaladi. Q arsh ilik k atta b o 'lg a n i u c h u n bu k e tm a -k e tlik d a n ju d a kichik to k o 'ta d i, k o 'p h o llard a za n jird ag i b o sh q a to k la rn in g o ld id a v o ltm e trd a n o 'ta y o tg a n to k n o lg a te n g d e b h iso b lash m u m k in . G a lv a n o m e tr b u n d a y k ich ik to k n i o 'lch a b , to 'liq kuchlanishni o'lch ash im koniyatini yaratadi. Shunt yoki qarshilik o'lchov asbobi yasalayotgan korxonada asbobning korpusiga o 'rn a tilib , o 'lc h o v shkalasiga fizik m iq d o rn in g to 'liq q iy m ati yozib q o'yiladi. G a lv a n o m e trg a qarshiliklar m agazini ulab, k atta o raliqd ag i kuchlanishlam i o'lchovchi universal asbob hosil qilinadi. O 'lc h o v asbobi ekspluatatsiya etilayotgan joyda zaruratga qarab, qo'shim cha tashqi shunt yoki q arsh ilik lar u la n ish i m u m k in . G a lv a n o m e trla r ishlash p rin sip ig a k o 'ra tu rlic h a b o 'lis h i m um k in. 1 -rasm da k a tta se z g irlik k a ega b o 'lg a n m a g n ito e le k tr siste m a sid a g i k o'zguli g alv an o m etr tasvirlangan. O 'lc h an ad ig an kichik tok galvanom etrning 5 q o 'z g 'alu v ch a n yopiq ram kasidan oqadi. T okning m agnit m om enti 4 doim iy m agnit m aydoni bilan ta ’sirlashib, ram kani va 2 ko'zguni buradi. U lar 1 ingichka m etall yoki kvars sim g a o silg a n i u c h u n , ju d a k ich ik to k la r h am sezilarli burilish ga olib keladi. B u ri- lish sezgirligini oshirish u ch u n n um ing ko'zgudan ek ran g ach a m asofasini kattalashtirish m um k in (m asalan, bir m etr). Sistem ada lazer nu rlarid an fo y dalanish m aqsadga m uvofiqdir. E ng sezgir g alv an o m e trla r 10'9 A to k t a ’s irid a e k ra n d a g i nurn i 1 mm surishi mum kin, demak shunday kichik to k larn i o 'lc h a s h im k o n i y aratila d i. L ekin b u n day katta sezgirlikka zarurat bo'lm aganda, kattaroq toklar o 'tad ig an ram ka yasalib, o'lchov asbobining strelkasi tokli ram kaga m ahkam lanib, tok o 'tg a n d a buriladi va tokning qiymatini ko'rsatadi. Burilish burchagi tokning y o ‘nalishiga bog‘liq bo'lib, bunday o 'lch o v asboblar doimiy toklarni o 'lch a sh u chu n xizm at qiladi. 28.4-form ulaga m uvofiq m agnit m aydon dag i tokli ram kaga t a ’sir etuvchi ku ch m o m en ti N = pmB sin a = N IS B sin a « N IS B m odul jih a td a n to k k u ch ig a m u ta n o sib d ir. S ezgirlik o sh ish i u c h u n ra m k a - n in g m a g n it m o m e n ti ta sh q i m a y d o n g a tik b o 'la d i va a lm a sh tirish m um kin. K uch m om enti ramkani buradi va prujinada burilish burchagiga m u to n o sib qaytaruvchi kuch vujudga kelgach burilish to ‘xtaydi: N IS B = та, bunda m — prujinaning elastiklik p a ra m e tri. S h u n d a y qilib b u rilish burchagi o 'lc h a n a d ig a n tokka m utanosib b o 'la d i, m agnitoelektr galva- nom etrning o 'lch o v shkalasi bir tekis bo'ladi. Bu tenglikdan topiladigan P / I = N S B / m nisbat galvanom etrning sezgirligini ifodalaydi. 