Sadikov A. N

 
17 – Amaliy mashg’ulot 
 
Mashg’ulot mavzusi 
Taktli impulslar generatori sxemasi va kanal shifratorining tuzilmaviy 
sxemalarini tahlil qilish 
Taktli impulslar generatorlari 
Taktli impulslar generatori (GTI) aloqa kanali bo‘yicha ikki xonali son (ko‘p 
taktli signal) ni bitta raqami (1 ta impulsli) qiymatini uzatish vaqti davomiyligini 
aniqlaydi. Zamonaviy dispetcherlik markazlari tizimlarida GTI ning tebranishlar 
davrini o‘zgartirish uchun GTI ni, ya’ni shifrator zanjirlari bilan o‘zaro bog‘lanishni 
talab etuvchi vaqtli impuls belgisi qo‘llanilmaydi. Bunday zamonaviy dispetcherlik 
markazlari tizimlarida GTI tebranishlar davri o‘zgarmas kattalik hisoblanadi, 
qadamlab sinxronlashdan foydalanuvchi tizmldarda GTI chastotalari stabilligiga 
biror bir talab qo‘yilmaydi va shuning uchun GTI sifatida ixtiyoriy avto tebranish 
sxemasi qo‘llanishi mumkin. 

---

CHDM va SKM tizimlarida GTI sifatida tranzistorli multivibrator qo‘llaniladi. 
Trigger kabi multivibrator ham ikki tranzistor VT1 vaVT2 dan iborat bo‘lib, 
triggerdan farqli o‘laroq bir tranzistor kollektori bilan boshqa tranzistor bazasi 
orasidagi bog‘lanish kondensator C` va C`` lar yordamida bajarilgan. Multivibrator 
ishlash chog‘ida bir vaqtning o‘zida ikki holat “1” yoki “0” larning birida bo‘lishi 
mumkin, ammo triggerdan farqli holatda bu holatlar vaqtli turg‘un bo‘ladi. Shuning 
uchun u avtomatik tarzda “0” holatdan “1” holatga qayta ulanadi. 
Multivibrator chiqishida takt impulsi deb ataluvchi impulslar hosil bo‘ladi. 
Dastlabki holatda multivibrator tranzistor VT2 ning kollektorga yuqori potensial 
(
0
U
1



V) berilishi bilan to‘xtatilgan bo‘ladi. Bu tranzistor yopiq, chunki 
emitteri va kollektori potensiallari bir xil va ta’minlovchi manba chiqish potensiali 
U
1
bilan aniqlanadi. Tranzistor VT1 ham yopiq bo‘ladi, chunki uning emitteri va 
bazasi potensiallari rezistor R
b
` orqali keluvchi ta’minlovchi manba chiqish 
potensiali U
1
bilan baravar bo‘ladi. 
Kondensator S` razryadlangan, chunki uning o‘ng va chap qoplamalari 
ta’minlovchi manba U
1
chiqishining bir nomli qutblariga ulangan. Kondensator S`` 
zaryadlangan, chunki uning o‘ng qoplamasi rezistor R
b
`` orqali ta’minlovchi manba 
U
1
chiqishiga, chap qoplamasi esa rezistor R
k
` orqali ta’minlash manbasining M (–) 
qutbli chiqishiga ulangan. Kondensator C`` ning qutblari 22.1-rasmda “+” va “–” 
belgilari bilan ko‘rsatilgan. 
K tugma bosilgan chog‘da tranazistor VT2 kollektordagi berkituvchi potensial I 
olinadi va kondensator S` zaryadlana boshlaydi (zaryadlanish zanjiri shtrixli chiziq 
bilan ko‘rsatilgan). Tranzistor VT1 ning emitter-baza o‘tishi orqali oqib o‘tuvchi tok 
bu vaqtda VT1 tranzistorni ochadi. Bu esa “a” nuqta potensialining ortishiga olib 
keladi. Tranzistor VT2 ning yopiq holatini saqlab qoladi. 
22.1-rasm. Alohida nuqtalardagi potensiallar diagrammalari ko‘rsatilgan multivibrator sxemasi
Kondensator 
'
'
С rezistor 
"
б
R orqali razryadlana boshlaydi (zanjir punktir chiziq 
bilan ko‘rsatilgan) va bunda “a” nuqta potensiali kamaya boshlaydi. Kondensator '
С
ning zaryadlana borishi bilan tranzistor VT1 ning emitter-baza o‘tishi orqali oqib 
o‘tuvchi tok kamayadi. Bu esa o‘z navbatida tranzistor VT1 ning yopilishiga olib 

---

keladi va “a” nuqtaning potensiali kamayadi. Shundan so‘ng, kondensator 
'
'
С orqali 
tranzistor VT2. ni ochuvchi zaryad toki oqib o‘tadi. Kondensator 
'
'
С ning 
zaryadlanishi bilan tranzistor VT2 ning emitter-baza o‘tishi orqali tok oqib o‘tadi. 
Tranzistor VT2 yopiladi, VT1 tranzistor esa ocxiladi. So‘ngra tranzistor VT2 
ocxiladi va h.k. Bu jarayon tranzistor VT2 kollektoriga multivibratorni to‘xtatuvchi 
holatga keltiruvchi diod VD orqali
1
U potensial berilgunga qadar davom etadi. 
Start-stop sinxronlash usuli qo‘llanuvchi tizimlarda GTI chastotalarining 
stabilligiga hamda uzatish va qabul qilish punktlari GTI lari fazalari farqi o‘zgarishi 
diapazoniga qattiq talablar qo‘yiladi. Bu talablarni bajarish uchun, “Neva” va 
“Luch” tizimlarida taktli impuls generatori 22.2-rasmdagi sxemaga mos holatda 
bajarilgan. 
Beruvchi generator G chastotasi kvarsli rezistor yordamida stabillashadi va 
stabillik bo‘yicha qo‘yilgan talablar qoniqtiriladi. Hattoki kvarsli stabil bo‘lganda 
ham turli GTI larning beruvchi generator chastotalari ± 0,05% ga farq qiladi. 
Shuning uchun GTI larning beruvchi generatorlari to‘xtovsiz ishlagan chog‘da 
ularning beruvchi generatorlari orasidagi fazalar bo‘yicha siljishi 0
0
–180
0
oraliqda 
uzluksiz o‘zgarib turadi. Faza siljishi o‘zgarish oralig‘ini kamaytirish uchun 
beruvchi generator chastota bo‘lgich bilan to‘ldiriladi. 
Bu chastota bo‘lgich beshta JK-triggerlardan iborat bo‘lib, ikkilik hisoblagich 
sxemasi bo‘yicha bajarilgan. Bunday hisoblagich chastotasi 
32
:
1
2
:
1
5

nisbatda 
bo‘ladi. U holda faza bo‘ycha siljish o‘zgarishi oralig‘i 0
0
÷5,625
0
(chunki 
180:32=5,625
0
) ni tashkil etadi.
22.2-rasm. Taktli impulslar generatorining sxemasi 
Bu faza siljishining ta’siri stroblash tuguni yordamida yo‘qotiladi.