Sadikov A. N

9, 10 – Amaliy mashg’ulot 
 
Mashg’ulot mavzusi 
 
Sodda va murakkab kodli kombinatsiyalarni extimollik
tavsiflarini hisoblash 
Qabul qilgichning halaqitbardoshliligi o'zgaruvchan harakatda qabul 
qilgichning kirishidagi kuchlanish qarshiligi, egri zichligi va (2.8) ifodada 
ko'rsatilgan holda ajratiladi. P
01
va Р
10
ehtimoli (2.12) va (2.13) ifodalarga asosan 
aniqlanadi Ushbu natijalar qabul qilgichning real halaqitbardoshliligiga mos 
kelmaydi, chunki hisob kitobda halaqitning eng yuqori chegaraviy holatining vaqti 
hisobga olinmaydi 
Boshqa tomondan, impuls halaqitlaridan himoya qilishda qabul qiluvchining 
inertsiyasi asosiy xususiyatlardan biri hisoblanadi, signalni qisqa impuls 
halaqitlaridan ajratish imkonini beradi.Biroq, impulsli halaqitlarining amplituda 
bo’yicha taqsimlanish parametrlari, davomiyligi, paydo bo’lish vaqti va birlikdagi 
impulslar soni noma'lum. Bir so’z bilan aytganda, qabul qiluvchining 
halaqitbardoshliligi va tebranuvchan harakati hisob kitoblari taxminiy.Turli xil 
qabul qiluvchilarning xususiyatlarini solishtirish juda qiyin, ularnnig parametrlari 
noma’lum ko’rinishda o’z xususiyatlarini o’zgartiradi.
Biroq, qabul qilgichning halaqitbardoshliligini kompleks baholashdan kelib 
chiqqan holda taqqoslash mumkin. Bu xususiyatga chegara energiyasi, kuchlanish 
chegarasi U
uoР
, vaqt chegarasi T
noi
qabul qilgichning bir holatdan ikkinchi holatga 
o’tishida muhim hisoblanadi.
Haqiqatan ham, qabul qiluvchining 0 holatidan 1 holatiga o'tishi uchun, uning 
kirish qismida U
nор
dan ko'proq kuchlanish bo'lishi kerak, rivojlanuvchi tok, 
o'zgaruvchan yoki o'zgarmas tok I
пор
, qabul qilgichning o'tish vaqti Т
пор
. Agar 
kamida bitta parametr chegara qiymatiga erishmasa, holat o'zgarishi yuz bermaydi. 
Qabul qilgichni oldingi 0 holatiga qaytarish uchun, biror parametr (I, U, T) chegara 
qiymatidan ham kichkina qiymatga ega bo'lishi kerak (U
пор
, I
пор
, T
пор
). 

