S. V. Zaxarov Botoy madaniyatining kelib chiqishi masalasining holati tahlil qilinadi. Bu muammo bo'yicha qarashlarda

BOTAY MADANIYATINI KELIB
OLISH HAQIDAGI SAVOLGA

---

S.V. Zaxarov
Bo‘tay manzilgohi materiallarini o‘rganishda sezilarli yutuqlarga erishildi.
neolit davridagi ritoriya” [1973, s. 200]. Ya'ni, tadqiqotchi ular o'rtasida genetik aloqani ko'rmagan. Imon-
Burluk 2 va Botoy
kabi saytlarning genezisi nuqtai nazaridan Surtandin va Tersek-Qoragÿay oÿlkasidan tashqari Imon-
Burluk kulollariga oÿxshatish kabi naqsh elementlariga asoslanganligi juda qiziq. Katta taroqning
"narvon", "daraxt", "silkituvchi stul", tirqishlar, L.A. Chalaya kulolchilikda erta emas, balki kech Kelteminar
joylarini kuzatgan [1973, p. 201], bu esa Botay yodgorliklarining shakllanishiga kelteminar madaniyatining
ta'siri ehtimolini shubha ostiga qo'yadi.
1985 yilga kelib, Shimoliy Qozog'iston arxeologik ekspeditsiyasining arxeologlari guruhi
V.F.ning maqolasida. Zaybertning "Botayning o'rni va Shimoliy Qozog'iston eneolitini o'rganish
muammolari" asarida bu, shubhasiz, noyob yodgorlik, uning tavsifi va arxeologik majmuaning umumiy
tavsifini o'rganishning qisqacha tarixi berilgan [1985, p. 3–7]. Shimoliy Qozog‘iston eneolitining birinchi
bosqichini o‘rganish natijalarini sarhisob qilib, V.F. Zaybert Botoy madaniyatini keyingi oÿrganish
vazifalarini belgilab berdi [Oÿsha yerda, p. 12-13], bu Qozog'iston hududida tosh davri madaniyatlarining
rivojlanish dinamikasini aniqlashni o'z ichiga oladi.
Shu bilan birga, aholi punktining boshqa tadqiqotchilarining turli toifadagi inventarlarni batafsil
tavsiflashga bag'ishlangan bir qator maqolalari nashr etildi: tosh va suyak, maydalagichlar, keramika,
shuningdek to'qimachilik [Martynyuk, 1985; Zaitov, 1985 yil; Danilenko, 1985 yil; Pleshakov, Seibert,
1985; Chernay, 1985]. Ularda Botay madaniyatining kelib chiqishi masalasi ko'tarilmagan, ammo bu
muammo bilan u yoki bu tarzda bog'liq bo'lgan alohida syujetlar mavjud. “Bo‘toy posyolkasi
kulollari” (Martinyuk,
1985) maqolasida Bo‘toy kulolchiligining kelib chiqishi muammosini o‘rganish, ya’ni arqon va
to‘qimachilik bezaklarining kelib chiqishi hamda idish-tovoq tayyorlashning texnik va texnologik jarayonini
o‘rganish dolzarbligi aniq ko‘rsatilgan. I.L. Chernay Botoy kulolchiligidagi toÿqimachilik nashrlarini
oÿrgangan (1985). U to'qimachilik keramikasi ishlab chiqarish texnologiyasi, shuningdek, uni makon
va vaqt bo'yicha taqsimlash bo'yicha bir qator muhim kuzatishlarni amalga oshirdi: keramikadagi bosma
naqshlar to'qilmagan to'qimachilik tomonidan qoldirildi; keramikadagi to'qimachilik tazyiqlari, albatta,
idishlarning ichki yuzasida taroq taroqlari bilan birlashtiriladi; birgalikda olingan bo'lsa, ular to'qima
sumkasi ichidagi tomirlarning shakllanishiga dalildir; Birinchi marta to'qilmagan to'qimachilik va taroq
taroqlari izlari bo'lgan keramika neolit davrida Sharqiy Evropaning o'rmon va o'rmon-dasht zonalari
joylarida paydo bo'ldi, bu erda chuqur taroqli bezakni qo'llashdan oldin mato izlari dastlab tekislangan;
ilk va oÿrta bronza davridagi tanaffusdan soÿng ushbu anÿana koÿrsatilgan hududda qayta tiklanib, ilk
temir davrida juda keng tarqalgan va eramizning 2-ming yillik oÿrtalarigacha mavjud boÿlgan; shimoliy
Qozog'iston va janubiy Trans-Uralda to'qilmagan to'qimachilikdan foydalangan holda keramika
yasashning shunga o'xshash usuli faqat eneolitda paydo bo'ladi, bronza davrining boshlanishi bilan
yo'qoladi va endi qayd etilmaydi; bronza davrida allaqachon yarim to'quv matolari ishlatilgan, idishlar
mato bilan qoplangan blankalarda qilingan; bu kulolchilik an'analari va aholining keskin o'zgarishini
ko'rsatadi.
Tadqiqotchining yana bir xulosasi mantiqsiz ko'rinadi - o'rmon-dasht va o'rmon Evrosiyoning boshqa
mintaqalariga qaraganda Shimoliy Qozog'iston va Janubiy Trans-Uralda kulolchilikni qoliplashda
to'qilmagan to'qimachilikdan ilgari qo'llanilganligi haqida [Chernay, 1985, p. 109], yuqorida I.L. Chernay
bunday qoliplash usulining mavjudligini hatto chuqur-taroqli idishlar madaniyatining neolit aholisi orasida
va Germaniyaning neolit davrida ham qayd etadi [O'sha yerda, p. 96–98]. Tadqiqot natijalari I.L.
Chernaya Botay madaniyatining kelib chiqishini o'rganish uchun juda muhimdir, garchi olimning o'zi bu
savolni bermagan va bu hududda to'qimachilik keramikasi paydo bo'lishini hisobga olgan.
Keyin Shimoliy Qozog'istonda eneolitni o'rganish to'xtab qoldi va atigi 10 yildan so'ng qayta tiklandi.
Shimoliy Qozog'istonning eneolit va neolit yodgorliklari o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik masalalari butunlay
boshqacha tarzda hal etila boshlandi. 1984 yilda V.F.ning
qo'shma maqolasi. Zaybert va O.I. Martynyuk "Botay posyolkasining eneolitik sopol
majmualari" (1984), unda Botoy kulolchiligi birinchi marta nashr etilgan. Mualliflar Atbasar madaniyatiga
oid neolit idishlari asosida Botoy kulolchiligining kelib chiqishi haqida bayonot berishgan. Botoy
madaniyatining oÿsha davrga qadar hali nomga ega boÿlmagan keng eneolit madaniy jamoasiga
qoÿshilishi masalasi ham koÿtarilgan.

---