S. Y. Is kamov

0 ‘zlashtirish uchun savollar
1.Donlami toshbaqacha-burgalar tomonidan ta ’sirlanishi qanday 
usullarda aniqlanadi?
2. Qanday 
don 
turi 
toshbaqacha-burgalar 
bilan 
ko‘proq 
ta ’sirlanadi?
3.Donlaming toshbaqacha-burgalar bilan zararlanishi necha xilga 
bolinadi?
39-ish. Donning asl og‘irligini aniqlash
Darsning maqsadi: oasl og‘irlik tushunchasi bilan tanishish. 
Talabalarga donni asl og‘irligini aniqlashni o‘rgatish.
Ishlash tartibi: asl og‘irlik yoki natura deb, grammda ifoda- 
langan 1 litr don, shuningdek 1 1 donni kilogrammlarda ifodalash 
tushuniladi. Natura tushadigan yukli 1 Htrh yoki 20 litrli purkada 
aniqlanadi.
Asl o g lrlik to ‘liqlik bilan ta’riflanib, don bo‘liqlik darajasi 
qanchalik to liq bo Isa, shunchalik uning asl og‘irhgi yuqori boladi. 
Yaxshi to lg an don ancha yuqori endospermga egaligi bilan ajralib, 
uni qayta ishlashda puch po‘sti qismi ko‘p b o lg an donlarga 
qaraganda m o‘l mahsulot olinadi. Shuning uchun asl o g lrlik donning 
asosiy un kolsatkichlaridan biri hisoblanadi. Ammo natura va 
donning toliqligi o'rtasida aniq bog‘liqlik kuzatilmaydi. Asl 
oglrlikka ta’sir etuvchi asosiy omillar donning solishtinna og‘irligi va 
uni purkani o lchov silindrida zich joylashishi hisoblanadi. Natura 
qanchalik yuqori bo‘lsa, donning solishtirma og‘irligi xam shunchalik 
yuqori b o lish i aniqlangan.
SoUshtirma og'irlik don tarkibiga kiradigan moddalar zichligini 
ta ’riflaydi va donning kimyoviy tarkibi va anatomik tuzilisliiga 
b ogliq. Solishtirma o g lrlik m a lu m darajada donni yetilish va 
to liq lik darajasini aks ettiradi. Shuningdek, asl og‘irlik donning 
joylashishidagi zichligi ortgan sari oshib boradi. Joylash zichligi 
donning shakli, tashqi ko£rinishi, tekisligi, namligi, aralashmalar 
tarkibi va miqdori, haroratga bogliqdir.
Dinnaloq shakldagi donlar, cho‘zinchoq donlarga qaraganda 
ancha zich, tekis satxlilar esa g ‘adir-budir yoki burishgan donlarga

---

nisbatan zich joylashadi, chunki mayda donlar yiriklari orasiga 
joylashadi va don oraligini to ‘ldiradi. Namlik ortib borishi bilan 
donning asl og‘irligi o ‘zgaradi, chunki solishtimia o glrligi kamayadi, 
don hajmi kattalashadi va uning to'kilishi susayadi.
Mineral aralashmalar (tuproq, qum, shag‘al) ancha og'ir ekin- 
laming don aralashmalari, shuningdek begona o ‘tlaming mayda 
uruglari asl og‘irlikni oshixadi. Yengil (organik) aralashmalaming 
mavjudligi don naturasini tushiradi.
Bir litrli purka (36-rasm) hajmi 1 litrli olchagichdan (og‘adigan 
tosh egallagan joydan tashqari) iborat b o lib , uning tubida havo 
chiqadigan teshik va yuqori qismida pichoq uchun chiziqli yoriq bor, 
tubsiz sihndr shaklidagi toldirgich, voronkali (uning yordamida don 
to‘ldirgichga joylanadi) silindr, og‘adigan tosh, pichoq, torozi, yashik, 
purkaning alohida qismlari va toshlami joylash uchun m o‘ljallangan 
quticha, yashikning qopqog‘ida toshlar va purka uchun taglik maxsus 
uyadan iborat.