2. E lek tro d in am ik siste m a. Bu sistem ada q o 'z g 'a lm as va q o 'z g 'a lu v c h a n tokli g 'a lta k b o 'lad i. 0 4 - chanayotgan tok ularning ikkisidan ketm a-ket o 'ta d i, g 'a lta k la rn in g m ag n it t a ’sirlashu vi tufayli q o 'z g 'a lu v ch an g 'a lta k va u n g a m a h k am lan g a n strelk a o 'q a tro fid a b u rilib , to k n i o 'lc h a s h im k o n in i y a ra ta d i. Tok o 'tm ag an paytda g 'altaklarn in g o'qlari o 'z a ro tik bo'ladi. M agnitoelektr asboblar kabi, elektrodinam ik a sb o b larn in g shkalasi h am b ir tekis, sezgirligi va aniqligi katta b o 'lad i. 3. E lek trom agnit oMchov asboblari q o 'z g 'a lm a s e le k tro m a g n it g 'a lta k k a ega b o 'la d i (3 -rasm , 1 e le m e n t). U ning o 'q in in g davom ida ferro m ag nit o 'z a k 2 jo y la sh a d i. O 'lc h a n is h i k erak b o 'lg a n e le k tr to k g 'a lta k d a n o 'tg a n id a g 'a lta k n in g m ag nit m ay d o n i o'zakni m agnitlab, tortadi. O 'zakning harakati o'lchov asbobining o 'q in i va k o 'rs a tk ic h strelk asin i b u rib , to k kuchi o 'lc h a n a d i. A sb o b n in g strelkasi to k b o 'l m ag an p a y td a b o s h la n g 'ic h h o la tid a turishi uchun spiral prujinaga ega bo'ladi, strelkaning tebranishlarini so'ndirish u chun induksion m exanizm qo'llanadi. Ferrrom agnit o'zakning elektromagnitga tortilishi tokning doimiy yoki o'zgaruvchan bo'lishiga bog'liq bo'lm agani uchun, elektrom agnit o'lchov 2 -rasm. 3-rasm. asboblari doim iy va 0 ‘zgaruvchan toklarni o 'lch ash uchun qo'llanishi m um kin. K atta toklarni (m asalan, 300 A) o'lchash u chu n elektrom agnit bir chulg'am li y o 'g 'o n sim dan yasalishi m um kin. A sbobdan v oltm etr sifatid a fo y d a la n id g a n id a ele k tro m a g n it ingichk a sim dan va k o 'p chulg'am li qilib yasaladi. Bunda elektrom agnitdan o 'tayotgan tok kuchi kichik bo 'lish ig a qaram ay, yetarli m agnit m aydon vujudga keltiriladi. E lektrom agnit o 'lch o v asboblarida o 'zak ni elektrom agnitga tortish kuchi m agnit m aydondagi m agnit d ip o lg a ta ’sir etuvchi kuch kabi xarakterga ega, bu kuchning qiym ati m agnit m ay do nn in g notekisligi bilan bog'liq. 0 ‘lchov asbobining konstruksiyasida strelkaning burilish burchagi tokn in g kuchiga m utan osib b o 'lish i u ch u n m axsus c h o ralar ko'rilganda ham , bu m utonosiblik tokning kattaroq qiym atlarida (maksi m al to k d a n 20% va b u n d a n katta) erishiladi. T okning b u n d an kichik qiym atlarida strelkaning siljishi notekis bo'ladi va bunday kichik toklarni o 'lch ash u ch u n boshqa oMchov asbobidan foydalanish tavsiya etiladi. 4. E lek tro statik o 'lch o v asboblari turli ishorali zaryadlarni kulon tortishuviga asoslanib, bunday kuchlar kondensator qoplam alari tortish- gani kabi zaryadlar m iqdoriga, yoki potensiallar farqiga bog'liq bo'ladi. Elektrostatik o 'lc h o v asboblarining bir- n ec h a k onstruk siyalari m avjud. U la rd a n birining sxem asi 4 -ra sm d a keltirilgan. Bu p o ten siallar farqini o'lch ash asbobida 4 va 6 aly u m in iy p la s tin a la r q o 'z g 'a lm a s qilib o 'rn a tila d i, 7 plastina 5 yupqa m etall asosga o silg a n b o 'lib , q o 'z g 'a lu v c h a n boMadi. Q o'zg'aluvchan plastina va unga bog'langan 2 o 'q q a o'rnatilgan strelka prujina vositasida m uvozanat holatid a joylashadi. P otensiallar fa rq in i o 'lc h a s h u c h u n m a n b a ’n in g b ir qutbi 6 p lastin ag a, ikkinchi qutbi 4 —5 p lastin alarg a u lan ad i. B ir xil zary adlarn i itarishuvi va turli zaryadlarning tortishishi tufayli 7 plastina va strelka burilib, p o te n s ia lla r farqini oMchash im k o n iy atin i berad i. P o te n sia lla r farqi oshib, 7 p la stin a n i 6 p lastin ag a yaqinlashuvi b ilan sistem aning elektr sig'im i ortadi va o'lchov qurilm asini sezgirligi ortadi. 