---

Bu yo'l bilan, har qanday qabul qilgich aniq bir chegaraviy energiya 
qiymatining holatidan holatiga o'tishi mumkinligi bilan xarakterlanadi. Odatda, 
ularninv farqi qabul qilgichning qaytarish koeffitsiyenti bilan xarakterlanadi. Qabul 
qilgich xato o'tishlarning son qiymatdan kam miqdorini beradi. 
2.37- rasmda temir yo'l avtomatika va telemexanikasida keng tarqalgan 
mantiqiy elementlar uchun chegara energiyasining yonishi va o'chishi keltirilgan. 
Qabul qilgichning real halaqitbardoshliligini to'g'ri baholash uchun, qabul 
qilgichning statistik halaqitbardoshlilik davomiyligi darajasi haqida ma'lumotga ega 
bo'lish kerak. Mavjud ma'lumotlarni boshqa turdagi qabul qilgich uchun hisoblash 
qiyin va effektsiz. Bu shu bilan tushuntiriladiki, qabul qilgich kirishidagi halaqit 
kuchi qabul qilgichning kirish qarshiligiga, yuborishning trakt qarshiligi va manba 
halaqitining ichki qarshiligiga bog'liq. Hamda asosan qabul qilgichlarning 
kuchlanishi va tok kuchi bir tekisda emas. U yoki bu qabul qilgichning aniq 
halaqitbardoshliligini faqatgina vaqt taqsimoti bilan aniqlash mumkin. Buning 
uchun qabul qilgich chiqishiga impuls davomiyligini tekshiruvchi vaqt analizatori 
o'rnatilishi kerak. Bu qurilma halaqitbardoshlilikni aniq qiymatini aniqlashda 
yordam beradi. 
Qabul qilgichning halaqitbardoshliligini har qaysi parametr (U
пор
, I
пор
, T
пор
) 
qiymatini oshirish orqali alohida yoki agregat oshirish mumkin. Eng katta qiymatga 
T
пор
ni va qabul qilgich inersiyasini oshirish orqali erishish mumkin. 
2.37 rasm. Elementlarning chegaraviy energiyasi 
Temir yo'lning avtomatika tizimlarida kanallarning o'tkazuvchanligini 
oshirishning muxim zaxiralari mavjud bo'lib, 
ular qabul qilgichning 
halaqitbardoshliligini oshirish tezkorligini kamaytirib beradi. 
Agar elementar signallarni qabul qilgichning halaqitbardoshliligini oshirish 
choralari telemexanika tizimi uchun yetarli deb hisoblanmasa, murakkab ortiqcha 
signallarni uzatish usullaridan foydalanish mumkin. Bir tomondan ma'lum bir 
elementar majmuadan tashkil topgan bunday signal halaqitning farqlarini oshirishga 
imkon beradi, ikkinchi tomondan ular orasidagi energiya farqini oshiradi. Shuning 

---

uchun qabul qilgichning har bir impulsi emas, balki murakkab signalning barcha 
impulslarini ham optimal olib amalga oshiriladi. 
Telemexanik tizimlarda signallarda ortiqcha ishlarni tashkil qilishning 
quyidagi usullari qo'llaniladi:
– uzluksiz signallarni bir necha marta uzatish ( kod kombinatsiyasi) ; 
– ortiqcha kod birikmalarini bir marta uzatish; 
– ortiqcha kombinatsiyalarni bir necha marta yoki to'g'ri raqamga o'tkazish. 
Birinchi usulga ko'ra, uzluksiz signallarni uzatishni davriy ravishda bie necha 
marta amalga oshirish mumkin. Har qanday holatda, qabul qilgich oxirida yechim a 
va halaqit larning yig'indisiga asoslangan holda, agar qabul qilgichga а+x
1
; а+х
2
; 
а+х
3
;...; а+ x
n
kelib tushsa, u holda: 
Shunday qilib, signalning n- takrorlanishi uning energiyasini bir vaqtning 
o'zida ushlab turishga olib keladi va I ning o'sishi bilan sodir bo'lgan natijaning 
o'rtacha qiymati nolga teng. 
Ikkinchi usulda bitta rangli uzatish bilan, kod kombinatsiyasidagi ortiqcha 
elementlarning soniga qarab, qabul qilgich xatoni aniqlay oladi yoki aniqlaydi va 
to'grilaydi. Murakkab signalning doimiy ravishda ortiqcha bo'lishi uning 
halaqitbardoshliligini aniqlaydi. Bu qabul qilgich va transmitter o'rtasidagi 
mulohazadan foydalanish. Keyin, uchinchi usulda translyatsiyaning yuqori 
samaradorligi va halaqitbardoshliligiga erishiladi. 
To'gri qabul qilish natijasida qabul qilingan joyga qarab, hal qiluvchi teskari 
aloqa (РОС) va axborot bilan aloqa (НОС) bilan tizimlar farqlanadi. 
РОС tizimlarida yechim signal ma'nosi teskari kanalga va tasdiqlovchi 
signalga uzatiladi, agar xato bo'lsa qayta takrorlash talab qilinadi. 
ИОС tizimlarida qabul qilgich passiv hisoblanadi, qabul qilingan signal esa ( 
to'g'ri yoki invers) datchikning taqqoslovchi, natija chiqaruvchi yoki signalni qayta 
takrorlashga buyuruvchi orqa kanaliga qaytadi. 
(РОС) yoki (ИОС) tizimlarida signalning o’shish qobiliyati korreksiyalovchi 
kodlarnikiga qaraganda kamroq.