1 m agnitoinduksion qurilm a asbob strelkasining tebranishlarini so'ndirib turadi. E lektrostatik o 'lch o v asboblari elektr toksiz po ten siallar farqini o'lch ay d i, doim iy potensialni oMchash u ch u n qoMlaniladi. 5. Issiqlik oMchov asboblari. U larda tokni oMchovchi elem ent tarang to rtilg a n sim d a n ib o ra t boM adi. S im n in g b ir u c h i q o 'z g 'a lm a s 4-rasm. m ahkam lanadi, ikkinchi uchi strelkali silindr o ‘qiga b o g ‘lanadi. Sim dan tok o 'tk azilg an d a u qiziydi va uzayadi, b u n d a strelka buriladi. Jarayo n faqat jo u l issiqligiga bogMiq bo'lgani u chun bun day asboblar doim iy va o 'z g aru ch a n tok kuchini yoki kuchlanishni o 'lc h a sh u ch u n q o 'llan ish i m um kin. QoM laniladigan o 'lch o v asboblarining ko 'pch ilig i doim iy toklarni o'lchashga m o'ljallangan. U lardan o'zgaruvchan toklarni o'lchash uchun fo y d a la n ish u c h u n o 'z g a ru v c h a n to k y a r im o 'tk a z g ic h li d io d la r y o rd a m id a to 'g 'r ila n ib , o 'lc h a n is h i m u m k in , b u n d a o 'c h a n a y o tg a n to k n in g ikkinchi yarm i o 'lc h o v qurilm asidan o 'tm a y o tg a n i asbob ning shkalasida hisobga olinishi m um kin. 6. T erm oelektrik asboblarda o'lch an ad ig an tok kichik qarshilikdan o 'tib , uni isitadi. Qarshilik sirtiga term oparan ing bir k ontakti dielektrik q atlam o rq a li y o p ish tirilad i. T e rm o p a ra n in g ikk in ch i uchi isiydigan qarshilikdan uzoqlashtirilgan bo'lib , term pp arad a qarshilikning isishiga, y a’ni o'lchanayotgan tok kuchining kvadratiga m utanosib term oelektrik tok vujudga keladi va magnitoelektrik galvanom etr vositasida oMchanadi. T e rm o e lek trik a m p e rm e trla r yuqori ch a sto ta li o 'z g a ru v c h a n tok larn i oMchash u c h u n qoM laniladi. 7. Induksion asboblar (5-rasm ) o 'zgaruvchan p tok energiyasini hisobga olish u c h u n qoMlaniladi. / ; / Q u rilm a d a m u ra k k a b sh a k lg a eg a b o 'l g a n 1 m ag n it o 'z a k b o 'lib , u n g a ikki g 'a lta k jo y la s h ti rila d i. 2 g ‘ a lta k d a n za n jird ag i U k u ch lan ish g a m u ta n o sib tok o 'tib , kuchlanishga m utanosib Фи m ag n it o qim hosil qilinadi. 3 g 'a lta k d a g i tok o'lch an ay o tg an / tok kuchiga m u tan o sib b o 'la d i va u n d a tok kuchiga m u tan o sib m agnit oqim Ф, hosil qilinadi. E lektrom agnit qutblarining orasida 5 o 'q q a 4 alyuminiy disk o'rnatiladi. O'zgaruvchan m agnit oqim lar alyum iniy diskda Fuko toklarini induksiyalaydi, m agnit m aydon va bu to k lar orasidagi ta ’sirlashuv tufayli alyum iniy disk aylanadi. 6 m agnit diskka induktsion toimozlovchi ta ’sir ko'rsatadi, bu kuch diskning aylanish tezligiga mutanosib bo'ladi. Diskka t a ’sir etuvchi kuch m om enti ФиФ, k o 'p aytm ag a, dem ak zanjirdagi P = U Iquw atga m utanosib bo'ladi. Diskning aylanishlar soni esa o 'lch o v asbobidan o 'tg a n elektr energiyaga m utanosib bo 'ladi. Disk aylanishlarini sanab turadigan m exanizm sarflangan elektr energiyani hisoblaydi. H ozirgi davrda induksion elektr energiyani hisobga olish asboblari zam onaviy raqam li asboblar bilan alm ashtirilm oqda. 8. Qarshilikni o ‘lchash asboblari. U larni yana o m m etr deb ataladi. Eng sodda o m m etr qarshilikni Om qonuniga asosan o'lchaydi. Asbob m ag n ito elek tr g alv an o m e tr va tok m an b aid an iborat. Qashiligi R x o 'lc h a n a d ig a n 0 ‘tkazgich tashqi tara fd an g a lv an o m e trg a k e tm a -k e t u la n a d i. G alvanom etr qarshiligi Rs, m anbaning ichki qarshiligi r b o ‘lsa, zanjirdagi tok / = E /{ R x + Rg + r) bo'ladi. O m m etr shkalasiga n o m a ’ lum qarshilik qiym atlari belgilanadi. Bu qarshilikning kichik qiym atlari tokning katta qiymatlariga mos keladi. Kichik (bir Q va u n d an kichik) qarshiliklarni o 'lch ash u ch u n ularni galvanom etrga parallel ulash m um kin. T ok m anbaining ichki qarshiligi bo'lsa, n o m a’lum qarshilik quyidagi tenglikdan topiladi: E = I r + Rx Rg Rx + Rg Bu holda ham o 'lc h o v asbo bining shkalasiga to k n in g qiym ati o 'rn ig a n o m a ’lum qarshilik qiym atlari qo 'y ilish i m um k in. O m m e trla r k a tta o ra liq d a g i q a rs h ilik la rn i o 'lc h a s h m a q s a d id a ic h k i q a s h ilik la r b ila n t a ’m in la n g a n h o ld a ishlab c h iq a rila d i (6 -ra sm ). U lard ag i k am ch ilik sh u n d a n ib o ra tk i, u la rn in g ko'rsakichi EYUK va uning ichki qashiligiga bog‘liq. Bu b o g 'lan ish d an qutulish u ch u n o 'lc h o v o ld id an asbobning tashqi uchlari bir-biriga ulanadi (Rx — 0) va o'lchov strelkasi nolga o'rn atilad i. Q arshiliklarni so lish tiris h u su li b ila n o 'l c h a n g a n d a b u n d a y m uam m o bo'lm aydi. 14-§ da k o 'rilg a n id e k , q a rsh ilik la r U in sto n k o ‘p rig i (7 -ra sm ) y o rd a m id a k a tta a n iq lik d a o ‘lchanishi m um kin. K o 'p rik n in g yelkasiga sezgir g alv an o m e tr o 'rn a tila d i. Q arshiliklar Rx/ R i = R J R^ nisbatga bo'ysunganda galvanom etr uchlaridagi potensiallar farqi nolga teng b o 'lib , asbob to k n in g nol qiym atini k o 'rsa ta d i. A m aliy o 'lc h o v la rd a R 6- rasm. R\ (?) R •1 ’— 7-rasm. n in g q iy m ati m a ’lum b o 'la d i, Rv R 3 q a rs h ilik la r re a x o rd — k a tta qarshilikka ega b o 'lg a n tara n g to rtilg a n sim d an ib o rat b o 'la d i, u nin g o raliq n u q tasig a u la n g a n k o n ta k t su rilib , g a lv a n o m e tr k o 'rsa tk ic h in i n o lg a a y la n tiru v c h i h o lat a n iq la n a d i. Bu h o ld a q a rs h ilik la r n isb ati re a x o rd y elk ala rin in g n isbatiga ten g b o 'lib : R}/ R 2 = l j l v n o m a ’lum qarshilik qiym ati m a ’lum R t qarshilik bilan b o g 'lan ad i: Rx = ( ^ Д ) ^ ) . R eaxord o 'lch a m la rin in g kattaligi, o 'lch o v d a odam ning ishtiroki k o 'p rik usulining kam chiliklaridan iborat. K o'prik usulini quyidagicha qo'llash m um kin. Л, va R2 qarshiliklar teng bo'lsin. R} sifatida qarshiliklar m agazini qo'llanilsa, galvanom etr ko'rsak ich i nolga aylanishi u ch u n Rx = R} b o 'lish i kerak. A m aliy o 'l- chovlarda g alvan om etr ko'rsatayotgan tokning ishorasi R3 qarshilikni oshirish yoki kam aytirish kerakligini k o 'rsa tib tu rad i, galv an o m etr ko'rsakichini nolga keltirib, = R3 oMchanadi. Zam onaviy raqamli om - m etrlarda qarshilikni tanlash amali avtom atik tarzda am alga oshiriladi. In d u k tiv lik va s i g ‘m ni o M ch a sh k o ‘prigi. Induktivlik va sig'im ni oMchash uchun ham ko'p rik usulidan foydalaniladi. 8-rasm ga asosan o'zgaruvchan tok zanjiri- dagi ko'prikda m uvozanatga erishish uchun g alvano m etr G orqali to k oqm asligi, a va b nuqtalarning potensiallari teng boMishi kerak. Bu sh artlar quyidagi m atem atik J a Download 48 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|